ەكونوميكاسى كەنجەلەگەن ەل ىلگەرىلەپ دامىمايدى. ەكونوميكالىق ءوسىم الەۋمەتتىك احۋالعا نەگىز سالادى. ەكونوميكالىق دامۋدىڭ كەپىلدىگى، ەكونوميكالىق دامۋدىڭ موتيۆاتسياسىن قالىپتاستىرادى. بۇل جاعدايدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ءتيىستى ەكونوميكالىق مودەلدى تاڭداۋ جاۋاپتى ءىس. ادامزات تاريحىندا بىرنەشە دامۋدىڭ التەرناتيۆالىق جولى بەلگىلى. ول كلاسسيكالىق نارىق مودەلى، جارتىلاي (پاللياتيۆتىك) نارىقتىق قالىپ جانە نارىقتى بوتەنسىتەتىن – نارىقسىز مودەل.

اتالاعان جاعدايلارعا مىسال كەلتىرەيىك. العاشقى مودەل سپارتا مەملەكتىنىڭ مودەلى – بۇل اسكەري اكىمشىلىك مودەل. سپارتا مەملەكەتى نارىقتىق پرينتسيپتەردەن باس تارتقان. نارىقتىق پرينتسيپتەردىڭ ورنىنا بۇل مەملەكەتتە يدەولوگيالىق جانە اسكەري-ميليتاريستىك جول بولدى. سپارتا مەن افينانىڭ باسەكەسى نارىقتى جانە نارىقسىز مەملەكەتتەردىڭ باسەكەسى بولدى: بىرەۋى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بۇرىنعى 5-عاسىرداعى پليۋراليستىك دەموكراتيانىڭ سول زاماناداعى ۇلگىسى بولسا، ەكىنشىسى – اۆتوريتارلىق قۇل يەلەنۋشىلىك، ياعني اسكەري دەموكراتيا. كەيىننەن ءۇشىنشى مودەل سول تاريحي باسەكەگە كىرىستى – ول ازياتتىق ءوندىرىس جولى بولاتىن. ازياتتىق ءوندىرىس امالى اتالعان ەكى مودەلگە انتيپود ەدى. بۇل مودەل ابسوليۋتتىك ميليتاريستىك مونارحياعا قارسى تۇردى. گەرودوت افينا مەن سپارتانىڭ مودەلىن سيپاتتاۋمەن قاتار ولاردىڭ شىعىس دەسپوتيامەن قاقتىعىسىن كورسەتتى. الەم تاريحىنا ەنگەن گرەك-پارسى سوعىسىندا باسى بۇرىن بىرىكپەگەن گرەكتەردىڭ پوليس - مەملەكەتتەرى سول تۇستا ءوز ەگەمەندىگىن ساقتاپ قالدى. سەبەبى ولار پەرسيامەن سالىستىرعاندا ساياسي تۇرعىدا ەركىندەۋ ەدى. ەكىنشىدەن، گرەكتەر ءوز ەگەمەندىن، ەلدىگىن قورعادى. گرەكتەردە زامانىنا ساي ءتۇرلى گەوگرافيالىق، تەحنولوگيالىق ەرەكشەلىكتەر مەن ارتىقشىلىقتار بولدى. ساياسي جانە ەكونوميكالىق ەركىندىك تەحنولوگيالىق ارتىقشىلىققا كونۆەرتاتسيالاندى. ازيادا جەڭىمپاز بولعان ءداريدىڭ اسكەري جورىعى ساتسىزدىككە ۇشىرادى. [1]

كسرو ءىس جۇزىندە كوممۋنيستىك رەجيمدە بولدى. 1917-1920 جىلدارى لەنين جانە ونىڭ ۇزەنگىلەستەرى نارىقسىز، اقشاسىز، ەشبىر ەڭبەكاقىسىز قوعام ورناتپاق ەدى. بىراق بۇل ەكسپەريمەنت ازامات سوعىسىنا ۇلاستى. جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات (1921-1930 جج.) شالا نارىتىق ەكونوميكالىق مەحانيزم قالىپتاستىردى. ولار سول شارۋاشىلىق مەحانيزمدى سوتسياليزم دەپ اتادى.

