XIX عاسىردا باتىس قازاقستاندا دا يسلام ءدىنىن تاراتۋدا ولشەۋسىز ەڭبەك ەتكەن تۇلعالار كوپ بولعان. سولاردىڭ ىشىندە حالىق اراسىندا تانىمال دوسجان يشان (1815 –1890 جج.) دا بار.

جاقىندا قازاق  حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان شارالار اياسىندا تەمىر اۋدانىنىڭ اكىمدىگىنىڭ باستاماسىمەن جانە قاجىنىڭ الماتى قالاسى، اقتوبە، ماڭعىستاۋ وڭىرلەرىندە، وزبەكستاندا تۇراتىن ۇرپاقتارىنىڭ قولداۋىمەن اقتوبە وبلىسىنىڭ شۇبارقۇدىق كەنتىندە دوسجان قاجىنىڭ 200 جىلدىعىنا  ارنالىپ ۇلكەن اس بەرىلدى. 

مىنە، وسى اسقا تۇكپىر-تۇكپىردەن جينالعان قازاقى قاۋىم قاتىسىپ، دوسجان حازىرەت رۋحىنا ارنالىپ قۇران وقىلدى. اۋدان ورتالىعىنداعى ۇلكەن اعاش ۇيلەر تىگىلگەن ەتنواۋىلدا اۋداندىق جانە وبلىستىق ونەرپازداردىڭ قاتىسۋىمەن ءتۇن جارىمى اۋعانشا ۇلكەن مەرەكەلىك كونتسەرت وتكىزىلدى.

ەرتەڭىنە بۇل شارالار اۋداندىق مادەنيەت ۇيىندە 200-گە تارتا كىسىنىڭ قاتىسۋىمەن عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسياعا ۇلاستى.

كونفەرەنتسيانى اشقان اقتوبە وبلىسى تەمىر اۋدانىنىڭ اكىمى باۋىرجان قانيەۆ مەرەكەگە قاتىسۋشىلارعا دوسجان حازىرەتتىڭ ءومىرى، ونىڭ قازاق دالاسىندا يسلام ونەگەسىن حالىق اراسىندا ناسيحاتتاۋداعى جاساعان ەڭبەكتەرى تۋرالى ايتىپ بەردى.

اقتوبە وبلىسىنىڭ اكىمىنىڭ ورىنباسارى سارا نۇرقاتوۆا جيىنعا قاتىسۋشىلارعا وبلىس اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆتىڭ ىستىق ىقىلاسى مەن سالەمىن جەتكىزدى.

اتشابار الاڭىندا قىلقۇيرىقتىلار اراسىندا بايگە ۇيىمداستىرىلىپ، باس بايگەگە تىگىلگەن شەتەلدىك جەڭىل اۆتوكولىكتى ماڭعىستاۋلىق ابدىعالي تاڭاتاروۆتىڭ «اقبوكەن» اتتى جۇيرىگى بىرنەشە ونداعان سايگۇلىكتىڭ اراسىنان توپ جارىپ كەلىپ، جەڭىپ الدى.

***

قازىنا

كەزىندە قاجىلىققا ءۇش رەت ساپار شەككەن قوعام قايراتكەرى، اعارتۋشى، ويشىل دوسجان يشان قاشاقۇلى 1815 جىلى ويىل بويىنداعى ءشيلىسايدا دۇنيەگە كەلگەن دەپ جازىلىپ ءجۇر. بۇل بۇگىنگى دوسجان يشاننىڭ مەشىتى تۇرعان شۇبارقۇدىق كەنتىنەن 3 شاقىرىم جەر ەكەنى داۋسىز.

دوسجان 1831 جىلى، ياعني ون التى جاسىندا ءبىرىنشى رەت مەككەگە قاجىلىققا بارعان. 1832 جىلى مەككەدەن 17 جاسىندا جاس حازىرەت دەگەن اتپەن قۇران-كارىمدى، مۇقتاساردى تاۋىسىپ، جاتقا وقيتىن بولىپ ەلگە ورالادى.

اعارتۋشىلىق سالاداعى ەڭ العاش سالدىرعان مەشىتى  اقتوبە وڭىرىنە قارايتىن  سام قۇمىنىڭ ەتەگىندەگى تاساستاۋ قاينار ماڭىنداعى قاراشىڭ دەگەن جەردە ەكەن. كەردەرى ابۋباكىردىڭ جىرىندا وسى وڭىردە دوسجان يشاننىڭ مەشىتىندە سانداعان شاكىرت ءبىلىم الدى دەپ كورسەتىلەدى.

ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەەۆ 1850-60 جىلدارى قاجىلىققا بارعان قازاقتاردى اتاعان كەزدە دوسجاندى «حالفە» دەپ كورسەتەدى. سوفىلىقتا بۇلاي دەپ ءىرى شايحتىڭ ءوزى وتىرعان جەرىنەن شەتكەرى ايماقتاعى كومەكشىسىن ايتادى. ەندەشە قاراشىڭ مەشىتى بۇحار مەشىت-مەدرەسەلەرى سياقتى تازا سوفىلىق ۇلگىدەگى قادىمي ورتالىق بولعان دەۋ كەرەك.

كەردەرى ابۋباكىر دوسجاننىڭ تاساستاۋ-قايناردا كوپ جىل، ياعني 1868  جىلعا دەيىن وتىرعانىن تىلگە تيەك ەتەدى. حازىرەت ءومىرىنىڭ وسى كەزەڭىنە قاتىستى ۇلكەن ءبىر مالىمەتتى ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ بەلگىلى «قازاق شەجىرەسى» ەڭبەگىنەن ۇشىراتامىز. قازاقتاردىڭ ۇلكەن ءبىر توبى 1858 جىلى مەككەگە قاجىلىققا بارعانىن ايتا كەلىپ: «ورتا جۇزدەن جيىرما كىسى بولىپتى. كىشى جۇزدەن تابانداعان ءجۇز كىسى بولىپتى. ىشىندە نۇرپەيىس حازىرەت، دوسجان  حالپە بار دەيدى»، دەپ جازادى.

بۇل كەزەڭدەردە كىشى ءجۇزدىڭ تاريحىندا كوزگە تۇسەرلىك كورنەكتى ءتورت كوتەرىلىس وتكەن. 1785-1800 جىلدار  ارالىعىنداعى سىرىم داتوۆتىڭ كوتەرىلىسى، 1830-1845 جىلدارداعى يساتاي-ماحامبەت كوتەرىلىسى، 1850-1860 جىلدارداعى جاڭقوجا   نۇرماعانبەتۇلى مەن ەسەت كوتىبارۇلىنىڭ قوزعالىسى جانە ءتورتىنشىسى 1869-1870 جىلدارداعى ورال، تورعاي قازاقتارىنىڭ جاڭا شىققان دالا نيزامىنا كونبەيمىز دەپ جاساعان كوتەرىلىسى. بۇل كوتەرىلىستىڭ ۇشەۋى دوسجان حازىرەتتىڭ تۇسىندا بولعان جانە بۇل اتتانىس ەرەۋىلدەردىڭ كەزى بولاشاق ءدىني تۇلعا ەل اعاسىنىڭ وڭ مەن سولىن تانىپ قالعان شاعىندا بولعان.

تۇرىكپەنمەن شەكارالاس جاتقان ايماقتان حازىرەتتىڭ ويىل وزەنىنىڭ ءبىر سالاسى شيلىگە كوشۋىنە وسى تاريحي وقيعالاردىڭ دا اسەرى بولدى دەگەن اڭگىمە  بار. وعان قوسا كوزى اشىق، وقىعان حازىرەت سول كەزدە ءىرى ساۋدا ورتالىعى  بولعالى تۇرعان قاراقامىسقا جاقىنداۋدى دا ءجون كورگەن ءتارىزدى. سونىمەن، ابۋباكىر شايىرشا   ايتقاندا،

ويىلدىڭ كوشىپ  كەلدى شيلىسىنە،

اسىل زات تابارىكتىڭ ميلىسىنا.

كەلگەن سوڭ مەشىت سالىپ، عىلىم اشتى،

قۇدايىم جولىقتىردى يگىسىنە.

1868 جىلى وسى وڭىرگە كەلگەن دوسجان حازىرەت ءشيلى بويىن تاڭداپ، مەشىت سالۋعا باعىتتالا باستايدى. ءبىرمان دەگەن ۇستانى تاۋىپ ونىمەن كەلىسىم جاسايدى. مەشىتتىڭ قانداي بولۋ كەرەكتىگىن شەشكەننەن كەيىن، قۇرىلىستىڭ نەگىزگى جۇمىسىنا حالىق بولىپ  كومەكتەسەدى. اسارلاتىپ تەز ارادا بىتىرەدى.

