XIX ghasyrda Batys Qazaqstanda da islam dinin taratuda ólsheusiz enbek etken túlghalar kóp bolghan. Solardyng ishinde halyq arasynda tanymal Dosjan ishan (1815 –1890 jj.) da bar.

Jaqynda Qazaq  handyghynyng 550 jyldyghyna arnalghan sharalar ayasynda Temir audanynyng әkimdigining bastamasymen jәne qajynyng Almaty qalasy, Aqtóbe, Manghystau ónirlerinde, Ózbekstanda túratyn úrpaqtarynyng qoldauymen Aqtóbe oblysynyng Shúbarqúdyq kentinde Dosjan qajynyng 200 jyldyghyna  arnalyp ýlken as berildi. 

Mine, osy asqa týkpir-týkpirden jinalghan qazaqy qauym qatysyp, Dosjan haziret ruhyna arnalyp qúran oqyldy. Audan ortalyghyndaghy ýlken aghash ýiler tigilgen etnoauylda audandyq jәne oblystyq ónerpazdardyng qatysuymen týn jarymy aughansha ýlken merekelik konsert ótkizildi.

Ertenine búl sharalar audandyq mәdeniyet ýiinde 200-ge tarta kisining qatysuymen ghylymiy-praktikalyq konferensiyagha úlasty.

Konferensiyany ashqan Aqtóbe oblysy Temir audanynyng әkimi Bauyrjan Qaniyev merekege qatysushylargha Dosjan haziretting ómiri, onyng qazaq dalasynda islam ónegesin halyq arasynda nasihattaudaghy jasaghan enbekteri turaly aityp berdi.

Aqtóbe oblysynyng әkimining orynbasary Sara Núrqatova jiyngha qatysushylargha oblys әkimi Berdibek Saparbaevtyng ystyq yqylasy men sәlemin jetkizdi.

Atshabar alanynda qylqúiryqtylar arasynda bәige úiymdastyrylyp, bas bәigege tigilgen sheteldik jenil avtokólikti manghystaulyq Ábdighaly Tanatarovtyng «Aqbóken» atty jýirigi birneshe ondaghan sәigýlikting arasynan top jaryp kelip, jenip aldy.

***

QAZYNA

Kezinde qajylyqqa ýsh ret sapar shekken qogham qayratkeri, aghartushy, oishyl Dosjan ishan Qashaqúly 1815 jyly Oiyl boyyndaghy Shiylisayda dýniyege kelgen dep jazylyp jýr. Búl býgingi Dosjan ishannyng meshiti túrghan Shúbarqúdyq kentinen 3 shaqyrym jer ekeni dausyz.

Dosjan 1831 jyly, yaghny on alty jasynda birinshi ret Mekkege qajylyqqa barghan. 1832 jyly Mekkeden 17 jasynda jas haziret degen atpen Qúran-kәrimdi, múqtasardy tauysyp, jatqa oqityn bolyp elge oralady.

Aghartushylyq saladaghy eng alghash saldyrghan meshiti  Aqtóbe ónirine qaraytyn  Sam qúmynyng etegindegi Tasastau qaynar manyndaghy Qarashyng degen jerde eken. Kerderi Ábubәkirding jyrynda osy ónirde Dosjan ishannyng meshitinde sandaghan shәkirt bilim aldy dep kórsetiledi.

Mәshhýr-Jýsip Kópeev 1850-60 jyldary qajylyqqa barghan qazaqtardy ataghan kezde Dosjandy «Halfe» dep kórsetedi. Sofylyqta búlay dep iri shayhtyng ózi otyrghan jerinen shetkeri aimaqtaghy kómekshisin aitady. Endeshe Qarashyng meshiti Búhar meshit-medreseleri siyaqty taza sofylyq ýlgidegi qadymy ortalyq bolghan deu kerek.

