Sonymen, byltyr býgingi Qazaq Elining týp-tamyry delinip jýrgen Qazaq handyghynyng 550 jyldyghyn da toylap tastadyq. Alty alashqa at shaptyryp, qaltaly kәsipkerlerge sauyn aityp ótkizgen «as ta tók» osy dumannyng Qazaqstanda jylyna әldeneshe mәrte dýiim júrtty dýbirletip jatatyn toylardan jәne «pәlen» degen aqynnyng 80, «týgen» degen aqynnyng 100 jyldyghy siyaqty mereytoylardan aita qalarlyqtay aiyrmashylyghy boldy deu de qiyn-aq. Búl dumannyng bәri әsirese aitysshyldardyng «әgugay-әgugayyn» úiymdastyru, ólenderge (olar kóbine arnau ólen) bәige jariyalau jóninen bir-birine egiz qozyday úqsas bolyp keledi.

Oydan-qyrdan aqsha tauyp, adamnyng oiyna kele bermeytin bәige, jarys, mýshayralar ótkizu songhy jyldary Qazaqstan Jazushylar Odaghynyng negizgi sharuasynyng birine ainaldy. Búl jerde sol toy-tomalaqtardyng tizimin biz keltirmesek te Odaq basshylary onysyn kópshilikting aldynda maqtana aityp shyghudy ghadetke ainaldyrdy. «Baydyng asyn bayghús qyzghanady» dep jýrmeniz, biraq múnday sharalar bireulerding әlgi mesenat bergen qarjy-qarajattan biraz qarpyp qaluyna jaqsy jeleu bolsa, endi bireulerding «pәlen» degen mýshayranyn, «týgen» degen bәigening laureaty degen óte arzanqol ataqty arqalanyp, sol arqyly nebir darynsyzdardyng daqpyrty zor danqqa bólenuine jol ashyp beredi. Qazir qazaqta onday laureattar qalyng qara sharuadan kóp. Tipti, «bir әlem, bir ólen» degen bәigening de laureatymyn dep maqtanatyndar da bar.  

Endi mine, Qazaqstan Jazushylar Odaghy Euraziyalyq Top basshylarymen kelise otyryp, Odaq basshysy Núrlan Orazalinnyng aituynsha «Jana zaman әdebiyetining býgingi kýn talabyna say tyng dýniyelermen tolyghuyna úiytqy bolu ýshin»  bәige jariyalap, onyng qortyndysyn da shygharyp, ol kitap bop jaryq kórdi. Bәige Qazaq handyghynyng 550 jyldyghyna oraylastyrylghan. Basshynyng aituynsha ol «iri qarjylyq qoldaugha ie bolghan» kórinedi. Sonymen, komissiya mýsheleri búl shygharmalardy bir jarym ay oqyp, talqylap, birneshe mәrte jiyn ótkizipti. Bәigeden ozyp kelgen shygharmalar eki tom bolyp «Alash tarihynyng aqiqaty» degen atpen Odaq janyndaghy «An-Arys» baspasynan jaryq kórdi. Bizding qolymyzda sonyng – poeziya bólimi. Jýldegerler –11 adam, onyng 6-y ýshinshi, 3-i ekinshi, 1-i birinshi jәne 1-i Bas jýldeni iyelendi. Ázil dep qabyldasanyz da óziniz biliniz, biraq bir bәigede 3-shi oryngha 6 adam jayghasuynyng ózi-aq sheshim shygharu sәtinde «Au, pәlenshekeng qalyp barady ghoy», «anau biraz ótinish jasap jylarman bolyp edi ghoy» degen siyaqty kóniljyqpastyq, aghayynshylyq, tamyr-tanystyq, artyqtau aitsaq keshiriniz, tipti, taypashyldyq siyaqty kesirli dertterding oryn alghanyn aiqaylamasa da aighaqtap túrghan joq pa?