مەشىتتىڭ بولمەلەرى التاۋ، تەرەزەلەرى ادام بويىنان ۇزىن. بولمە ىشىندە بىردە-ءبىر تىرەۋ بولماعان. توبەسىندە بىردە-ءبىر قيىق جوق، كۇمبەزى بۇراندالانىپ جاسالعان. كۇمبەز ۇستىندە ايشىق تۇرعان، مەشىت ءىشى ويۋ-ورنەكپەن اشەكەيلەنگەن، كۇمبەزدەن تۇسكەن جارىق بارلىق ناقىشتارىن نۇرلاندىرىپ تۇرعان ەكەن. مەشىت ىشىندەگى ايات-حاديستەرى قىزىل بوياۋمەن بويالعان. بۇگىنگە دەيىن  جەتكەن ابۋباكىر جىرلاعان دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، جانىندا 150 ورىندىق بالا وقىتاتىن مەدرەسەسى، قوناق كۇتەتىن قوسالقى جايى بولعان. جالپى مەشىتتىڭ ارحيتەكتۋرالىق ۇلگىسى قازانداعى 1844 جىلى ساۋلەتشى ا. پەسكەنىڭ باسشىلىعىمەن يۋنۋسوۆ مەشىتىنىڭ ۇلگىسىمەن جاسالعان دەگەن دەرەكتەر بار.

بۇل مەشىت حالىق اۋىزىندا «اقشي مەشىتى» دەپ اتالعان. دوسجان يشان ءوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە بۇل مەشىتتىڭ ءوز اتىمەن اتالۋىن قول كورمەگەن.

سارتوعاي وڭىرىندە تۇرعان نۇرلەپەس اتامىز دوسجان حازىرەتتەن ءدارىس العان. نۇرلەپەس ەمشى ولە-ولگەنشە  «اۋەلى ۇستازىم دوسجان حازىرەتكە زيارات ەتىڭدەر، سوسىن ماعان كەلىڭدەر» دەپ ايتاتىن ەدى دەيدى جەرلەستەرى.

دوسجان يشاننىڭ ەكىنشى قاجىلىق ساپارى 1870-74 جىلدار ارالىعى دەلىنەدى. بۇل ساپارىندا پاتشا اعزامنىڭ سەنىمدى نوكەرى، كاۆالەريا گەنەرالى عۇبايدوللا (جاڭگىرحاننىڭ ۇلى) يمپەراتوردىڭ جەكە رۇقسات ەتۋىمەن جانە قۇنانباي وسكەنبايۇلىنىڭ ساپارىمەن بىرگە، ياعني 1872 جىلى 28 جەلتوقسانى مەن 1873 جىلدىڭ 27 اقپانى ارالىعىندا مەككەگە قاجىلىق ساپاردا بولىپ قايتادى. بۇعان شاكارىم قاجىنىڭ «تۇرىك، قازاق-قىرعىز ءھام حاندار شەجىرەسى» دەيتىن ەڭبەگىندەگى مىنا جولدار دالەل: «1872 جىلى قاجىعا بارعاندا قازاق قاجىلارى تۇسەتۇعىن مەككەدە ءبىر تاكيا ءۇي سالدىرىپ قۇدايى قىلىپ ەدى. 1905 جىلدان باستاپ 1906 جىلعا قاراي قاجىعا بارعاندا تاكيانى كوردىم… بۇل تاكيا وسى كۇنى كىشى ءجۇز دوسجان قاجىنىڭ اتىنا جازۋلى ەكەن»، - دەيدى.

ءبىر دەرەكتەردە، حازىرەتتىڭ ەكىنشى قاجىلىق ساپارىندا تاكيا سالۋعا بەرىك بەكىنىپ بارعانى ايتىلادى. ويىن قۇنانبايمەن ءبولىسىپ جەر، قۇرىلىس ماتەريالىن ساتىپ الادى، رەسمي قاعازدارىن رەتتەيدى. قاعاز رەتتەۋگە شىققاندارىندا ۇلكەن كەدەرگىگە دۋشار بولادى. سول كەزدەگى اراب بيلەۋشىلەرى: «اۋ، كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن الىستان كەلگەن قازاق دەگەن جۇرتتىڭ مۇسىلمان ەكەنىن دالەلدەيتىن قۇجات اكەلىپ تاپسىرىڭدار» دەپ تالاپ قويادى. تالاپتى ورىنداۋعا ءبىر جىل مەرزىم بەرەدى.

دوسجان بۇل قۇجاتتى ەل كەزىپ، سارسىلىپ ىزدەپ ءجۇرىپ، تەك قازاننان تاپقان دەسەدى. بۇقاراعا اپارىپ راستايتىن ءمور سوقتىرعان. ءسويتىپ، ارابتارعا دەر كەزىندە جەتكىزگەن. ءۇي دايىن بولعان كەزدە قۇنانباي قاجى: «دوسجاننىڭ ەڭبەگى دە كوبىرەك ءسىڭدى، قارجىسى دا كوبىرەك جۇمسالدى، سوندىقتان تاكيانى سونىڭ اتىمەن اتاعان دۇرىس»، - دەپ ريزاشىلىعىن بەرىپتى دەگەن ءسوزى دە بار.

