سونىمەن، بىلتىر بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ ءتۇپ-تامىرى دەلىنىپ جۇرگەن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن دا تويلاپ تاستادىق. التى الاشقا ات شاپتىرىپ، قالتالى كاسىپكەرلەرگە ساۋىن ايتىپ وتكىزگەن «اس تا توك» وسى دۋماننىڭ قازاقستاندا جىلىنا الدەنەشە مارتە ءدۇيىم جۇرتتى دۇبىرلەتىپ جاتاتىن تويلاردان جانە «پالەن» دەگەن اقىننىڭ 80, «تۇگەن» دەگەن اقىننىڭ 100 جىلدىعى سياقتى مەرەيتويلاردان ايتا قالارلىقتاي ايىرماشىلىعى بولدى دەۋ دە قيىن-اق. بۇل دۋماننىڭ ءبارى اسىرەسە ايتىسشىلداردىڭ «اگۋگاي-اگۋگايىن» ۇيىمداستىرۋ، ولەڭدەرگە (ولار كوبىنە ارناۋ ولەڭ) بايگە جاريالاۋ جونىنەن ءبىر-بىرىنە ەگىز قوزىداي ۇقساس بولىپ كەلەدى.

ويدان-قىردان اقشا تاۋىپ، ادامنىڭ ويىنا كەلە بەرمەيتىن بايگە، جارىس، ءمۇشايرالار وتكىزۋ سوڭعى جىلدارى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ نەگىزگى شارۋاسىنىڭ بىرىنە اينالدى. بۇل جەردە سول توي-تومالاقتاردىڭ ءتىزىمىن ءبىز كەلتىرمەسەك تە وداق باسشىلارى ونىسىن كوپشىلىكتىڭ الدىندا ماقتانا ايتىپ شىعۋدى عادەتكە اينالدىردى. «بايدىڭ اسىن بايعۇس قىزعانادى» دەپ جۇرمەڭىز، بىراق مۇنداي شارالار بىرەۋلەردىڭ الگى مەتسەنات بەرگەن قارجى-قاراجاتتان ءبىراز قارپىپ قالۋىنا جاقسى جەلەۋ بولسا، ەندى بىرەۋلەردىڭ «پالەن» دەگەن ءمۇشايرانىڭ، «تۇگەن» دەگەن بايگەنىڭ لاۋرەاتى دەگەن وتە ارزانقول اتاقتى ارقالانىپ، سول ارقىلى نەبىر دارىنسىزداردىڭ داقپىرتى زور داڭققا بولەنۋىنە جول اشىپ بەرەدى. قازىر قازاقتا ونداي لاۋرەاتتار قالىڭ قارا شارۋادان كوپ. ءتىپتى، ء«بىر الەم، ءبىر ولەڭ» دەگەن بايگەنىڭ دە لاۋرەاتىمىن دەپ ماقتاناتىندار دا بار.  

ەندى مىنە، قازاقستان جازۋشىلار وداعى ەۋرازيالىق توپ باسشىلارىمەن كەلىسە وتىرىپ، وداق باسشىسى نۇرلان ورازاليننىڭ ايتۋىنشا «جاڭا زامان ادەبيەتىنىڭ بۇگىنگى كۇن تالابىنا ساي تىڭ دۇنيەلەرمەن تولىعۋىنا ۇيىتقى بولۋ ءۇشىن»  بايگە جاريالاپ، ونىڭ قورتىندىسىن دا شىعارىپ، ول كىتاپ بوپ جارىق كوردى. بايگە قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ورايلاستىرىلعان. باسشىنىڭ ايتۋىنشا ول ء«ىرى قارجىلىق قولداۋعا يە بولعان» كورىنەدى. سونىمەن، كوميسسيا مۇشەلەرى بۇل شىعارمالاردى ءبىر جارىم اي وقىپ، تالقىلاپ، بىرنەشە مارتە جيىن وتكىزىپتى. بايگەدەن وزىپ كەلگەن شىعارمالار ەكى توم بولىپ «الاش تاريحىنىڭ اقيقاتى» دەگەن اتپەن وداق جانىنداعى «ان-ارىس» باسپاسىنان جارىق كوردى. ءبىزدىڭ قولىمىزدا سونىڭ – پوەزيا ءبولىمى. جۇلدەگەرلەر –11 ادام، ونىڭ 6-ى ءۇشىنشى، 3-ءى ەكىنشى، 1-ءى ءبىرىنشى جانە 1-ءى باس جۇلدەنى يەلەندى. ءازىل دەپ قابىلداساڭىز دا ءوزىڭىز ءبىلىڭىز، بىراق ءبىر بايگەدە 3-ءشى ورىنعا 6 ادام جايعاسۋىنىڭ ءوزى-اق شەشىم شىعارۋ ساتىندە «اۋ، پالەنشەكەڭ قالىپ بارادى عوي»، «اناۋ ءبىراز ءوتىنىش جاساپ جىلارمان بولىپ ەدى عوي» دەگەن سياقتى كوڭىلجىقپاستىق، اعايىنشىلىق، تامىر-تانىستىق، ارتىقتاۋ ايتساق كەشىرىڭىز، ءتىپتى، تايپاشىلدىق سياقتى كەسىرلى دەرتتەردىڭ ورىن العانىن ايقايلاماسا دا ايعاقتاپ تۇرعان جوق پا؟