Onda sening ne sharuang bar, Jazushylar Odaghynyng óz tekseru komissiyasy, osyndaymen shúghyldanatyn arnauly organdar bar deysiz ghoy?! Dúrys aitasyz, biraq búl jerde mәsele elimizdin, qara shanyraq kóterip handyq qúruynyng 550 jyldyghyna arnalghan bәige óz ornyn tapty ma jәne kitaptyng «Alash tarihynyng aqiqaty» degen atyna onyng ishindegi zaty, mazmúny, kórkemdigi (hudojestvennosti) sәikes kelip túr ma, sol turaly bolyp otyr. Tipti, búl kitap til úshyna oralghan әdemi sózdi suday sapyryp aita beretin bireu qoya salghany kórinip-aq túr. Birinshiden, búl kitap býkil Alashtyng tarihy emes. Ekinshiden, alash tarihyn týp-tamyrynan bermen qaray qozghaghan san myndaghan tarihy derekter, maqalalar men ocherkter, sol  derekterge qúrylghan әrtýrli janrda jazylghan jýzdegen shygharmalar bar. Endeshe, býkil alash tarihynyng aqiqaty osy kitaptaghy keybir ólenshilerding poema dep ataghanymen poema emes, dastan dep ataghanymen dastan emes dýniyelerinde túrghan bolsa, onday tarihtyng kimge keregi bar?

Endi osy kitapqa enip, jýldeger atanghan bir dýniyege nazar audarynyz. "Qazaq – mening úranym" degen tym jadaghay, tym jasandylau aty bolsa da osy dýniyeni bastan-ayaq oqyp shyqtyq. Ádebiyette, әsirese poeziyada jalghan shabyttanu, jalghan tebirenu, jasandy pafos degen bәle jii kezdesedi. Ádette múnday kesepat Qúday ekem o basta talantqa, tabighy daryngha jarytpaghan, biraq qaytsem de aqyn atanam, kózge týsem deudi, ol az bolsa osy kýni ay sayyn derlik ótkizilip jatqan bәige, jarystardan auzyna birnәrse iligip jenimpaz atanudy kókseytin kóbiksózdilerde kóbirek kezdesedi. Ne poema, ne dastan deuge kelmeytin, kitaptyng 17 betin alyp jatqan búl dýniyeden jogharyda aitylghan pikirimizding rastyghyn kórdik. Ony әri oilap, beri oilap qay oryngha qoyarymyzdy (qay janr degenimiz ghoy) bilmegesin eng bolmasa  «Otansýigishtik nemese qazaqsýigishtik lirika» deyik desek oghan da juystyra almadyq. Búl shygharmanyng óte qarabayyr, dýmbilez dýnie ekenin kózi ashyq adam әr bólimdi «Úly dala», «Saqtar men ghúndar», «Kóktýrikter», «Aqsaq Temirding adasuy»  jәne «Mәngi el» dep ekining birine belgili tarihy kezenderding atyn atap shyqqanynan-aq birden angharady. IYә, erte zamanda arghy ata-tegimiz saqtar men ghúndardan taraytynyn, olardyng ber jaghynda júrt kóktýrikter atap jýrgen týrik qaghanaty bolghanyn, odan keyin Altyn Orda imperiyasy bolyp aqyry onyng songhy soraptarynyng týbine Aqsaq Temir jetkenin, endi mine "Mәngilik el" bolugha talpynyp jatqanymyzdy orta mektep oqushylary da biledi. Sonda júrttyng bәrine maghlúm osynau jalpylama derekterdi ólenge ainaldyru da kitaptyng Alghysózining aituynsha «tarihy sanamyzgha serpilis beretin, ótkenimizdi tarazygha salyp, qayyra oy eleginen ótkizer zertteu enbek nemese kórkem shygharma» sanatyna kiretin bolghany ma? Búl da býkil «Alash tarihynyng aqiqaty», búl da «jana zaman әdebiyetining býgingi kýn talabyna say tyng dýniye» bolghany ma? Eger Jazushylar Odaghynyng әdeby talgham  dengeyi dәl osynday shygharmalardy shynymen solay dese, qazaq әdebiyeti sorlady demeske amal bar ma?! Senbeseniz qaranyzshy!

Ot shashyp alau shashar, ystyq denem,

(Eldi oilap erek kýige týstik pe eken?)

Maqtanam shabyt kernep ónboyymdy,

Eske alsam babamdy Saq-Skif degen!

.........................................................

Qazaqtyng arghy týbi – úly saqtar:

Massaget, yaksart, day (dahilarym)!