بۇل ەكونوميكالىق مودەل فاكتورىن تومەندەگى مىسالمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. كسرو-نىڭ يندۋستريالاندىرۋ ناتيجەسى وتە قاركىندى ەدى. كسرو-نى يندۋستريالاندىرۋدى، شيكىزات ءوندىرۋ جانە ماشينا جاساۋمەن اينالىسۋى اكىمشىلىك باعىتتاعى ءميليتاريزمدى ۇدەتتى. ديرەكتيۆتى- جوسپارلى ەكونوميكا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باستى ساياساتىنا اينالدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە حالىق تۇتىناتىن تاۋارلارعا ۇدايى جارىماي وتىردى. حالىقتىڭ تۇرمىسى ناشار، كۇندەلىكتى تۇتىناتىن تاۋارلار قات (دەفيتسيت) بولدى. اسا كوپ ۇزاماي نارىقتىڭ بۇل شالا ءتۇرى تولىق پارمەنسىزدىگىن كورسەتتى. ەكونوميكالىق قارقىن باسەڭدەپ توقىراۋعا اكەلدى. توقىراۋ ەكونوميكالىق كوللاپسقا تىرەدى. مۇناي باعاسىنىڭ قۇلدىراۋى سول ەكونوميكالىق داعدارىستى الدىمەن الەۋمەتتىك داعدارىسقا، كەيىن ساياسي داعدارىسقا اكەلگەنى بەلگىلى. سونىمەن كسرو قۇلادى.

1991 جىلى پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەر پايدا بولدى. پريبالتيكا ەلدەرى بىردەن ساياسي جانە ەكونوميكالىق رەفورمالاردى جاساپ كلاسسيكالىق نارىققا كىردى. سونىمەن قاتار ولار NATO مەن ەۋرو وداق بىرلەستىگىنە كىردى. بۇلاردان باسقا مەملەكتتەر اراسىندا ءساتتى ەكونوميكالىق رەفورما جاساعان رەسەي مەن قازاقستان ەدى. قازاقستاننىڭ رەفورمالارى رەسەيدەن وزىعىراق بولاتىن. ايتالىق، پەنسيالىق جيناق قورلارى جۇيەسى ءبىر ىزگە ءتۇستى. بىراق اتالعان ەكى مەملەكەت تە بىرتە-بىرتە نارىقتىق پرينتسيپتەردەن تايا باستادى. اسىرەسە بۇل ءۇردىس 2007 جىلدان ايقىن بايقالدى. نارىقتىڭ سارا جولىنان تايۋعا مۇناي فاكتورى قاتتى اسەر ەتتى. مۇنايدان تۇسكەن قارجىلار حالىقتىڭ تۇرمىسىن ەسەلەپ جاقسارتتى.

مەملەكەتتىك، ۇلتتىق، تىلدىك، حالىقتىق وزىندىلىگىن ساقتايتىن ەتنوستار جانە سول سيپاتتاردان ايىرىلاتىندار كىمدەر؟. ەۋروپا مەن ازيا مەملەكەتتەرى ءۇشىن اتالعان سيپاتتاردان ايىرىلۋدىڭ ساندىق كريتەريلەرى ءارتۇرلى. بۇگىنگى كۇندە الەمدە 180-نەن استام مەملەكەتتەر بار. ماسەلەن، ەستونيادا 1 ميلليونعا جەتپەيتىن ءتول حالقى بار، ولاردىڭ ءوزى ازايىپ كەلەدى. سەبەبى جاس ەستوندىقتار ەۋروپالىق وداققا مۇشە ەلدەردە وقىپ، جۇمىس تاۋىپ سول مەملەكەتتەرگە ءسىڭىپ جاتىر. 2 ملن. لاتۆيا حالقىنىڭ 62% لاتىشتار، بىراق ولاردىڭ دا سانى ازيىپ كەلەدى، ولار دا ەۋروپادا ءجۇر. ارمەنيا حالقىنىڭ 98% ارمياندار، بىراق ارميانداردىڭ ابسوليۋتتىك سانى ازايىپ كەلەدى. 1988 جىلى ارمەنيا ءازىربايجاننىڭ كاراباح ولكەسىن تارتىپ الدى. بۇل جاعداي رەسمي تۇردە مويىندالدى[2]. بۇگىنگى تاڭدا ءازىربايجاننىڭ (ۆۆپ پپس- ىشكى جيىنتىق ءونىمى جانە ساتىپ الۋ پاريتەتى 98,776 ملرد. دولل. (70 - ءشى ورىندا) ارمەنيا ىشكى جيىنتىق ءونىمى جانە ساتىپ الۋ پاريتەتى 24,28 ملرد. دولل. (122- ءشى ورىندا). ءازىربايجاننىڭ ەكونوميكالىق قۋاتى ارمەنيادان ءتورت ەسە ارتىق، ال حالقى ءۇش ەسە ارتىق. ولاي بولسا بۇل جاعادايدا ءازىربايجاندار ارميانداردى سوعىسپاي ەكونوميكالىق باسەكەدە جەڭەدى، ال ارمياندار بۇلاي بولا بەرسە ءوز جەرىنە يە بولا الماي قالۋى مۇمكىن. ءوز ەلىنەن ەميگراتسياعا جاپپاي باس ۇرۋ جاقسىلىققا اپارمايدى. كونە ارمەنيا ءۇش تەڭىز – جەرورتا، كاسپي، قارا تەڭىزىنىڭ اراسىندا 600 جىلداي ۇلى دەرجاۆا ستاتۋسىن ساقتاعان ء(بىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن 190 جىل - ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ 428 جىل) مەملەكەت. كەزىندە ءۇش تەڭىز اراسىنداعى ۇلى ارمەنيانىڭ بۇگىنگى كۇيىن قاراڭىز. ولار بار بولعان تاقىر تاۋلى تاستاعى قازىرگى ارمەنياعا ارەڭ يە بولىپ وتىر. ۇلى دەرجاۆاشىلدىقتى كوپ ارمياندار ءالى كۇنگە كوكسەيدى، بۇل ولاردىڭ كوكىرەگىندەگى قۇرت اۋرۋى. بۇل اۋرۋ ورىس اعايىندا دا بار. «ورىس الەمى»، كسرو-نى قايتا قالىپقا كەلتىرۋ، رەسەي دەرجاۆاسىنا باسقا ەلدەردىڭ جەرىن قوسۋ يدەياسى رەسەي باسشىلىعىندا دا، قاراپايىم ورىس كوڭىلىندە دە بار يدەيا. ءبىر جاقسىسى – قازاقتا ول اۋرۋ جوق. ايتپەسە كونە التىن وردانى، التى الاش مەملەكەتىن جوقتايمىز دەپ، ەندىگى وپات بولار ەدىك.

ەندى قاراقالپاق پەن قارقالپاقستان تاعدىرى تۋرالى ءسوز قىلايىق. قارقالپاقستان وزبەكستان قۇرامىندا، تۇرعىندار سانى -1711,8 مىڭ ادام. رەسپۋبليكانىڭ ۇلت قۇرامى وزبەكتەر (32,8%) مەن قاراقالپاقتار (32,1%), قازاقتار (26%) جانە باسقالار... [3] قاراقالپاق ۇلتىنىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە. بۇل ۇلت وزبەك جانە قازاققا ءسىڭىپ بارادى. قاراقالپاق جەرى ەكولوگيالىق داعدارىستا، ال وزدەرى رەسەيدە، قازاقستاندا، وزبەكستاننىڭ باسقا ولكەلەرىندە شاشىلىپ ءجۇر.

قازاقتىڭ سانى 11.5 ملن.، ول مەملەكەتتى ساقتاۋعا، ۇلتتى وسىرۋگە، ءتىلدى دامىتۋعا جەتە مە؟ سول بيىك ماقساتتاردى ورىنداۋعا قانداي شارا قولدانۋ كەرەك؟ ەندىگى اڭگىمە وسىندا. وسى جىلدارى ءبىز بىرنەشە ماڭىزدى ىستەردى ءبىتىرۋىمىز كەرەكتى ەدى. ەكونوميكالىق باعىتتا: بىرىنشىدەن، جەكە مەنشىك سەكتوردى 80-90% جەتكىزۋ، مەملەكەتتىك سەكتورداعى مەنشىك پاكەتتەردى ينۆەستورعا، نە ءوزىمىزدىڭ بايلارعا اۋكتسيون ارقىلى نەمەسە باسقا جولمەن جەكەشەلەندىرۋ قاجەت بولاتىن. ەكىنشىدەن، قۇرىلىمدىق رەفورمالاردى، دەمونوپوليزاتسيانى جۇرگىزۋدەن كەشىكتىك. ۇشىنشىدەن، ەركىن ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك باسەكەلەستىكتى جۇزەگە اسىرۋدا بەلسەندىلىك تانىتا العان جوقپىز. تورتىنشىدەن، رەسەيلىك ەۆرازيالىق وداقتان باسقا التەرناتيۆالىق ديۆەرسيفيكاتسيالىق ۇجىمداردى ىزدەۋ كەرەك ەدى. ەڭ الدىمەن قىتاي مەن ەۆروپالىق وداقپەن بايلانىستى كۇشەيتىپ، دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا (دسۇ) بۇرىنىراق كىرۋىمىز كەرەك ەدى. بەسىنشىدەن، جەرگىلىكتى جەردە ءوزىن ءوزى باسقارۋدىڭ جۇيە رەفورمالارىن باتىلىراق جۇرگىزسەك ءجون بولار ەدى. التىنشىدان، ازاماتتىق ، قىلمىستىق، پروتسەسسۋالدىق كودەكستەرىن جەتىلدىرىپ، باتىس ساراپشىرارىنىڭ قۇپتاۋىنان كەيىن پاكەت رەتىندە جاريالاۋعا ءتيىس ەدىك. جەتىنشىدەن، ۇلتتىق بانكىگە تەڭگەنىن باعامىن اكىمشىلىك جولمەن رەتتەمەۋ، ۆاليۋتالىق ينتەرۆەنتسيالارمەن تەڭگەنى ءىرى ماسشتابتا قولداماۋ ساياساتىنان تايماۋ قاجەت بولاتىن. سەگىزىنشىدەن، ايلىق ەشقاشان ەڭبەك ونىمدىلىگى مەن قوسىمشا قۇن مولشەرىنەن وزبايدى، كەرىسىنشە ءبىراز قالىپ وتىرۋى كەرەك. اتالعان ۇسىنىستاردىڭ باسىم كوپشىلىگى كەشەۋىلدەپ قولسا دا ورىندالدى نەمەسە ورىندالۋ ۇستىندە.

رۋحاني، مادەني، ءتىل، ۇلتتىق ۇيىسۋ ءۇردىسى باعىتىندا: بىرىنشىدەن، ەلىمىزدە ءتىل ديۆەرسيفيكاتسيا ساياساتى جۇزەگە اسىرىلۋى كەرەك. ءۇش ءتىل ساياساتى دۇرىس، بىراق پروپورتسيالارى تومەندەگىدەي بولعانى ابزال: 2020-عا دەيىن قازاق ءتىلى سالماعى 45% -تەن 95% كوتەرىلۋى، ورىس ءتىلىنىڭ -80% تەن 2% تومەدەۋى، اعىلشىن ءتىلىنىڭ -1% تەن 2% -كە كوتەرىلۋى ، قىتاي ءتىلى-1%-كە كوتەرىلۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، ەلىمىزدە بىرنەشە تياناقتى مەملەكەتتىك ۇستانىم بولۋى كەرەك. ەتنوتسەنتريزمنەن لينگۆاتسەنتريزمگە اۋىسۋ جولدارىن قاراستىرۋ قاجەت. پرەزيدەنتتىك «جاناشىر» باعدارلاماسى جاسالىپ، قازاق ەمەس ۇلت وكىلدەرى مەن مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جاناشىرلارى قىزمەتكەرلەر كورپۋسىن دايىنداۋى قاجەت. ولار مەملەكتتىك ءتىلدى اينالىپ وتكىسى كەلەتىن قىزمەتكەلەردى الماستىرىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانۋ اۋقىمىن كەڭەيتەدى جانە قازاق ەمەستەردى بيلىكتە كوبەيتەدى. ولار ءورىستىلدى قازاقتان گورى ۇلتتىق قۇندىلىققا بەرىك جانە مەملەكەتكە لويالدى بولادى. ۇشىنشىدەن، كوپۇلتتى ەمەس، كوپەتنوستى ەمەس ۇلكەن قازاق ۇلتىن قۇرۋ قاجەت. بىرەۋدىڭ تەگىن سۇراۋ، قازبالاپ رۋىن سۇراۋمەن تەڭ ادەپسىزدىك، ال مەملەكتتىك قىزمەتكەرگە قاتىناستى بولسا، ەتيكالىق نورمالاردى بۇزۋشىلىق بولىپ ەسەپتەلمەك. ءتورتىنشى، سوت ءىسى تەك مەملەكتتىك تىلدە جۇرگىزىلۋى ءتيىس. ءتىل بىلمەيتىندەرگە اۋدارماشى بەرىلەدى. بەسىنشى، بىرەگەي قازاق مەكتەبىن اشقان ءجون. بارلىق ەتنيكالىق ازشىلىق مەكتەپتەردە 6-8 ساباق مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلۋى كەرەك. التىنشى، قازاق رەپاترياتسياسىن ۇدەتۋ جانە ولاردى ورنالاستىرۋدىڭ (وبلىستاردىڭ ورتالىق قالالارىندا 70%) جانە ۇساق كەنتتەر، ستانتسيالار مەن اۋىلداردا -30%) شۇعىل جوسپارىن جاساۋ، ولاردى جەرسىندىرۋدىڭ جولدارىن تابۋ قاجەت.

وسى اتالعان ماسەلەلەردى تەزىرەك جۇيەلەپ شىقساق قانا ءبىر ىرگەلى ەل بولا الامىز.

ءازىمباي عالي

Abai.kz