وندا سەنىڭ نە شارۋاڭ بار، جازۋشىلار وداعىنىڭ ءوز تەكسەرۋ كوميسسياسى، وسىندايمەن شۇعىلداناتىن ارناۋلى ورگاندار بار دەيسىز عوي؟! دۇرىس ايتاسىز، بىراق بۇل جەردە ماسەلە ەلىمىزدىڭ، قارا شاڭىراق كوتەرىپ حاندىق قۇرۋىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان بايگە ءوز ورنىن تاپتى ما جانە كىتاپتىڭ «الاش تاريحىنىڭ اقيقاتى» دەگەن اتىنا ونىڭ ىشىندەگى زاتى، مازمۇنى، كوركەمدىگى (حۋدوجەستۆەننوست) سايكەس كەلىپ تۇر ما، سول تۋرالى بولىپ وتىر. ءتىپتى، بۇل كىتاپ ءتىل ۇشىنا ورالعان ادەمى ءسوزدى سۋداي ساپىرىپ ايتا بەرەتىن بىرەۋ قويا سالعانى كورىنىپ-اق تۇر. بىرىنشىدەن، بۇل كىتاپ بۇكىل الاشتىڭ تاريحى ەمەس. ەكىنشىدەن، الاش تاريحىن ءتۇپ-تامىرىنان بەرمەن قاراي قوزعاعان سان مىڭداعان تاريحي دەرەكتەر، ماقالالار مەن وچەركتەر، سول  دەرەكتەرگە قۇرىلعان ءارتۇرلى جانردا جازىلعان جۇزدەگەن شىعارمالار بار. ەندەشە، بۇكىل الاش تاريحىنىڭ اقيقاتى وسى كىتاپتاعى كەيبىر ولەڭشىلەردىڭ پوەما دەپ اتاعانىمەن پوەما ەمەس، داستان دەپ اتاعانىمەن داستان ەمەس دۇنيەلەرىندە تۇرعان بولسا، ونداي تاريحتىڭ كىمگە كەرەگى بار؟

ەندى وسى كىتاپقا ەنىپ، جۇلدەگەر اتانعان ءبىر دۇنيەگە نازار اۋدارىڭىز. "قازاق – مەنىڭ ۇرانىم" دەگەن تىم جاداعاي، تىم جاساندىلاۋ اتى بولسا دا وسى دۇنيەنى باستان-اياق وقىپ شىقتىق. ادەبيەتتە، اسىرەسە پوەزيادا جالعان شابىتتانۋ، جالعان تەبىرەنۋ، جاساندى پافوس دەگەن بالە ءجيى كەزدەسەدى. ادەتتە مۇنداي كەسەپات قۇداي ەكەم و باستا تالانتقا، تابيعي دارىنعا جارىتپاعان، بىراق قايتسەم دە اقىن اتانام، كوزگە تۇسەم دەۋدى، ول از بولسا وسى كۇنى اي سايىن دەرلىك وتكىزىلىپ جاتقان بايگە، جارىستاردان اۋزىنا بىرنارسە ىلىگىپ جەڭىمپاز اتانۋدى كوكسەيتىن كوبىكسوزدىلەردە كوبىرەك كەزدەسەدى. نە پوەما، نە داستان دەۋگە كەلمەيتىن، كىتاپتىڭ 17 بەتىن الىپ جاتقان بۇل دۇنيەدەن جوعارىدا ايتىلعان پىكىرىمىزدىڭ راستىعىن كوردىك. ونى ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ قاي ورىنعا قويارىمىزدى (قاي جانر دەگەنىمىز عوي) بىلمەگەسىن ەڭ بولماسا  «وتانسۇيگىشتىك نەمەسە قازاقسۇيگىشتىك ليريكا» دەيىك دەسەك وعان دا جۋىستىرا المادىق. بۇل شىعارمانىڭ وتە قارابايىر، دۇمبىلەز دۇنيە ەكەنىن كوزى اشىق ادام ءار ءبولىمدى «ۇلى دالا»، «ساقتار مەن عۇندار»، «كوكتۇرىكتەر»، «اقساق تەمىردىڭ اداسۋى»  جانە «ماڭگى ەل» دەپ ەكىنىڭ بىرىنە بەلگىلى تاريحي كەزەڭدەردىڭ اتىن اتاپ شىققانىنان-اق بىردەن اڭعارادى. ءيا، ەرتە زاماندا ارعى اتا-تەگىمىز ساقتار مەن عۇنداردان تارايتىنىن، ولاردىڭ بەر جاعىندا جۇرت كوكتۇرىكتەر اتاپ جۇرگەن تۇرىك قاعاناتى بولعانىن، ودان كەيىن التىن وردا يمپەرياسى بولىپ اقىرى ونىڭ سوڭعى سوراپتارىنىڭ تۇبىنە اقساق تەمىر جەتكەنىن، ەندى مىنە "ماڭگىلىك ەل" بولۋعا تالپىنىپ جاتقانىمىزدى ورتا مەكتەپ وقۋشىلارى دا بىلەدى. سوندا جۇرتتىڭ بارىنە ماعلۇم وسىناۋ جالپىلاما دەرەكتەردى ولەڭگە اينالدىرۋ دا كىتاپتىڭ العىسوزىنىڭ ايتۋىنشا «تاريحي سانامىزعا سەرپىلىس بەرەتىن، وتكەنىمىزدى تارازىعا سالىپ، قايىرا وي ەلەگىنەن وتكىزەر زەرتتەۋ ەڭبەك نەمەسە كوركەم شىعارما» ساناتىنا كىرەتىن بولعانى ما؟ بۇل دا بۇكىل «الاش تاريحىنىڭ اقيقاتى»، بۇل دا «جاڭا زامان ادەبيەتىنىڭ بۇگىنگى كۇن تالابىنا ساي تىڭ دۇنيە» بولعانى ما؟ ەگەر جازۋشىلار وداعىنىڭ ادەبي تالعام  دەڭگەيى ءدال وسىنداي شىعارمالاردى شىنىمەن سولاي دەسە، قازاق ادەبيەتى سورلادى دەمەسكە امال بار ما؟! سەنبەسەڭىز قاراڭىزشى!

