Tәuelsizdik alghan kezennen beri qazaq tilin órkendetu jolynda qanshama manyzdy qadamdar jasaldy, biraq qolgha alghan kóptegen isimizding oigha alghanday bolyp oryndalmauynan, ol – qoghamdyq ómirding birtalay salasyna dendep ene almay jatyr. Talay mәsele kýni býginge deyin óz sheshimin әli taba qoyghan joq. Búny últymyzdyng ótken ghasyrlarda basynan ótkergen bodandyq-totalitarlyq sayasat pen solardyng býginge deyin saqtalyp otyrghan zararynan kórip jýrmiz.

Ras, Patshalyq Resey kezenin aitpaghanda, QazKSR kezinde elimizding memlekettik basqaru oryndarynyng tili ghana oryssha bolyp qoyghan joq, onyng qaramaghyndaghy JOO-da gumanitarlyq ghylymdardan basqa ghylymdardyng bәri de oryssha oqytylatyn. Qazaq júrtyna eng qajetti joghary bilimdi mamandar men kәsip iyeleri de oryssha dayyndalatyn. Naqty, jaratylystanu, tehnika, medisina sekildi ghylymdardyng әdebiyetteri kópshilikke arnalghan shaghyn kitapsha týrinde nemese merzimdi baspasóz betterinde ghylymiy-kópshilik maqala retinde ghana basylatyny bolmasa, qazaq tilinde zerttelip jazylmaytyn. Mine, sodan qazaq tilining qoghamgha qyzmet etetin ýlken bir salasy әri onyng damyp jetiluining negizgi bir baghyty bolyp sanalatyn ghylym tili damymay qaldy. San aluan ghylym salasynyng terminderi ghana qazaqshalanbay qalghan joq, tilding qoghamdyq qyzmetining bir salasy – ghylymy stili boyynsha sóz saptau, sóilem qúru, ghylymy oi-pikirdi mәtin retinde jýieli jetkizu de óz dәrejesinde qalyptaspady. Sony tәuelsizdik alyp, óz aldymyzgha derbes (egemen) el bolsaq ta, kýni býginge deyin aiqyn sezinip otyrmyz. Búghan Elbasynyng myna sózi de naqty dәlel: «Últtyq sana-sezim ýshin etnikalyq mәdeniyet pen tildi qorghap damytatyn qoghamdyq instituttar jýiesine arqa sýieu meylinshe manyzdy. Múnyn, әsirese, bilim beru jýiesi men búqaralyq aqparat qúraldaryna qatysy bar. Biz bilim beru jýiesining «qazaq tilin qalys qaldyru» ústanymyna qúrylghanyn kórdik, onda eng bir dilgir de múqtaj kәsipter men mamandyqtar boyynsha qazaqsha bilim ala almaytyn. Sonyng saldarynan últtyn, әsirese, qalauly tobynyng tildi jan-jaqty mengeruge degen ynta-zeyini tómendep ketti» (Tarih tolqynynda. A.: Jibek joly, 2010 j., 153-b). Demek, sol dәuirding tilimizge túsau salyp, últtyq oi-sanamyzgha әkelgen qasiretin eshqashan úmytugha bolmaydy.

Preziydent N.Á.Nazarbaev 2006 jyldyng qazanynda ótken Qazaqstan halqy Assambleyasynyng XII qúryltayynda «Ýshtúghyrly til» turaly iydeyany jariya etti. Al 2007 jylghy Qazaqstan halqyna arnalghan Joldauynda «Tilderding ýshtúghyrlylyghy» atty mәdeny jobany kezen-kezenmen iske asyrudy úsyndy. Elbasy oghan 2009 jyly Astanada búqaralyq aqparat qúraldarynyng qoghamdyq róline baylanysty ótken basqosuda da mәn berip: «Búl jerde memlekettik til – qazaq tilin bilu paryz. Ekinshi, orys tilinen aiyrylyp qalmauymyz kerek. Bilgen tilden ajyraugha bolmaydy. Kóp til bilgenning ziyany joq. Mysaly, Shveysariyada taksy jýrgizushilerining ózi tórt tildi biledi. Ýshinshi – aghylshyn tili. Biz aghylshyn tilin bilmesek, әlemdegi ozyq innovasiyagha, tehnologiyalargha shygha almaymyz. Óitkeni, barlyghy sol tilde jýrgiziledi. Jastargha aitatynym – osy. Tilge memleket tarapynan kónil bóline beredi», – dedi.