Kerderi Ábubәkir Dosjannyng Tasastau-Qaynarda kóp jyl, yaghny 1868  jylgha deyin otyrghanyn tilge tiyek etedi. Haziret ómirining osy kezenine qatysty ýlken bir mәlimetti Mәshhýr-Jýsipting belgili «Qazaq shejiresi» enbeginen úshyratamyz. Qazaqtardyng ýlken bir toby 1858 jyly Mekkege qajylyqqa barghanyn aita kelip: «Orta jýzden jiyrma kisi bolypty. Kishi jýzden tabandaghan jýz kisi bolypty. Ishinde Núrpeyis haziret, Dosjan  halpe bar deydi», dep jazady.

Búl kezenderde kishi jýzding tarihynda kózge týserlik kórnekti tórt kóterilis ótken. 1785-1800 jyldar  aralyghyndaghy Syrym Datovtyng kóterilisi, 1830-1845 jyldardaghy Isatay-Mahambet kóterilisi, 1850-1860 jyldardaghy Janqoja   Núrmaghanbetúly men Eset Kótibarúlynyng qozghalysy jәne tórtinshisi 1869-1870 jyldardaghy Oral, Torghay qazaqtarynyng jana shyqqan Dala nizamyna kónbeymiz dep jasaghan kóterilisi. Búl kóterilisting ýsheui Dosjan haziretting túsynda bolghan jәne búl attanys ereuilderding kezi bolashaq diny túlgha el aghasynyng ong men solyn tanyp qalghan shaghynda bolghan.

Týrikpenmen shekaralas jatqan aimaqtan Haziretting Oiyl ózenining bir salasy Shiylige kóshuine osy tarihy oqighalardyng da әseri boldy degen әngime  bar. Oghan qosa kózi ashyq, oqyghan haziret sol kezde iri sauda ortalyghy  bolghaly túrghan Qaraqamysqa jaqyndaudy da jón kórgen tәrizdi. Sonymen, Ábubәkir shayyrsha   aitqanda,

Oyyldyng kóship  keldi Shiylisine,

Asyl zat tәbәrikting milysyna.

Kelgen song meshit salyp, ghylym ashty,

Qúdayym jolyqtyrdy iygisine.

1868 jyly osy ónirge kelgen Dosjan haziret Shiyli boyyn tandap, meshit salugha baghyttala bastaydy. Birman degen ústany tauyp onymen kelisim jasaydy. Meshitting qanday bolu kerektigin sheshkennen keyin, qúrylystyng negizgi júmysyna halyq bolyp  kómektesedi. Asarlatyp tez arada bitiredi.

Meshitting bólmeleri altau, terezeleri adam boyynan úzyn. Bólme ishinde birde-bir tireu bolmaghan. Tóbesinde birde-bir qiyq joq, kýmbezi búrandalanyp jasalghan. Kýmbez ýstinde aishyq túrghan, meshit ishi oi-órnekpen әshekeylengen, kýmbezden týsken jaryq barlyq naqyshtaryn núrlandyryp túrghan eken. Meshit ishindegi ayat-hadisteri qyzyl boyaumen boyalghan. Býginge deyin  jetken Ábubәkir jyrlaghan derekterge sýiensek, janynda 150 oryndyq bala oqytatyn medresesi, qonaq kýtetin qosalqy jayy bolghan. Jalpy meshitting arhiytekturalyq ýlgisi Qazandaghy 1844 jyly sәuletshi A. Peskening basshylyghymen Yunusov meshitining ýlgisimen jasalghan degen derekter bar.

Búl meshit halyq auyzynda «Aqshy meshiti» dep atalghan. Dosjan ishan ózining kózi tirisinde búl meshitting óz atymen ataluyn qol kórmegen.

Sartoghay ónirinde túrghan Núrlepes atamyz Dosjan haziretten dәris alghan. Núrlepes emshi óle-ólgenshe  «Áueli ústazym Dosjan haziretke ziyarat etinder, sosyn maghan kelinder» dep aitatyn edi deydi jerlesteri.