وت شاشىپ الاۋ شاشار، ىستىق دەنەم،

(ەلدى ويلاپ ەرەك كۇيگە تۇستىك پە ەكەن؟)

ماقتانام شابىت كەرنەپ ءونبويىمدى،

ەسكە السام بابامدى ساق-سكيف دەگەن!

.........................................................

قازاقتىڭ ارعى ءتۇبى – ۇلى ساقتار:

ماسساگەت، ياكسارت، داي (داحيلارىم)!

اۆتور وسىلاي دەي كەلىپ: «جىرلايىن توميريستەي ءپىر حانشامدى»، «شوڭ بيدەن جول تارتسا ەگەر پاتشالىعى، يمپەريا وتكەن مودە تاڭىرقۇتى» ودان «باعزىدان ەرلىك ءداستۇر بايان جەتتى، اتتيلا ەل-جۇرت ءۇشىن ايانباپتى»، «باسىپ اپ ءريمدى دە دۇرىلدەتتى» دەپ، تاسقا باسقاندى وقي الاتىن ەكىنىڭ بىرىنە اتى ءمالىم تاريحي تۇلعالاردىڭ اتىن اتاپ، ءبىر نەمەسە ەكى جول ارناپ زاۋلاتا بەرەدى. نە ءجوندى ۇيقاس، نە وبراز، نە سۋرەت، نە ايتار ءتۇيىندى وي، نە كوركەمدىك جوق. ودان دا ارمەن وتكەندە، دەمەكشى، عالىم ءارىپ مىرزا ەندى:

ەستەمي، بىلگە قاعان، كۇلتەگىنىم،

تونىكوك.. تاريحقا اۋىپ تۇر كوڭىلىم(؟)

..........................................................

ەشكىمنەن ايىل جيماس جاۋىنگەر ەل

ءبارىمىز تارالامىز كوكتۇرىكتەن، – دەپ تۇركىلەر زامانىنىڭ تاريحتان بەلگىلى 3-4 كەيىپكەرىنىڭ اتىن اتاپ زاۋلاپ وتە شىعادى دا ەندى شىڭعىسحانعا (مونعول يمپەرياسىنا) «اۋىز سالادى». سونداعى بار ايتپاعى  ول ءۇشىن اۋەلى «ەرلىكتىڭ ەرەن كۇيىن دۇبىرلەتكەن، ەلدىكتىڭ شاڭىراعىن تۇعىرلى ەتكەن(؟)»، رۋحى بابالاردىڭ ماڭگى جاسا، ۇلتىنىڭ جۇرەگىنە ۇرىق سەپكەن(؟)» ەكەن. ءبىرىن-ءبىرى كورمەيتىن اتا جاۋعا اينالۋعا انت ەتكەندەي، تورتەۋى ءتورت جاققا تەرىس قاراپ تۇرعان وسى شۋماقتاعى «شاڭىراقتى تۇعىرلى ەتۋ»، «جۇرەككە ۇرىق سەبۋ» دەگەن سياقتى ويىڭدى ونعا بولەتىن سوزدەر دە، وداق باسشىلارى العىسوزگە ەنگىزگەندەي  «ەلدىڭ ساناسىنا قوزعاۋ سالاتىن»، «حاندىقتىڭ كەرەگەسىن ۇستاپ تۇرعان ەلدە» (قازاقستاندا – م.ك ) قالاتىن ۇلكەن بەلگى بولعانى ما؟ اۋ، شاڭىراقتى ەشقاشان تۇعىر ۇستاپ تۇرمايدى، ونى اۋەلى ۋىق، سوسىن كەرەگە كوتەرىپ تۇراتىنىن، جۇرەككە ۇرىق سەبۋ دەگەن ەسى دۇرىس ادامنىڭ ويىنا كەلمەيتىن ديحانشىلىق ەكەنىن جازۋشىلار وداعىنىڭ كوميسسيا مۇشەلەرى بىلمەيتىن بولسا، ولار قانداي «بەلگىلى، كورنەكتى اقىن-جازۋشى، ادەبيەت سىنشىسى» بولعانى.