Avtor osylay dey kelip: «Jyrlayyn Tomiristey pir hanshamdy», «Shong biyden jol tartsa eger patshalyghy, Imperiya ótken Móde tәnirqúty» odan «Baghzydan erlik dәstýr bayan jetti, Attila el-júrt ýshin ayanbapty», «Basyp ap Rimdi de dýrildetti» dep, tasqa basqandy oqy alatyn ekining birine aty mәlim tarihy túlghalardyng atyn atap, bir nemese eki jol arnap zaulata beredi. Ne jóndi úiqas, ne obraz, ne suret, ne aitar týiindi oi, ne kórkemdik joq. Odan da әrmen ótkende, demekshi, Ghalym Árip myrza endi:

Estemi, Bilge qaghan, Kýlteginim,

Tonykók.. tariyhqa auyp túr kónilim(?)

..........................................................

Eshkimnen aiyl jimas jauynger el

Bәrimiz taralamyz Kóktýrikten, – dep týrkiler zamanynyng tarihtan belgili 3-4 keyipkerining atyn atap zaulap óte shyghady da endi Shynghyshangha (Monghol imperiyasyna) «auyz salady». Sondaghy bar aitpaghy  Ol ýshin әueli «Erlikting eren kýiin dýbirletken, Eldikting shanyraghyn túghyrly etken(?)», Ruhy babalardyng mәngi jasa, Últynyng jýregine úryq sepken(?)» eken. Birin-biri kórmeytin ata jaugha ainalugha ant etkendey, tórteui tórt jaqqa teris qarap túrghan osy shumaqtaghy «shanyraqty túghyrly etu», «jýrekke úryq sebu» degen siyaqty oiyndy ongha bóletin sózder de, Odaq basshylary alghysózge engizgendey  «elding sanasyna qozghau salatyn», «handyqtyng keregesin ústap túrghan elde» (Qazaqstanda – M.K ) qalatyn ýlken belgi bolghany ma? Au, shanyraqty eshqashan túghyr ústap túrmaydy, ony әueli uyq, sosyn kerege kóterip túratynyn, jýrekke úryq sebu degen esi dúrys adamnyng oiyna kelmeytin dihanshylyq ekenin Jazushylar Odaghynyng komissiya mýsheleri bilmeytin bolsa, olar qanday «belgili, kórnekti aqyn-jazushy, әdebiyet synshysy» bolghany.

Búl shygharmadan bar tapqan paydamyz – "Temuchin Esugeyding esti úlany", yaky Shynghyshannyng әkesi Esugey ekenin bildik jәne oghan býkil Ýndi, Parsy, Aughan elderi de, arabtar men kresshiler de «Jaramay qaldy qauqar kórsetuge  Shynghyshan-Joshy-Batu әskerine» degen bir-bir óleng joldarymen «bilim tolyqtyrdyq». Mine, osy tústa avtor «Sol zaman týskende eske masattanam, Tas úshqan túlparlardyng túyaghynan» dey kelip, auyzdy Aqsaq Temirge salady. Júrt býginde gharyshqa baryp shay iship, qazy-qarta jep qaytyp kep jatqanda túlpardyng túyaghynan tas úshqanyna masattanu da eng ozyq 50 elding qataryna qosylam dep otyrghan industriyaly-innovasiyaly el azamatyna layyq pa? Ázil ghoy! Biraq osy «túlpardyng túyaghy», «aq bilekting kýshi, aq nayzanyng úshy», «dalany dýbirletken, dúshpanyn dirildetken» siyaqty susiya sózder osy taqylettes shygharmalarda órip jýretinine, soghan qarap osy bir jeldirme sózder býgingi qazaq poeziyasynyng brendine ainaldy ma dep qalamyz. Sodan ne kerek avtor «Aqtaban shúbyryndygha» tap bolyp, Tóle, Qazybek, Áyteke by ýsheuine bir jol, Qojabergenge jeke bir jol arnap «ziyarat etedi». Dәl osy jerde ólenshimiz «Abylay, Ábilqayyr bas bop qazaq, Dúshpandy Búlantyda tosqan edi» dep auzynan qaghynady. Olay deytin sebebimiz, XVIII ghasyrdyng 20-jyldarynyng ekinshi jartysynda Shiderti -Búlanty boyyndaghy  úly shayqastargha Abylay qatysqan emes. Eng alghash qalmaqtargha osy jerde qazaqtyng Ábilhayyr han basqarghan әskerleri joyqyn soqqy bergenin  M.Tynyshbaev ta (Gody velikogo bedstviya ) jazyp ketken. Osy tústaghy «Shayqasta jau ekpini basylghanday, Seyildi shama-sharqy basynghanday» degen óleusiregen joldardan-aq avtordyng shama-sharqy men  aqyndyq quaty qanday yldida jatqanyn angharu da qiyn emes. Sóitip,  avtor mektep oqulyqtarynan-aq maghlúm tarihy kezenderge osylaysha at basyn bir-bir ayaldatyp alyp, osy kýni júrttyng aluan týrli pikiri men taldauyna tap bolghan «Mәngi el» degenge kelip bir-aq toqtaydy. Toqtar aldynda:

«Shetinen sayypqyran iske tatyr,

Qazaqtyng úl-qyzynyng bәri batyr!

Tughan el – Qazaqstan qayta oyandy,

Qúdaydyng ong bop ózi kózi aqyr» dep «Núr Otannyn» syilyghynan ýmitker aitys aqyny qúsap qaraborbaylata jóneledi. Býkil 17 bettik dýnie (poema, dastan deuge auzymyz barmay otyr!)

«Bolmayyq jebir, jalqau, әngýdik te,

Jýrmeyik jer betinde mәngirip te.

Týrip bir etek-jendi jymdasayyq

Aynalyp Qazaq Eli mәngilikke!» dep býkil elge úran tastap ayaqtalady. «Jymdasayyq» degen kýdigi mol ersileu sózin (újymdasayyq dese dúrys bolar ma edi) bylay qoyghanda estir qúlaqty jauyr qylatyn, netken arzanqol úranshyldyq desenizshi!

Ánebir joly Jazushylar Odaghy bir kýnde 40-tan asqan adamgha «Alash» (halyqaralyq degen anyqtauyshy bar) syilyghyn berip, әdebiyetting qúnyn bir qúldyratqanyn aitqanbyz. Býgin osynday shýlen taratudyng (6 adamgha ýshinshi jýlde) bir mysalyna, jýlde alghan dýniyening shiykili-pisiligine ýzip-ýzip qana toqtaldyq. Eger osy dýniyeni bastan-ayaq talqylap, kórkemdik talapqa, oi-sanagha, suretkerlik-sheberlikke, naghyz әdeby qúndylyqtyng ózge de talaptaryna qanshalyqty jauap beretinin sóz etsek, әngime úzaqqa sozylyp keter edi. Ádildik ýshin aita keteyik, basqalaryn qaydam, jýlde alghan, әsirese ýshinshi oryn alghan shygharmalardyng qay qaysysy da biz әngimelep otyrghan osy «Qazaq – mening úranymnan» onshama ozyp túrghan joq. Kóbi qarabayyr ne shamadan tys úrandatqan sózderden, qúrghaq bayandaudan, jalpygha belgili jaghdayattardy olpy-solpy ólenmen qaytalaudan túrady.  Kórkemdik degen atymen joq. Sonyng bәrin qazaqy kóniljyqpastyqpen kórkem kósemsóz (hudojestvennaya publisiogika) deginiz kelse de dey almaysyz.

Ýshinshi jýlde alghan ekinshi bir úzaq óleng (8 bet) «Azattyq shuaghy» dep atalypty. IYesi – Baqytbek Bәmishúly degen jigit aghasy. Ony ózi poema dep atapty. Avtor poema degenning qanday dýnie boluy kerektigin, onyng da talap-talghamdary bolatynyn bile me, bilmey me – ol bizge beymәlim. Al biraq «Azattyq shuaghy» poema emes. Múnda ne jeli, ne jýie, ne kompozisiya, ne belgili bir uaqigha, ne kórkemdikke qajetti elementter joq. Múnda da Bilge, Kýltegin, Tonykókterdin, Shynghys, Joshynyng (avtor úiqas ýshin әueli Joshyny, sosyn onyng әkesi Shynghysty ataydy), Jәnibek pen Kereyding esimderin bir-birden atap ótedi. Onyng bәrin Esilbek degen bireu «Qiyal shalqyp, oy qalqyp... kók balghyngha, Shaldyrtyp at, damylday demin baspaq. Jata ketti Esilbek kók shalghyngha, Shalqasynan alshayyp, erin jastap»  jatqanda әueli qúlaghyna qobyz ýni keledi de sosyn «sóz jetedi», yaghniy

... Bura búlttyng bortighan bókterinen

Týsirmegen tar zaman tasqa ýiirin(?)