جاسى ۇلعايىپ ءۇشىنشى قاجىلىق ساپارىنان ونىڭ ەلگە ورالىپ، ءشيلى بويىنا كەلگەن ءساتىن كەردەرى ابۋباكىر ولەڭىنە قوسادى. بۇل جەردە حازىرەتتىڭ الپىس ەكى ءتۇرلى تۇقىم ەككەن باعباندىعى ەگجەي-تەگجەيلى جىرلانادى. حورەزم (حيۋا) حاندىعىنان تۇقىم اكەلىپ، جەتى ءتۇرلى الما اعاشىن، ءجۇزىم شىبىقتارىن ەككەندىگى تۋرالى ءسوز بولادى.  كەزىندە جەمىس-جيدەك وتىرعىزۋعا جەر سۇراپ ورىنبور  گۋبەرناتورىنىڭ قابىلداۋىن كۇتىپ دوسجان بابامىزدىڭ ءۇش كۇن جاتىپ، ونىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، جەر ماسەلەسىن شەشىپتى دەگەن دەرەگىن جوعارىداعى ىستەر ناقتىلاي تۇسەدى.

«دوسجان ويىل جاعىندا ۇلكەن باق ەگىپ، وندا نەشە ءتۇرلى ماۋەلەر ءوسىرىپتى، - دەپ جازادى جازۋشى عالىم احمەدوۆ. — ءبىر ورىس ساياحاتشىسىنىڭ ايتۋىنشا (رىباكوۆ بولار), ونىڭ ماۋەلەرىن ورىنبوردىڭ كوپەستەرى كەلىپ كوتەرە ساتىپ الادى ەكەن».

بۇل 1890 جىلداردىڭ ۋاقيعاسى. ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزدەرى قاجىلىققا ءۇشىنشى رەت بارىپ كەلگەن كەزدەرى بولسا كەرەك، وسى ەكى ارالىقتا، دوسجان حازىرەت ءدىن جولىندا ۇلكەن ءبىر كەسەك ءىس باستايدى، ياعني قازاققا ارناپ ءوز الدىنا مۇفتيلىك اشۋ شاراسىنا بەلسەنە ارالاسادى. تاعى دا ابۋباكىر كەردەرىنىڭ سوزىمەن    ايتقاندا:

بارشاسى ءۇشبۋلاردىڭ ءپىرىم دەدى،

حازىرەت اقىلى دانا، ءبىلىمدى ەدى.

پاتشادان قازاق ءۇشىن ءمۇفتي سۇراپ،

وزىنەن حالىق قامىن بۇرىن جەدى.

ءمۇفتي سۇراپ دەپ وتىرعانى    ناقتىراق ايتقاندا، قازاق دالاسىنا ءوز الدىنا ءدىني باسقارما بولۋىن، ءار اۋىلدا مەشىت، ونى باسقاراتىن ءوز مولداسى بولۋىن، وعان كوشپەلى جۇرتتىڭ نەكە قيعىزۋ، وتباسىنا قاتىستى ىستەرىن شەشۋدى قاراۋىنا بەرۋ سياقتى ماسەلەلەرى قارالۋىن قالادى. بىراق، بۇل تالاپ ءتىپتى ءوز الدىمىزعا تاۋەلسىزدىك العان كەشەگى كۇنگە دەيىن شەشىلمەگەنى تاريحتان بەلگىلى.

حازىرەتتىڭ جيەن شوبەرەسى ءزاينۋتديننىڭ اكەسى جيەنعالي احۋننان ەستىگەن اڭگىمەسى بويىنشا سۋرەتتەۋىنە قاراعاندا، دوشەكەڭ ورتا بويلى، قىزىل شىرايلى، كەڭ جاۋىرىندى، كوزى سۇستى، كوپ سويلەمەيتىن كىسى ەكەن. كەزىندە قازاق «جىڭىشكە اۋرۋ» دەيتىن، بۇگىنگى مەديتسينا بەيداۋا سانايتىن كەسەلگە ۇشىراعانداردى، بالالاردىڭ دا ءتۇرلى دەرتتەرىن ەمدەپ جازعان دەيدى.