بۇل شىعارمادان بار تاپقان پايدامىز – "تەمۋچين ەسۋگەيدىڭ ەستى ۇلانى", ياكي شىڭعىسحاننىڭ اكەسى ەسۋگەي ەكەنىن بىلدىك جانە وعان بۇكىل ءۇندى، پارسى، اۋعان ەلدەرى دە، ارابتار مەن كرەسشىلەر دە «جاراماي قالدى قاۋقار كورسەتۋگە  شىڭعىسحان-جوشى-باتۋ اسكەرىنە» دەگەن ءبىر-ءبىر ولەڭ جولدارىمەن ء«بىلىم تولىقتىردىق». مىنە، وسى تۇستا اۆتور «سول زامان تۇسكەندە ەسكە ماساتتانام، تاس ۇشقان تۇلپارلاردىڭ تۇياعىنان» دەي كەلىپ، اۋىزدى اقساق تەمىرگە سالادى. جۇرت بۇگىندە عارىشقا بارىپ شاي ءىشىپ، قازى-قارتا جەپ قايتىپ كەپ جاتقاندا تۇلپاردىڭ تۇياعىنان تاس ۇشقانىنا ماساتتانۋ دا ەڭ وزىق 50 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلام دەپ وتىرعان يندۋستريالى-يننوۆاتسيالى ەل ازاماتىنا لايىق پا؟ ءازىل عوي! بىراق وسى «تۇلپاردىڭ تۇياعى»، «اق بىلەكتىڭ كۇشى، اق نايزانىڭ ۇشى»، «دالانى دۇبىرلەتكەن، دۇشپانىن دىرىلدەتكەن» سياقتى سۋسيا سوزدەر وسى تاقىلەتتەس شىعارمالاردا ءورىپ جۇرەتىنىنە، سوعان قاراپ وسى ءبىر جەلدىرمە سوزدەر بۇگىنگى قازاق پوەزياسىنىڭ برەندىنە اينالدى ما دەپ قالامىز. سودان نە كەرەك اۆتور «اقتابان شۇبىرىندىعا» تاپ بولىپ، تولە، قازىبەك، ايتەكە بي ۇشەۋىنە ءبىر جول، قوجابەرگەنگە جەكە ءبىر جول ارناپ «زيارات ەتەدى». ءدال وسى جەردە ولەڭشىمىز «ابىلاي، ابىلقايىر باس بوپ قازاق، دۇشپاندى بۇلانتىدا توسقان ەدى» دەپ اۋزىنان قاعىنادى. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، XVIII عاسىردىڭ 20-جىلدارىنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا شىدەرتى -بۇلانتى بويىنداعى  ۇلى شايقاستارعا ابىلاي قاتىسقان ەمەس. ەڭ العاش قالماقتارعا وسى جەردە قازاقتىڭ ءابىلحايىر حان باسقارعان اسكەرلەرى جويقىن سوققى بەرگەنىن  م.تىنىشباەۆ تا (گودى ۆەليكوگو بەدستۆيا ) جازىپ كەتكەن. وسى تۇستاعى «شايقاستا جاۋ ەكپىنى باسىلعانداي، سەيىلدى شاما-شارقى باسىنعانداي» دەگەن ولەۋسىرەگەن جولداردان-اق اۆتوردىڭ شاما-شارقى مەن  اقىندىق قۋاتى قانداي ىلديدا جاتقانىن اڭعارۋ دا قيىن ەمەس. ءسويتىپ،  اۆتور مەكتەپ وقۋلىقتارىنان-اق ماعلۇم تاريحي كەزەڭدەرگە وسىلايشا ات باسىن ءبىر-ءبىر ايالداتىپ الىپ، وسى كۇنى جۇرتتىڭ الۋان ءتۇرلى پىكىرى مەن تالداۋىنا تاپ بولعان «ماڭگى ەل» دەگەنگە كەلىپ ءبىر-اق توقتايدى. توقتار الدىندا:

«شەتىنەن سايىپقىران ىسكە تاتىر،

قازاقتىڭ ۇل-قىزىنىڭ ءبارى باتىر!

تۋعان ەل – قازاقستان قايتا وياندى،

قۇدايدىڭ وڭ بوپ ءوزى كوزى اقىر» دەپ «نۇر وتاننىڭ» سىيلىعىنان ۇمىتكەر ايتىس اقىنى قۇساپ قارابوربايلاتا جونەلەدى. بۇكىل 17 بەتتىك دۇنيە (پوەما، داستان دەۋگە اۋزىمىز بارماي وتىر!)

«بولمايىق جەبىر، جالقاۋ، اڭگۇدىك تە،

جۇرمەيىك جەر بەتىندە ماڭگىرىپ تە.

ءتۇرىپ ءبىر ەتەك-جەڭدى جىمداسايىق

اينالىپ قازاق ەلى ماڭگىلىككە!» دەپ بۇكىل ەلگە ۇران تاستاپ اياقتالادى. «جىمداسايىق» دەگەن كۇدىگى مول ەرسىلەۋ ءسوزىن (ۇجىمداسايىق دەسە دۇرىس بولار ما ەدى) بىلاي قويعاندا ەستىر قۇلاقتى جاۋىر قىلاتىن، نەتكەن ارزانقول ۇرانشىلدىق دەسەڭىزشى!