Qysy úzaq, qyzyghy az kókteminen

Sóz de jetti jusandy ótkeninen.

Al, ne týsindiniz «tar zamannyng ýiiri», «jusandy ótkeninen» degen basqatyrghyshtan birnәrse úghu mýmkin be? Shygharmanyng úiqastarynyng ózi óleng bayghúsqa óshi ketkendey, «kere tartqan-kire jaqtan», «qanghy elestep, jalghyz eskek»,»ónkey dóiler-tópep sóiler», «ynsapgerdi (?)-ymdap dedi» degen siyaqty olpy-solpy «sarqyrap kep, arqyrap kep», «Qúiylghan-Jer, jiylghan jer, qiylghan Jer, syiynghan Jer, búiyrghan Jer, jiylghan jer» qonysymyz-qonyshymyz «Úly josyq - túrdy shoshyp, basyn qosyp» degen bir-birine әbden óshikken adamdarday basy birikpeytin әri óte arzan úiqastar. Osy shygharmada qazaqtar ylghy shashynan sýirep, basyn kesip, qosaqtap bayla, etshe turap tastay beretin avtordyng aituynsha  «aram qandy iyt», «qany qara», «keude sasyq, bas pasyq» bir dúshpan bar. Avtor ol kim ekenin, qay últ ekenin aitpaydy. Biz qansha tәuelsizdik aldyq desek te orystan, yaghny Reseyden 300 jyl boyy kórgen qorlyq-zorlyqtyng eshbirin aitugha bolmaytyndyqtan, sirә avtordyng aityp otyrghan «dúshpany» qalmaqtar boluy kerek dep shamaladyq. Olardyng da qalmaq atyn aitpay  Jonghariya memleketining atymen atap jongharlar deymiz. Sonymen sujet, keyipker, obraz degenderden júrday, avtor «poema» dep at qoyyp aidar taqqan, bas-ayaghy, ne bel ortasy joq búl dýniyeni ertek keyipkeri siyaqty bireu Esilbek degen azamatqa bayandap bergenin avtordyn:

«Kókke sinip әlgi adam kete bardy,

Kókeydegi oyatyp jeteli ardy (?)

Esilbek te qalamyn eniretip,

Oy otynyng qozyna kósep aldy» degeninen baryp anghardyq ta, apyr-au sonda ótken tarihymyzdyn  osynau ekining biri biletin tústary men keyipkerlerining bәrin kýnde aityp, jazyp jatqan joqpyz ba? Sol ýshin osynday úzynnan-shúbaq shúbyrtpaly, óte qarabayyr óleng jazudyng ne qajeti boldy dedik ishtey. Kitaptyng 17 betin alyp túrghan ólenning manadan beri ne aitpaq bolghanyn eng songhy:

«Qazaghymdy endi ishten jarma, Qúday!

Keleshekke kóshimdi jalgha úday!

Bas iyesin esen ghyp, basqa júrtyn

Bas iyetin ete gór, zangha qúlay!» degen bastapqy eki joly dindarlyq-tabynushylyqtan, songhy eki joly sayasiy-zangerlik baghyttaghy bir-aq shumaqtan úqtyq! Aytpaqshy, búl avtor da búghan deyingi birneshe jyr mýshayrasynyng jýldeli oryndaryna ie bolghan. Jaqynda bir jurnalist jigit: «Agha, әneugýni J. degen aqyngha «nege mýshayra, bәigeden qalmaysyz» degenimde «Mýshayra, bәige degender әri atyndy shygharady, әri qarajat kózi ghoy» degende әlgi aghamdy jek kórip kettim» dep edi. Keyin oilap otyrsam, ol aqyn ózining ataqqúmarlyghy men paydakýnemdigin, әrkimge arnau óleng jazyp jýldeger atanyp, aqshaly bop qalatynyn aitu arqyly-aq býgini qazaq poeziyasynyng qanshalyqty qúrdymgha ketip bara jatqanyn, jazba aqyndardyng da aityskerlerding dengeyine deyin alasarghanyn aityp salghan eken ghoy. Osyndayda naghyz poeziyanyng aq qanatty pәk perishtesindey S.Eseninnin:

«Na koy mne chert, chto ya poet,

Y bez menya v dostatke dryaniy

Puskay sdohnu, toliko net,

Ne stavite pamyatnik v Ryazaniy» degeni eske týsedi. Ony qazaqshagha audarsaq bylay bolady:

«Aqynmyn, qajeti ne biraq onyn,

Teksiz kóp mensiz de ózin salmaqtaghan

Men ólsem, Ryazanida jylap elim

Eskertkish qoymandarshy arnap maghan». (audarghan biz)

Osy kýni 6-7 jyl qatarynan Memlekettik syilyq alu jarysyna týsip, biri jylap-enirep maqala jazyp, bir kýnde 43 adamgha ýlestirilgen «Alash» syilyghyn alu ýshin aragha adam salyp jýldeger atanudy armandaytyndar ýshin osydan artyq eskertu bar ma?

«Jýrekten shyqpasa, jýrekke jetpeydi» degendey, jalpy bir jerde jyr-doda bolyp jatyr eken dep úly dýrmekke qosyla shabu ózin aqynmyn dep esepteytin adamgha eshqashan abyroy әpermeydi. Ony shyn aqyn deu qiyndau bolady. Búlay deuge osy jinaqtaghy qazaq tarihynyng aqiqatyn jazyp jazym bolghan E.Bekmahanov turaly jazylghan «Túnghiyq» atty poema (avtory mening Qorghanbek dosym)  sebep bola alady. Búny da «Alash tarihynyng aqiqaty» (kitap aty) degennen góri esimi elge әigili Ermúhan Bekmahanovtyng Kenesaryny dәripteymin dep sottaluy men әieli Halimamen arasynda mahabbattyng sholaq tarihy ghana der edik. Al búl talaydan beri aityp ta, jazyp ta eki qazaqtyng birine belgili bolghan jaghdayat. Avtordyng «Jaqsy dep Kenesary jaza bastym, Amalsyz aityp osylay qara bastym» deui ne bilmestik, ne yqylym zamannan qalyptasqan «ony qara basty», «meni ne qara basty» degen tirkesti úiqas ýshin «qara bastym» dep qúrbandyqqa shalyp jiberui úyat. Ras, kezinde arnau ólenderdi aty әlemge әigili aqyndar da qoldanghan. Mysaly A.Pushkinning Delivigke, Chaadaevqa arnaghan ólenderi, kniyazi Voronsovqa (ózining dosy) arnaghan mysqyl óleni bar. Nemese «Eskendir» poemasyn alyp qaranyz. Aldynghy eki-ýsheui qysqa da núsqa, aqynnyng ishki týisigin bir-eki auyzben ap-anyq qyp aqtara salsa, «Eskendir» «Osy júrt Eskendirdi bile me eken, Makedoniya shahary oghan meken» dep bastala salysymen qashan aqyrghy nýktesine jetkenshe oqyrmanyn eruli attay ertedi de otyrady emes pe? Al Jazushylar Odaghy shygharghan myna jinaqtaghy poema, dastandardyng aty bar, zaty joghy nesi? Búlardy shyndyghyna kelgende poema, dastan demey jay bayandau deseniz de qatelese qoymassyz. Qayta Jaras Sәrsekting el basynan ótken nebir tar kezendi qoldan kelgenshe Kenesarynyng elmen jer taghdyry turaly shaghyn da bolsa zar-múnymen bermek bolghan talpynysy qúptarlyq der edik. Ekinshi oryndy iyelengen Saylau Baybosynnyng naghyz tókpe aqyn ekenine eshkim daulasa almaydy. Átteng Saylaudyng «Tekti kýn túmandylau týring anyq, Sol kýnning sabyrynan syr úghalyq» degen siyaqty ayaghyn shalys basyp ketetin sәtteri joq emes. Birinshiden, qazaq aspandaghy Kýndi de, bylayghy kýndi, yaghny tәulikti de tekti kýn degenin eshkim estigen emes, tekti, teksiz degen jandy zatqa, jandy jaratylysqa (odushevlennyy predmet)  ghana qaratyp aitylady. Ekinshiden, ol ózi «túmandylau» bolsa, oghan qalay «týring anyq» dey alamyz? Ýshinshiden, «kýnning sabyrynan syr úghalyq» deu de tapqyrlyq, syrúqqyshtyq emes! Sol siyaqty Jarastyng «Atasaqaldaryng dirildep» degenimen de kelisu qiyn. Ata saqal dirildemeydi. Ol astynghy erinnen sәl tómenirek túrghan ýlkendigi shynashaqtyng úshynday ghana birneshe tal, yaghny auyzgha jaqyn. Qazekeng sondyqtanda «ata saqalyng auzyna shyqqanda...» deydi. Rasynda iyekting ýstin, alqymdy týgel japqan ne qabasaqal, ne qaughasaqal, ne tekesaqal dirildeydi.

Osy bәigede bas jýlde alghan shygharma «Kenesarynyng Aqmolagha shabuyly» dep atalady. Basqalargha qaraghanda oq boyy ozyq túrsa da búl shygharma poemanyng jýgin tolyq kóterip túrghan joq. Sebebi, múnda Kenesarynyng ómirinen ýzip alarlyq negizgi bir ghana kezeng surettelgen. Demek, ol balladagha jaqyn degen sóz. Ekinshiden, «Kenesarynyng Aqmolagha shabuyly» degen  ataudyng ózi poemagha emes, poemanyng ishindegi taqyrypshagha ghana layyq. Komissiya mýsheleri osynday eskertpelerdi keyin avtorlargha aitty ma, aitpady ma onda túrghan dәnene de joq, biraq, syilyq alghandardyng ishinde tóbesi ozynqyrap túrghany osy ekenine talasa almaysyz. Kónilinizge kelse de aitayyq ýshinshi oryn alghan qalghan jinaq aty aityp túrghan «Alash tarihynyng aqiqatyna» júghystyghy qanday ekenin aityp jatudyng ózi artyq siyaqty. Osyndaghy jýldeger atanghan birneshe shygharmany oqyp otyrghanda anshylardyng ash qasqyrdyng minezi turaly aitqany eske týsti.  Ashkózdenip alaq-júlaq etip kele jatqan qasqyr әiteuir qyl óneshten ótedi-au degendi shaynamay bas salyp qylghytyp júta beredi eken. Sosyn ony sol kýiinde qayta laq etkizip qúsyp tastaydy. Renjigender renjy bersin,  osynday irili-uaqty bәige, mýshayralargha qatysqan ólender de sol siyaqty... Bizde osy kýni osynday bәige-jarysqa údayy qatysyp, údayy jenimpaz atanatyn nebir jýldeqúmar, nebir ataqqúmarlar bar. Solardy kórgen sayyn әlgi qasqyry týspegir eske týsedi (әzil ghoy!). Biz bireudi sen aqyn emessing dep, bireudi ataqqúmarsyng dep kemitu ne múqatu, ne namysyna tiidi maqsat tútpaymyz. Biraq, babalarymyz bayaghyda «Erinbegen etikshi bolady» deydi eken. Qazir ol mәteldi әdebiyetpen baylanystyryp aitsaq «Erinbegen ólenshi bolady» degen siyaqty mәn-mazmúngha ie bolghanday. Osynyng kesirinen  aqyn-jazushy degen kiyeli atqa әrkim ie bolyp, jýldeger qaptap ketkendikten býginde әdebiyet te, qalamger degen kiyeli at ta júrt aldyndaghy qadir-qasiyetinen  airylyp barady. Aqyn ataulygha eskertetin taghy bir jәit – poeziyany oryndy-orynsyz sayasatqa ainaldyrugha bolmaydy. Onday dýniyelerdi óleng deuding ózi úyat. Óitkeni onday ólender eshqanday shyn jýrekten shyqpaydy. Qúday keshirsin, olardyng keyde ruhany irip-shiruding iyisi shyghyp túrghanday bolatyn sәtter de úshyrasady.

Al elimizding qasiyetti meyramdarynyng biri – Qazaq handyghynyng 550 jyldyghyna arnalghan, shyn shabyttanbay, shar bolattay shamyrqanbay shiykili-pisili, tipti eksperiymenttik dengeyde jazylghan ólenderding basyn qosyp «Alash tarihynyng aqiqaty» deu – últtyq tarihymyzdyng aqiqatyna jasalghan ýlken qiyanat. Jәne múndaghy ólender Jazushylar Odaghyndaghy jigitterding biri osy kitaptyng alghysózinde  jeldirtip aitqanday «jana zaman әdebiyetin býgingi kýn talabyna say dýniyelermen» tolyqtyryp túrghan dýnie emes.

Myrzan Kejebay, aqyn, QR mәdeniyet qayratkeri   

Abai.kz