حازىرەتتىڭ ۇرپاعى تۋرالى بىزگە جەتكەن بىرەر دەرەك:

 دوسجان بالالارى:

1. حابيبۋللادان - زايت، زەينۋللا، ۇرقيا

2. ساتتارقۇلدان - قالقاباي

3. ابدۋللا - ءمارۋا، مارزيا، ءلايلا

4. ءابي - ميلقات

5. ساعي - سەرىك، بەرىك، قايرات

6. اققۇباش - ادەم، جاناتقانىم، شابھازگەرەي، ءشاربانۋ، باعدات، زايلات، عاليا.

7. ۇمماگۇلسىم - عازيما، ساعيدان، زەيناددين، اينادين، جيەنقالي.            

وتەگەن اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، حازىرەت ۇرپاعىنىڭ قۇرامى بۇگىندەرى ەكى ءجۇز تۇتىننەن اساتىن كورىنەدى.

تاعى دا وسى س.سالقىنۇلىنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، اكە جولىن قۋعانداردىڭ ءبىرى اققۇباش دەيدى. ول 1905 جىلعى نيجني نوۆگورودتاعى بۇكىل  رەسسەي مۇسىلماندارىنىڭ ءىىى سەزىنە قاتىستى دەگەن دەرەك بار.

ابدوللا دا مەشىت ۇستاعان، تالاي قۋدالانعان. كەشەگى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ شارۋاسىنا دا ارالاسقان. مۇستافا شوقاي تەمىرگە كەلگەندە ابدوللانىڭ ۇيىندە ەكى-ءۇش كۇن ەرۋ بولعان دەگەن دە اڭگىمە بار.

ال حازىرەتتىڭ قىزى ۇمماگۇلسىمنەن  تاراعان جيەنعالي دا مەشىت ۇستاعان. ستامبۋلداعى مەدرەسەدە وقىپ، ورىنبور قالاسىنداعى اتاقتى «حۋساينيا» مەدرەسەسىن  تامامداعان. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە كوپ قۋدالانعان. ءتورت رەت قامالىپ، يتجەككەنگە ايدالعان. 1880  جىلى تۋىپ، 1943 جىلى قاراقالپاقستانداعى «يشان-تەرەك» دەگەن جەردە قايتىس بولعان.

حازىرەت تۋرالى تياناقتى   زەرتتەۋ ءالى دە از. ابۋباكىر كەردەرىنىڭ «قازاعىم»، ق.قايىپبەرگەنۇلى مەن م.ءابىلۇلىنىڭ «اسىلدىڭ سىنىعى»، ءسابيت سالقىنۇلىنىڭ «دوسجان حازىرەت» كىتاپشالارىنداعى دەرەكتەردىڭ ءوزى ءالى  جەتىلدىرە ءتۇسۋدى قاجەت ەتەتىن ءتارىزدى.

حازىرەتتىڭ قولدانعان مۇلكىنەن تابىلعانى تەك ونىڭ ءمورى. ول شۇبارقۇدىق تۇرعىندارىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىندا. موردەگى ارابشا جازۋدى وقىعاندا «اللاعا قۇلشىلىق ەتۋشى دوسمۇحانمەد ۇلى موللا قاشاق 1248 جىل» (حيجرا جىل ساناۋى بويىنشا) دەپ جازىلعان. بۇل باعالى مۇرا ادەمى تۇتقاسى بار ءتۇستى مەتالدان، جازۋى ىشىنە ويىلىپ    قۇيىلعان. كولەمى ءجۇز تەڭگەلىكتىڭ شاماسىنداي. الداعى ۋاقىتتا بۇل جادىگەردىڭ ورنى اۋدان ورتالىعىنداعى مۇراجاي بولۋى كەرەك.

دوسجان ەسىمى ەل ىشىندە وتە قاستەرلەنىپ ساقتالعان. شۇبارقۇدىق مەكەنىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ كۇشىمەن حازىرەتكە قازا جەتكەنىنە 110 جىل تولۋىنا وراي اس بەرىلگەن ەكەن. اقشيمەن شيلىدەگى مەشىتىن قالپىنا كەلتىرىپ، باسىنا كەسەنە تۇرعىزۋ شارالارى الداعى كۇننىڭ ەنشىسىندەگى ويلاستىرۋعا تۇرارلىق شارۋالار.

بۇگىندەرى مەملەكەتتىڭ قورعاۋىنداعى تاريحي ورىنعا اينالىپ وتىرعان دوسجان حازىرەتتىڭ «اقشي مەشىتى» مەن ونىڭ ەسىمى ۋاقىت ۇزاعان سايىن جادىمىزدا جاڭعىرىپ، الىستاعان سايىن ايشىقتالا تۇسەتىنى ءسوزسىز. 

مەڭدىحان ادىلحانۇلى، 

قر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz