Ekonomikasy kenjelegen el ilgerilep damymaydy. Ekonomikalyq ósim әleumettik ahualgha negiz salady. Ekonomikalyq damudyng kepildigi, ekonomikalyq damudyng motivasiyasyn qalyptastyrady. Búl jaghdaydy qamtamasyz etu ýshin tiyisti ekonomikalyq modelidi tandau jauapty is. Adamzat tarihynda birneshe damudyng aliternativalyq joly belgili. Ol klassikalyq naryq modeli, jartylay (palliativtik) naryqtyq qalyp jәne naryqty bótensitetin – naryqsyz modeli.

Atalaghan jaghdaylargha mysal keltireyik. Alghashqy modeli Sparta memlektining modeli – búl әskery әkimshilik modeli. Sparta memleketi naryqtyq prinsipterden bas tartqan. Naryqtyq prinsipterding ornyna búl memlekette iydeologiyalyq jәne әskeriy-militaristik jol boldy. Sparta men Afinanyng bәsekesi naryqty jәne naryqsyz memleketterding bәsekesi boldy: bireui bizding dәuirimizden búrynghy 5-ghasyrdaghy pluralistik demokratiyanyng sol zamanadaghy ýlgisi bolsa, ekinshisi – avtoritarlyq qúl iyelenushilik, yaghny әskery demokratiya. Keyinnen ýshinshi modeli sol tarihy bәsekege kiristi – ol aziattyq óndiris joly bolatyn. Aziattyq óndiris amaly atalghan eki modelige antipod edi. Búl modeli absoluttik militaristik monarhiyagha qarsy túrdy. Gerodot Afina men Spartanyng modelin sipattaumen qatar olardyng shyghys despotiyamen qaqtyghysyn kórsetti. Álem tarihyna engen Grek-Parsy soghysynda basy búryn birikpegen grekterding polis - memleketteri sol tústa óz egemendigin saqtap qaldy. Sebebi olar Persiyamen salystyrghanda sayasy túrghyda erkindeu edi. Ekinshiden, grekter óz egemendin, eldigin qorghady. Grekterde zamanyna say týrli geografiyalyq, tehnologiyalyq erekshelikter men artyqshylyqtar boldy. Sayasy jәne ekonomikalyq erkindik tehnologiyalyq artyqshylyqqa konvertasiyalandy. Aziyada jenimpaz bolghan Dariyding әskery joryghy sәtsizdikke úshyrady. [1]

KSRO is jýzinde kommunistik rejimde boldy. 1917-1920 jyldary Lenin jәne onyng ýzengilesteri naryqsyz, aqshasyz, eshbir enbekaqysyz qogham ornatpaq edi. Biraq búl eksperiyment azamat soghysyna úlasty. Jana ekonomikalyq sayasat (1921-1930 jj.) shala narytyq ekonomikalyq mehanizm qalyptastyrdy. Olar sol sharuashylyq mehanizmdi sosializm dep atady.

Búl ekonomikalyq modeli faktoryn tómendegi mysalmen týsindiruge bolady. KSRO-nyng industrialandyru nәtiyjesi óte qarkyndy edi. KSRO-ny industrialandyrudy, shiykizat óndiru jәne mashina jasaumen ainalysuy әkimshilik baghyttaghy militarizmdi ýdetti. Diyrektivti- josparly ekonomika kenes ýkimetining basty sayasatyna ainaldy. Osynyng nәtiyjesinde halyq tútynatyn tauarlargha údayy jarymay otyrdy. Halyqtyng túrmysy nashar, kýndelikti tútynatyn tauarlar qat (defisiyt) boldy. Asa kóp úzamay naryqtyng búl shala týri tolyq pәrmensizdigin kórsetti. Ekonomikalyq qarqyn bәsendep toqyraugha әkeldi. Toqyrau ekonomikalyq kollapsqa tiredi. Múnay baghasynyng qúldyrauy sol ekonomikalyq daghdarysty aldymen әleumettik daghdarysqa, keyin sayasy daghdarysqa әkelgeni belgili. Sonymen KSRO qúlady.

1991 jyly postkenestik memleketter payda boldy. Pribaltika elderi birden sayasy jәne ekonomikalyq reformalardy jasap klassikalyq naryqqa kirdi. Sonymen qatar olar NATO men Euro Odaq birlestigine kirdi. Búlardan basqa memlektter arasynda sәtti ekonomikalyq reforma jasaghan Resey men Qazaqstan edi. Qazaqstannyng reformalary Reseyden ozyghyraq bolatyn. Aytalyq, pensiyalyq jinaq qorlary jýiesi bir izge týsti. Biraq atalghan eki memleket te birte-birte naryqtyq prinsipterden taya bastady. Ásirese búl ýrdis 2007 jyldan aiqyn bayqaldy. Naryqtyng sara jolynan tanggha múnay faktory qatty әser etti. Múnaydan týsken qarjylar halyqtyng túrmysyn eselep jaqsartty.

Memlekettik, últtyq, tildik, halyqtyq ózindiligin saqtaytyn etnostar jәne sol sipattardan aiyrylatyndar kimder?. Europa men aziya memleketteri ýshin atalghan sipattardan aiyryludyng sandyq kriyteriyleri әrtýrli. Býgingi kýnde әlemde 180-nen astam memleketter bar. Mәselen, Estoniyada 1 milliongha jetpeytin tól halqy bar, olardyng ózi azayyp keledi. Sebebi jas estondyqtar Europalyq Odaqqa mýshe elderde oqyp, júmys tauyp sol memleketterge sinip jatyr. 2 mln. Latviya halqynyng 62% latyshtar, biraq olardyng da sany azyyp keledi, olar da Europada jýr. Armeniya halqynyng 98% armyandar, biraq armyandardyng absoluttyk sany azayyp keledi. 1988 jyly Armeniya Ázirbayjannyng Karabah ólkesin tartyp aldy. Búl jaghday resmy týrde moyyndaldy[2]. Býgingi tanda Ázirbayjannyng (VVP PPS- Ishki jiyntyq ónimi jәne Satyp alu pariyteti 98,776 mlrd. doll. (70 - shi orynda) Armeniya Ishki jiyntyq ónimi jәne Satyp alu pariyteti 24,28 mlrd. doll. (122- shi orynda). Ázirbayjannyng ekonomikalyq quaty Armeniyadan tórt ese artyq, al halqy ýsh ese artyq. Olay bolsa búl jaghadayda әzirbayjandar armyandardy soghyspay ekonomikalyq bәsekede jenedi, al armyandar búlay bola berse óz jerine ie bola almay qaluy mýmkin. Óz elinen emigrasiyagha jappay bas úru jaqsylyqqa aparmaydy. Kóne Armeniya ýsh teniz – Jerorta, Kaspiy, Qara tenizining arasynda 600 jylday Úly derjava statusyn saqtaghan (bizding dәuirimizge deyin 190 jyl - bizding dәuirimizding 428 jyl) memleket. Kezinde Ýsh teniz arasyndaghy Úly Armeniyanyng býgingi kýiin qaranyz. Olar bar bolghan taqyr tauly tastaghy qazirgi Armeniyagha әreng ie bolyp otyr. Úly derjavashyldyqty kóp armyandar әli kýnge kókseydi, búl olardyng kókiregindegi qúrt auruy. Búl auru orys aghayynda da bar. «Orys әlemi», KSRO-ny qayta qalypqa keltiru, Resey derjavasyna basqa elderding jerin qosu iydeyasy Resey basshylyghynda da, qarapayym orys kónilinde de bar iydeya. Bir jaqsysy – qazaqta ol auru joq. Áytpese kóne Altyn Ordany, Alty Alash memleketin joqtaymyz dep, endigi opat bolar edik.

Endi qaraqalpaq pen Qarqalpaqstan taghdyry turaly sóz qylayyq. Qarqalpaqstan Ózbekstan qúramynda, túrghyndar sany -1711,8 myng adam. Respublikanyng últ qúramy ózbekter (32,8%) men qaraqalpaqtar (32,1%), qazaqtar (26%) jәne basqalar... [3] Qaraqalpaq últynyng taghdyry qyl ýstinde. Búl últ ózbek jәne qazaqqa sinip barady. Qaraqalpaq jeri ekologiyalyq daghdarysta, al ózderi Reseyde, Qazaqstanda, Ózbekstannyng basqa ólkelerinde shashylyp jýr.

Qazaqtyng sany 11.5 mln., ol memleketti saqtaugha, últty ósiruge, tildi damytugha jete me? Sol biyik maqsattardy oryndaugha qanday shara qoldanu kerek? Endigi әngime osynda. Osy jyldary biz birneshe manyzdy isterdi bitiruimiz kerekti edi. Ekonomikalyq baghytta: birinshiden, jeke menshik sektordy 80-90% jetkizu, memlekettik sektordaghy menshik paketterdi investorgha, ne ózimizding baylargha auksion arqyly nemese basqa jolmen jekeshelendiru qajet bolatyn. Ekinshiden, qúrylymdyq reformalardy, demonopolizasiyany jýrgizuden keshiktik. Ýshinshiden, erkin ekonomikalyq, әleumettik bәsekelestikti jýzege asyruda belsendilik tanyta alghan joqpyz. Tórtinshiden, Reseylik Evraziyalyq odaqtan basqa aliternativalyq diyversifikasiyalyq újymdardy izdeu kerek edi. Eng aldymen Qytay men Evropalyq Odaqpen baylanysty kýsheytip, Dýnie jýzilik sauda úiymyna (DSÚ) búrynyraq kiruimiz kerek edi. Besinshiden, Jergilikti jerde ózin ózi basqarudyng jýie reformalaryn batylyraq jýrgizsek jón bolar edi. Altynshydan, Azamattyq , Qylmystyq, Prosessualdyq kodeksterin jetildirip, batys sarapshyrarynyng qúptauynan keyin paket retinde jәriyalaugha tiyis edik. Jetinshiden, Últtyq Bankige tengenin baghamyn әkimshilik jolmen rettemeu, valutalyq intervensiyalarmen tengeni iri masshtabta qoldamau sayasatynan taymau qajet bolatyn. Segizinshiden, ailyq eshqashan enbek ónimdiligi men qosymsha qún mólsherinen ozbaydy, kerisinshe biraz qalyp otyruy kerek. Atalghan úsynystardyng basym kópshiligi kesheuildep qolsa da oryndaldy nemese oryndalu ýstinde.

Ruhani, mәdeni, til, últtyq úiysu ýrdisi baghytynda: Birinshiden, elimizde til diyversifikasiya sayasaty jýzege asyryluy kerek. Ýsh til sayasaty dúrys, biraq proporsiyalary tómendegidey bolghany abzal: 2020-gha deyin qazaq tili salmaghy 45% -ten 95% kóterilui, orys tilining -80% ten 2% tómedeui, aghylshyn tilining -1% ten 2% -ke kóterilui , qytay tili-1%-ke kóterilui kerek. Ekinshiden, Elimizde birneshe tiyanaqty memlekettik ústanym boluy kerek. Etnosentrizmnen lingvasentrizmge auysu joldaryn qarastyru qajet. Preziydenttik «Janashyr» baghdarlamasy jasalyp, qazaq emes últ ókilderi men memlekettik tilding janashyrlary qyzmetkerler korpusyn dayyndauy qajet. Olar memlekttik tildi ainalyp ótkisi keletin qyzmetkelerdi almastyryp, memlekettik tilding qoldanu auqymyn keneytedi jәne qazaq emesterdi biylikte kóbeytedi. Olar orystildi qazaqtan góri últtyq qúndylyqqa berik jәne memleketke loyaldy bolady. Ýshinshiden, kópúltty emes, kópetnosty emes Ýlken qazaq últyn qúru qajet. Bireuding tegin súrau, qazbalap ruyn súraumen teng әdepsizdik, al memlekttik qyzmetkerge qatynasty bolsa, etikalyq normalardy búzushylyq bolyp eseptelmek. Tórtinshi, Sot isi tek memlekttik tilde jýrgizilui tiyis. Til bilmeytinderge audarmashy beriledi. Besinshi, biregey qazaq mektebin ashqan jón. Barlyq etnikalyq azshylyq mektepterde 6-8 sabaq memlekettik tilde jýrgizilui kerek. Altynshy, qazaq repatriasiyasyn ýdetu jәne olardy ornalastyrudyng (oblystardyng ortalyq qalalarynda 70%) jәne úsaq kentter, stansiyalar men auyldarda -30%) shúghyl josparyn jasau, olardy jersindiruding joldaryn tabu qajet.

Osy atalghan mәselelerdi tezirek jýielep shyqsaq qana bir irgeli el bola alamyz.

Ázimbay Ghaly

Abai.kz