Dosjan ishannyng ekinshi qajylyq sapary 1870-74 jyldar aralyghy delinedi. Búl saparynda patsha aghzamnyng senimdi nókeri, kavaleriya generaly Ghúbaydolla (Jәngirhannyng úly) imperatordyng jeke rúqsat etuimen jәne Qúnanbay Óskenbayúlynyng saparymen birge, yaghny 1872 jyly 28 jeltoqsany men 1873 jyldyng 27 aqpany aralyghynda Mekkege qajylyq saparda bolyp qaytady. Búghan Shәkәrim qajynyng «Týrik, qazaq-qyrghyz hәm handar shejiresi» deytin enbegindegi myna joldar dәlel: «1872 jyly qajygha barghanda qazaq qajylary týsetúghyn Mekkede bir tәkiya ýy saldyryp qúdayy qylyp edi. 1905 jyldan bastap 1906 jylgha qaray qajygha barghanda tәkiyany kórdim… Búl tәkiya osy kýni Kishi jýz Dosjan qajynyng atyna jazuly eken», - deydi.

Bir derekterde, haziretting ekinshi qajylyq saparynda tәkiya salugha berik bekinip barghany aitylady. Oiyn Qúnanbaymen bólisip jer, qúrylys materialyn satyp alady, resmy qaghazdaryn retteydi. Qaghaz retteuge shyqqandarynda ýlken kedergige dushar bolady. Sol kezdegi arab biyleushileri: «Au, kóz kórip, qúlaq estimegen alystan kelgen qazaq degen júrttyng músylman ekenin dәleldeytin qújat әkelip tapsyryndar» dep talap qoyady. Talapty oryndaugha bir jyl merzim beredi.

Dosjan búl qújatty el kezip, sarsylyp izdep jýrip, tek Qazannan tapqan desedi. Búqaragha aparyp rastaytyn mór soqtyrghan. Sóitip, arabtargha der kezinde jetkizgen. Ýy dayyn bolghan kezde Qúnanbay qajy: «Dosjannyng enbegi de kóbirek sindi, qarjysy da kóbirek júmsaldy, sondyqtan tәkiyany sonyng atymen ataghan dúrys», - dep rizashylyghyn beripti degen sózi de bar.

Jasy úlghayyp ýshinshi qajylyq saparynan onyng elge oralyp, Shiyli boyyna kelgen sәtin Kerderi Ábubәkir ólenine qosady. Búl jerde haziretting alpys eki týrli túqym ekken baghbandyghy egjey-tegjeyli jyrlanady. Horezm (Hiua) handyghynan túqym әkelip, jeti týrli alma aghashyn, jýzim shybyqtaryn ekkendigi turaly sóz bolady.  Kezinde jemis-jiydek otyrghyzugha jer súrap Orynbor  gubernatorynyng qabyldauyn kýtip Dosjan babamyzdyng ýsh kýn jatyp, onyng qabyldauynda bolyp, jer mәselesin sheshipti degen deregin jogharydaghy ister naqtylay týsedi.

«Dosjan Oiyl jaghynda ýlken baq egip, onda neshe týrli mәueler ósiripti, - dep jazady jazushy Ghalym Ahmedov. — Bir orys sayahatshysynyng aituynsha (Rybakov bolar), onyng mәuelerin Orynbordyng kópesteri kelip kótere satyp alady eken».

Búl 1890 jyldardyng uaqighasy. Ómirining songhy kezderi qajylyqqa ýshinshi ret baryp kelgen kezderi bolsa kerek, osy eki aralyqta, Dosjan haziret din jolynda ýlken bir kesek is bastaydy, yaghny qazaqqa arnap óz aldyna mýftiylik ashu sharasyna belsene aralasady. Taghy da Ábubәkir Kerderining sózimen    aitqanda:

Barshasy ýshbulardyng pirim dedi,

Haziret aqyly dana, bilimdi edi.

Patshadan qazaq ýshin mýfty súrap,

Ózinen halyq qamyn búryn jedi.

Mýfty súrap dep otyrghany    naqtyraq aitqanda, qazaq dalasyna óz aldyna diny basqarma boluyn, әr auylda meshit, ony basqaratyn óz moldasy boluyn, oghan kóshpeli júrttyng neke qighyzu, otbasyna qatysty isterin sheshudi qarauyna beru siyaqty mәseleleri qaraluyn qalady. Biraq, búl talap tipti óz aldymyzgha tәuelsizdik alghan keshegi kýnge deyin sheshilmegeni tarihtan belgili.

Haziretting jiyen shóberesi Zaynutdinning әkesi Jiyenghaly ahunnan estigen әngimesi boyynsha suretteuine qaraghanda, Doshekeng orta boyly, qyzyl shyrayly, keng jauyryndy, kózi sústy, kóp sóilemeytin kisi eken. Kezinde qazaq «jinishke auru» deytin, býgingi medisina beydaua sanaytyn keselge úshyraghandardy, balalardyng da týrli dertterin emdep jazghan deydi.

Haziretting úrpaghy turaly bizge jetken birer derek:

 Dosjan balalary:

1. Habibulladan - Zayt, Zeynulla, Úrqiya

2. Sattarqúldan - Qalqabay

3. Abdulla - Mәrua, Marziya, Lәilә

4. Áby - Miylqat

5. Saghy - Serik, Berik, Qayrat

6. Aqqúbash - Ádem, Janatqanym, Shabhazgerey, Shәrbәnu, Baghdat, Zaylat, Ghaliya.

7. Ýmmagýlsim - Ghazima, Saghidan, Zeynaddiyn, Aynadiyn, Jiyenqali.            

Ótegen aqsaqaldyng aituynsha, haziret úrpaghynyng qúramy býginderi eki jýz týtinnen asatyn kórinedi.

Taghy da osy S.Salqynúlynyng derekterine sýiensek, әke jolyn qughandardyng biri Aqqúbash deydi. Ol 1905 jylghy Nijniy Novgorodtaghy býkil  Ressey músylmandarynyng III sezine qatysty degen derek bar.

Abdolla da meshit ústaghan, talay qudalanghan. Keshegi kenes ýkimetining sharuasyna da aralasqan. Mústafa Shoqay Temirge kelgende Abdollanyng ýiinde eki-ýsh kýn eru bolghan degen de әngime bar.

Al haziretting qyzy Ýmmagýlsimnen  taraghan Jiyenghaly da meshit ústaghan. Stambuldaghy medresede oqyp, Orynbor qalasyndaghy ataqty «Husayniya» medresesin  tәmәmdaghan. Kenes ýkimeti kezinde kóp qudalanghan. Tórt ret qamalyp, itjekkenge aidalghan. 1880  jyly tuyp, 1943 jyly Qaraqalpaqstandaghy «Ishan-terek» degen jerde qaytys bolghan.

Haziret turaly tiyanaqty   zertteu әli de az. Ábubәkir Kerderining «Qazaghym», Q.Qayypbergenúly men M.Ábilúlynyng «Asyldyng synyghy», Sәbit Salqynúlynyng «Dosjan haziret» kitapshalaryndaghy derekterding ózi әli  jetildire týsudi qajet etetin tәrizdi.

Haziretting qoldanghan mýlkinen tabylghany tek onyng móri. Ol Shúbarqúdyq túrghyndarynyng birining qolynda. Mórdegi arabsha jazudy oqyghanda «Allagha qúlshylyq etushi Dosmúhanmed úly molla Qashaq 1248 jyl» (Hijra jyl sanauy boyynsha) dep jazylghan. Búl baghaly múra әdemi tútqasy bar týsti metaldan, jazuy ishine oiylyp    qúiylghan. Kólemi jýz tengelikting shamasynday. Aldaghy uaqytta búl jәdigerding orny audan ortalyghyndaghy múrajay boluy kerek.

Dosjan esimi el ishinde óte qasterlenip saqtalghan. Shúbarqúdyq mekenining túrghyndarynyng kýshimen haziretke qaza jetkenine 110 jyl toluyna oray as berilgen eken. Aqshiymen Shiylidegi meshitin qalpyna keltirip, basyna kesene túrghyzu sharalary aldaghy kýnning enshisindegi oilastyrugha túrarlyq sharualar.

Býginderi memleketting qorghauyndaghy tarihy oryngha ainalyp otyrghan Dosjan haziretting «Aqshy meshiti» men onyng esimi uaqyt úzaghan sayyn jadymyzda janghyryp, alystaghan sayyn aishyqtala týsetini sózsiz. 

Mendihan ÁDILHANÚLY, 

QR Jurnalister odaghynyng mýshesi

Abai.kz