انەبىر جولى جازۋشىلار وداعى ءبىر كۇندە 40-تان اسقان ادامعا «الاش» (حالىقارالىق دەگەن انىقتاۋىشى بار) سىيلىعىن بەرىپ، ادەبيەتتىڭ قۇنىن ءبىر قۇلدىراتقانىن ايتقانبىز. بۇگىن وسىنداي شۇلەن تاراتۋدىڭ (6 ادامعا ءۇشىنشى جۇلدە) ءبىر مىسالىنا، جۇلدە العان دۇنيەنىڭ شيكىلى-پىسىلىگىنە ءۇزىپ-ءۇزىپ قانا توقتالدىق. ەگەر وسى دۇنيەنى باستان-اياق تالقىلاپ، كوركەمدىك تالاپقا، وي-ساناعا، سۋرەتكەرلىك-شەبەرلىككە، ناعىز ادەبي قۇندىلىقتىڭ وزگە دە تالاپتارىنا قانشالىقتى جاۋاپ بەرەتىنىن ءسوز ەتسەك، اڭگىمە ۇزاققا سوزىلىپ كەتەر ەدى. ادىلدىك ءۇشىن ايتا كەتەيىك، باسقالارىن قايدام، جۇلدە العان، اسىرەسە ءۇشىنشى ورىن العان شىعارمالاردىڭ قاي قايسىسى دا ءبىز اڭگىمەلەپ وتىرعان وسى «قازاق – مەنىڭ ۇرانىمنان» ونشاما وزىپ تۇرعان جوق. كوبى قارابايىر نە شامادان تىس ۇرانداتقان سوزدەردەن، قۇرعاق بايانداۋدان، جالپىعا بەلگىلى جاعداياتتاردى ولپى-سولپى ولەڭمەن قايتالاۋدان تۇرادى.  كوركەمدىك دەگەن اتىمەن جوق. سونىڭ ءبارىن قازاقي كوڭىلجىقپاستىقپەن كوركەم كوسەمسوز (حۋدوجەستۆەننايا پۋبليتسيوگيكا) دەگىڭىز كەلسە دە دەي المايسىز.

ءۇشىنشى جۇلدە العان ەكىنشى ءبىر ۇزاق ولەڭ (8 بەت) «ازاتتىق شۋاعى» دەپ اتالىپتى. يەسى – باقىتبەك ءبامىشۇلى دەگەن جىگىت اعاسى. ونى ءوزى پوەما دەپ اتاپتى. اۆتور پوەما دەگەننىڭ قانداي دۇنيە بولۋى كەرەكتىگىن، ونىڭ دا تالاپ-تالعامدارى بولاتىنىن بىلە مە، بىلمەي مە – ول بىزگە بەيمالىم. ال بىراق «ازاتتىق شۋاعى» پوەما ەمەس. مۇندا نە جەلى، نە جۇيە، نە كومپوزيتسيا، نە بەلگىلى ءبىر ۋاقيعا، نە كوركەمدىككە قاجەتتى ەلەمەنتتەر جوق. مۇندا دا بىلگە، كۇلتەگىن، تونىكوكتەردىڭ، شىڭعىس، جوشىنىڭ (اۆتور ۇيقاس ءۇشىن اۋەلى جوشىنى، سوسىن ونىڭ اكەسى شىڭعىستى اتايدى), جانىبەك پەن كەرەيدىڭ ەسىمدەرىن ءبىر-بىردەن اتاپ وتەدى. ونىڭ ءبارىن ەسىلبەك دەگەن بىرەۋ «قيال شالقىپ، وي قالقىپ... كوك بالعىنعا، شالدىرتىپ ات، دامىلداي دەمىن باسپاق. جاتا كەتتى ەسىلبەك كوك شالعىنعا، شالقاسىنان الشايىپ، ەرىن جاستاپ»  جاتقاندا اۋەلى قۇلاعىنا قوبىز ءۇنى كەلەدى دە سوسىن ء«سوز جەتەدى»، ياعني

... بۋرا بۇلتتىڭ بورتيعان بوكتەرىنەن

تۇسىرمەگەن تار زامان تاسقا ءۇيىرىن(؟)

قىسى ۇزاق، قىزىعى از كوكتەمىنەن

ءسوز دە جەتتى جۋساندى وتكەنىنەن.

ال، نە ءتۇسىندىڭىز «تار زاماننىڭ ءۇيىرى»، «جۋساندى وتكەنىنەن» دەگەن باسقاتىرعىشتان بىرنارسە ۇعۋ مۇمكىن بە؟ شىعارمانىڭ ۇيقاستارىنىڭ ءوزى ولەڭ بايعۇسقا ءوشى كەتكەندەي، «كەرە تارتقان-كىرە جاقتان»، «قاڭعى ەلەستەپ، جالعىز ەسكەك»،»وڭكەي دويلەر-توپەپ سويلەر»، «ىنساپگەردى (؟)-ىمداپ دەدى» دەگەن سياقتى ولپى-سولپى «سارقىراپ كەپ، ارقىراپ كەپ»، «قۇيىلعان-جەر، جيىلعان جەر، قيىلعان جەر، سىيىنعان جەر، بۇيىرعان جەر، جيىلعان جەر» قونىسىمىز-قونىشىمىز «ۇلى جوسىق - تۇردى شوشىپ، باسىن قوسىپ» دەگەن ءبىر-بىرىنە ابدەن وشىككەن ادامدارداي باسى بىرىكپەيتىن ءارى وتە ارزان ۇيقاستار. وسى شىعارمادا قازاقتار ىلعي شاشىنان سۇيرەپ، باسىن كەسىپ، قوساقتاپ بايلا، ەتشە تۋراپ تاستاي بەرەتىن اۆتوردىڭ ايتۋىنشا  «ارام قاندى يت»، «قانى قارا»، «كەۋدە ساسىق، باس پاسىق» ءبىر دۇشپان بار. اۆتور ول كىم ەكەنىن، قاي ۇلت ەكەنىن ايتپايدى. ءبىز قانشا تاۋەلسىزدىك الدىق دەسەك تە ورىستان، ياعني رەسەيدەن 300 جىل بويى كورگەن قورلىق-زورلىقتىڭ ەشبىرىن ايتۋعا بولمايتىندىقتان، ءسىرا اۆتوردىڭ ايتىپ وتىرعان «دۇشپانى» قالماقتار بولۋى كەرەك دەپ شامالادىق. ولاردىڭ دا قالماق اتىن ايتپاي  جوڭعاريا مەملەكەتىنىڭ اتىمەن اتاپ جوڭعارلار دەيمىز. سونىمەن سيۋجەت، كەيىپكەر، وبراز دەگەندەردەن جۇرداي، اۆتور «پوەما» دەپ ات قويىپ ايدار تاققان، باس-اياعى، نە بەل ورتاسى جوق بۇل دۇنيەنى ەرتەك كەيىپكەرى سياقتى بىرەۋ ەسىلبەك دەگەن ازاماتقا بايانداپ بەرگەنىن اۆتوردىڭ:

«كوككە ءسىڭىپ الگى ادام كەتە باردى،

كوكەيدەگى وياتىپ جەتەلى اردى (؟)

ەسىلبەك تە قالامىن ەڭىرەتىپ،

وي وتىنىڭ قوزىنا كوسەپ الدى» دەگەنىنەن بارىپ اڭعاردىق تا، اپىر-اۋ سوندا وتكەن تاريحىمىزدىڭ  وسىناۋ ەكىنىڭ ءبىرى بىلەتىن تۇستارى مەن كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبارىن كۇندە ايتىپ، جازىپ جاتقان جوقپىز با؟ سول ءۇشىن وسىنداي ۇزىننان-شۇباق شۇبىرتپالى، وتە قارابايىر ولەڭ جازۋدىڭ نە قاجەتى بولدى دەدىك ىشتەي. كىتاپتىڭ 17 بەتىن الىپ تۇرعان ولەڭنىڭ مانادان بەرى نە ايتپاق بولعانىن ەڭ سوڭعى:

«قازاعىمدى ەندى ىشتەن جارما، قۇداي!

كەلەشەككە كوشىمدى جالعا ۇداي!

باس يەسىن ەسەن عىپ، باسقا جۇرتىن

باس يەتىن ەتە گور، زاڭعا قۇلاي!» دەگەن باستاپقى ەكى جولى دىندارلىق-تابىنۋشىلىقتان، سوڭعى ەكى جولى ساياسي-زاڭگەرلىك باعىتتاعى ءبىر-اق شۋماقتان ۇقتىق! ايتپاقشى، بۇل اۆتور دا بۇعان دەيىنگى بىرنەشە جىر ءمۇشايراسىنىڭ جۇلدەلى ورىندارىنا يە بولعان. جاقىندا ءبىر جۋرناليست جىگىت: «اعا، انەۋگۇنى ج. دەگەن اقىنعا «نەگە ءمۇشايرا، بايگەدەن قالمايسىز» دەگەنىمدە ء«مۇشايرا، بايگە دەگەندەر ءارى اتىڭدى شىعارادى، ءارى قاراجات كوزى عوي» دەگەندە الگى اعامدى جەك كورىپ كەتتىم» دەپ ەدى. كەيىن ويلاپ وتىرسام، ول اقىن ءوزىنىڭ اتاققۇمارلىعى مەن پايداكۇنەمدىگىن، اركىمگە ارناۋ ولەڭ جازىپ جۇلدەگەر اتانىپ، اقشالى بوپ قالاتىنىن ايتۋ ارقىلى-اق بۇگىنى قازاق پوەزياسىنىڭ قانشالىقتى قۇردىمعا كەتىپ بارا جاتقانىن، جازبا اقىنداردىڭ دا ايتىسكەرلەردىڭ دەڭگەيىنە دەيىن الاسارعانىن ايتىپ سالعان ەكەن عوي. وسىندايدا ناعىز پوەزيانىڭ اق قاناتتى پاك پەرىشتەسىندەي س.ەسەنيننىڭ:

«نا كوي منە چەرت، چتو يا پوەت،

ي بەز مەنيا ۆ دوستاتكە درياني

پۋسكاي سدوحنۋ، تولكو نەت،

نە ستاۆتە پامياتنيك ۆ ريازاني» دەگەنى ەسكە تۇسەدى. ونى قازاقشاعا اۋدارساق بىلاي بولادى:

«اقىنمىن، قاجەتى نە بىراق ونىڭ،

تەكسىز كوپ مەنسىز دە ءوزىن سالماقتاعان

مەن ولسەم، ريازاندا جىلاپ ەلىم

ەسكەرتكىش قويماڭدارشى ارناپ ماعان». (اۋدارعان ءبىز)

وسى كۇنى 6-7 جىل قاتارىنان مەملەكەتتىك سىيلىق الۋ جارىسىنا ءتۇسىپ، ءبىرى جىلاپ-ەڭىرەپ ماقالا جازىپ، ءبىر كۇندە 43 ادامعا ۇلەستىرىلگەن «الاش» سىيلىعىن الۋ ءۇشىن اراعا ادام سالىپ جۇلدەگەر اتانۋدى ارماندايتىندار ءۇشىن وسىدان ارتىق ەسكەرتۋ بار ما؟

«جۇرەكتەن شىقپاسا، جۇرەككە جەتپەيدى» دەگەندەي، جالپى ءبىر جەردە جىر-دودا بولىپ جاتىر ەكەن دەپ ۇلى دۇرمەككە قوسىلا شابۋ ءوزىن اقىنمىن دەپ ەسەپتەيتىن ادامعا ەشقاشان ابىروي اپەرمەيدى. ونى شىن اقىن دەۋ قيىنداۋ بولادى. بۇلاي دەۋگە وسى جيناقتاعى قازاق تاريحىنىڭ اقيقاتىن جازىپ جازىم بولعان ە.بەكماحانوۆ تۋرالى جازىلعان «تۇڭعيىق» اتتى پوەما (اۆتورى مەنىڭ قورعانبەك دوسىم)  سەبەپ بولا الادى. بۇنى دا «الاش تاريحىنىڭ اقيقاتى» (كىتاپ اتى) دەگەننەن گورى ەسىمى ەلگە ايگىلى ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ كەنەسارىنى دارىپتەيمىن دەپ سوتتالۋى مەن ايەلى حاليمامەن اراسىندا ماحابباتتىڭ شولاق تاريحى عانا دەر ەدىك. ال بۇل تالايدان بەرى ايتىپ تا، جازىپ تا ەكى قازاقتىڭ بىرىنە بەلگىلى بولعان جاعدايات. اۆتوردىڭ «جاقسى دەپ كەنەسارى جازا باستىم، امالسىز ايتىپ وسىلاي قارا باستىم» دەۋى نە بىلمەستىك، نە ىقىلىم زاماننان قالىپتاسقان «ونى قارا باستى»، «مەنى نە قارا باستى» دەگەن تىركەستى ۇيقاس ءۇشىن «قارا باستىم» دەپ قۇرباندىققا شالىپ جىبەرۋى ۇيات. راس، كەزىندە ارناۋ ولەڭدەردى اتى الەمگە ايگىلى اقىندار دا قولدانعان. مىسالى ا.پۋشكيننىڭ دەلۆيگكە، چااداەۆقا ارناعان ولەڭدەرى، كنياز ۆورونتسوۆقا ء(وزىنىڭ دوسى) ارناعان مىسقىل ولەڭى بار. نەمەسە «ەسكەندىر» پوەماسىن الىپ قاراڭىز. الدىڭعى ەكى-ۇشەۋى قىسقا دا نۇسقا، اقىننىڭ ىشكى تۇيسىگىن ءبىر-ەكى اۋىزبەن اپ-انىق قىپ اقتارا سالسا، «ەسكەندىر» «وسى جۇرت ەسكەندىردى بىلە مە ەكەن، ماكەدونيا شاھارى وعان مەكەن» دەپ باستالا سالىسىمەن قاشان اقىرعى نۇكتەسىنە جەتكەنشە وقىرمانىن ەرۋلى اتتاي ەرتەدى دە وتىرادى ەمەس پە؟ ال جازۋشىلار وداعى شىعارعان مىنا جيناقتاعى پوەما، داستانداردىڭ اتى بار، زاتى جوعى نەسى؟ بۇلاردى شىندىعىنا كەلگەندە پوەما، داستان دەمەي جاي بايانداۋ دەسەڭىز دە قاتەلەسە قويماسسىز. قايتا جاراس سارسەكتىڭ ەل باسىنان وتكەن نەبىر تار كەزەڭدى قولدان كەلگەنشە كەنەسارىنىڭ ەلمەن جەر تاعدىرى تۋرالى شاعىن دا بولسا زار-مۇڭىمەن بەرمەك بولعان تالپىنىسى قۇپتارلىق دەر ەدىك. ەكىنشى ورىندى يەلەنگەن سايلاۋ بايبوسىننىڭ ناعىز توكپە اقىن ەكەنىنە ەشكىم داۋلاسا المايدى. اتتەڭ سايلاۋدىڭ «تەكتى كۇن تۇماندىلاۋ ءتۇرىڭ انىق، سول كۇننىڭ سابىرىنان سىر ۇعالىق» دەگەن سياقتى اياعىن شالىس باسىپ كەتەتىن ساتتەرى جوق ەمەس. بىرىنشىدەن، قازاق اسپانداعى كۇندى دە، بىلايعى كۇندى، ياعني تاۋلىكتى دە تەكتى كۇن دەگەنىن ەشكىم ەستىگەن ەمەس، تەكتى، تەكسىز دەگەن جاندى زاتقا، جاندى جاراتىلىسقا (ودۋشەۆلەننىي پرەدمەت)  عانا قاراتىپ ايتىلادى. ەكىنشىدەن، ول ءوزى «تۇماندىلاۋ» بولسا، وعان قالاي ء«تۇرىڭ انىق» دەي الامىز؟ ۇشىنشىدەن، «كۇننىڭ سابىرىنان سىر ۇعالىق» دەۋ دە تاپقىرلىق، سىرۇققىشتىق ەمەس! سول سياقتى جاراستىڭ «اتاساقالدارىڭ دىرىلدەپ» دەگەنىمەن دە كەلىسۋ قيىن. اتا ساقال دىرىلدەمەيدى. ول استىڭعى ەرىننەن ءسال تومەنىرەك تۇرعان ۇلكەندىگى شىناشاقتىڭ ۇشىنداي عانا بىرنەشە تال، ياعني اۋىزعا جاقىن. قازەكەڭ سوندىقتاندا «اتا ساقالىڭ اۋزىڭا شىققاندا...» دەيدى. راسىندا يەكتىڭ ءۇستىن، القىمدى تۇگەل جاپقان نە قاباساقال، نە قاۋعاساقال، نە تەكەساقال دىرىلدەيدى.

وسى بايگەدە باس جۇلدە العان شىعارما «كەنەسارىنىڭ اقمولاعا شابۋىلى» دەپ اتالادى. باسقالارعا قاراعاندا وق بويى وزىق تۇرسا دا بۇل شىعارما پوەمانىڭ جۇگىن تولىق كوتەرىپ تۇرعان جوق. سەبەبى، مۇندا كەنەسارىنىڭ ومىرىنەن ءۇزىپ الارلىق نەگىزگى ءبىر عانا كەزەڭ سۋرەتتەلگەن. دەمەك، ول باللاداعا جاقىن دەگەن ءسوز. ەكىنشىدەن، «كەنەسارىنىڭ اقمولاعا شابۋىلى» دەگەن  اتاۋدىڭ ءوزى پوەماعا ەمەس، پوەمانىڭ ىشىندەگى تاقىرىپشاعا عانا لايىق. كوميسسيا مۇشەلەرى وسىنداي ەسكەرتپەلەردى كەيىن اۆتورلارعا ايتتى ما، ايتپادى ما وندا تۇرعان دانەڭە دە جوق، بىراق، سىيلىق العانداردىڭ ىشىندە توبەسى وزىڭقىراپ تۇرعانى وسى ەكەنىنە تالاسا المايسىز. كوڭىلىڭىزگە كەلسە دە ايتايىق ءۇشىنشى ورىن العان قالعان جيناق اتى ايتىپ تۇرعان «الاش تاريحىنىڭ اقيقاتىنا» جۇعىستىعى قانداي ەكەنىن ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق سياقتى. وسىنداعى جۇلدەگەر اتانعان بىرنەشە شىعارمانى وقىپ وتىرعاندا اڭشىلاردىڭ اش قاسقىردىڭ مىنەزى تۋرالى ايتقانى ەسكە ءتۇستى.  اشكوزدەنىپ الاق-جۇلاق ەتىپ كەلە جاتقان قاسقىر ايتەۋىر قىل وڭەشتەن وتەدى-اۋ دەگەندى شايناماي باس سالىپ قىلعىتىپ جۇتا بەرەدى ەكەن. سوسىن ونى سول كۇيىندە قايتا لاق ەتكىزىپ قۇسىپ تاستايدى. رەنجىگەندەر رەنجي بەرسىن،  وسىنداي ءىرىلى-ۋاقتى بايگە، مۇشايرالارعا قاتىسقان ولەڭدەر دە سول سياقتى... بىزدە وسى كۇنى وسىنداي بايگە-جارىسقا ۇدايى قاتىسىپ، ۇدايى جەڭىمپاز اتاناتىن نەبىر جۇلدەقۇمار، نەبىر اتاققۇمارلار بار. سولاردى كورگەن سايىن الگى قاسقىرى تۇسپەگىر ەسكە تۇسەدى ء(ازىل عوي!). ءبىز بىرەۋدى سەن اقىن ەمەسسىڭ دەپ، بىرەۋدى اتاققۇمارسىڭ دەپ كەمىتۋ نە مۇقاتۋ، نە نامىسىنا ءتيۋدى ماقسات تۇتپايمىز. بىراق، بابالارىمىز باياعىدا «ەرىنبەگەن ەتىكشى بولادى» دەيدى ەكەن. قازىر ول ماتەلدى ادەبيەتپەن بايلانىستىرىپ ايتساق «ەرىنبەگەن ولەڭشى بولادى» دەگەن سياقتى ءمان-مازمۇنعا يە بولعانداي. وسىنىڭ كەسىرىنەن  اقىن-جازۋشى دەگەن كيەلى اتقا اركىم يە بولىپ، جۇلدەگەر قاپتاپ كەتكەندىكتەن بۇگىندە ادەبيەت تە، قالامگەر دەگەن كيەلى ات تا جۇرت الدىنداعى قادىر-قاسيەتىنەن  ايرىلىپ بارادى. اقىن اتاۋلىعا ەسكەرتەتىن تاعى ءبىر ءجايت – پوەزيانى ورىندى-ورىنسىز ساياساتقا اينالدىرۋعا بولمايدى. ونداي دۇنيەلەردى ولەڭ دەۋدىڭ ءوزى ۇيات. ويتكەنى ونداي ولەڭدەر ەشقانداي شىن جۇرەكتەن شىقپايدى. قۇداي كەشىرسىن، ولاردىڭ كەيدە رۋحاني ءىرىپ-ءشىرۋدىڭ ءيىسى شىعىپ تۇرعانداي بولاتىن ساتتەر دە ۇشىراسادى.

ال ەلىمىزدىڭ قاسيەتتى مەيرامدارىنىڭ ءبىرى – قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان، شىن شابىتتانباي، شار بولاتتاي شامىرقانباي شيكىلى-ءپىسىلى، ءتىپتى ەكسپەريمەنتتىك دەڭگەيدە جازىلعان ولەڭدەردىڭ باسىن قوسىپ «الاش تاريحىنىڭ اقيقاتى» دەۋ – ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ اقيقاتىنا جاسالعان ۇلكەن قيانات. جانە مۇنداعى ولەڭدەر جازۋشىلار وداعىنداعى جىگىتتەردىڭ ءبىرى وسى كىتاپتىڭ العىسوزىندە  جەلدىرتىپ ايتقانداي «جاڭا زامان ادەبيەتىن بۇگىنگى كۇن تالابىنا ساي دۇنيەلەرمەن» تولىقتىرىپ تۇرعان دۇنيە ەمەس.

مىرزان كەجەباي، اقىن، قر مادەنيەت قايراتكەرى   

Abai.kz