2011 jylghy sәuirdegi Qazaqstan halqy Assambleyasynyng HVII sessiyada sóilegen sózinde de Elbasy memlekettik til mәselesine arnayy toqtala kele, óz oiyn Abay sózimen sabaqtastyryp: «Úly Abay bylay degen edi: «Basqa halyqtyng tili men mәdeniyetin bilu adamdy sol halyqpen teng etedi». Búl jerde әngime tek qazaq tili turaly ghana emes, jalpy tilder turaly. Tildi bilsen, sol halyqpen teng bolasyn. Qanday tereng sózder! Yaghny búl barlyghy aralasqan, býkil әlem bir-birimen qatynasqa týsken býgingi jahandyq dýniyede qajettilik bolsa, ol biz ýshin jәne bizding balalarymyz ýshin de ashyq», – degen oy aitty. 

Kimge de bolsyn belgili, eki nemese ýsh til bilu zor mýmkinshilikke jol ashady. Ásirese, elimiz damyghan elderding qataryna enui ýshin óz ana tilin jetik biletin, ýsh tildi, tipti odan da kóp tildi iygergen qazaqstandyq azamattardyn, sonyng ishinde joghary bilimdi jastardyng kóp bolghany qajet-aq. Búny býgingi әlemdik damyghan ghylymiy-tehnologiyalyq túrmys-tirshilik te, qazaqtyng óz tilindegi ghylym-bilimdik qorynyng (resurs) qajetti әdebiyettermen jetkilikti qamtamasyz etilmeui de talap etip otyr. Ol – qazaqstandyq «Tilderding ýshtúghyrlyghy» sayasatyn jýzege asyru arqyly jalpygha birdey ortaq qalypty talapqa da, tipti jaghdaygha da ainala bastady. Osy sayasattyng tújyrymdamasyna jýginsek, elimizding ózin bilimdi, bilikti sanaytyn әr azamaty (!) aghylshyn tilin bilui – ghalamnyng aqparattyq-innovasiyalyq aghynyna ilesu ýshin qajet eken. Dúrys-aq, biraq osy maqsat últtyq mýddege qayshy kelmeytindey baghdarlamamen jýzege asyrylyp jatyr ma? Jalpy, onyng últtyq baghdarlamasy jasalghan ba?!

Qazirgi uaqytta el qoghamy arasynda ýsh tildi qatar mengergender shynymen de qalyptasa bastady. Alayda olardyng sol biliktiligi qanshalyqty dәrejede últ iygiligine qyzmet etetini nemese bizge zuru sheteldik әdebiyetterdi qazaqshalau arqyly qyzmet etip jatqandyghy turaly keleli tereng zertteuler әli jasala qoyghan joq. Mýmkin, onyng qanday da bir nәtiyjesin kýtuge әli erterek bolar, al qostildilikting paydaly jaghy men zarary turaly talay mәrte aityldy da, jazyldy da, qazir de aitylyp-jazylyp jatyr. Árige barmay-aq, osy mәselege óz payymdauymyzsha kónil qoysaq, qazaqstandyq qostildi (qazaqsha-oryssha) azamattar qoghamdyq-әleumettik qarym-qatynastyng týrli jaghdayy men maqsatyna baylanysty bәlendey dayyndyqsyz, eshqanday qinyndyqsyz bir tilden ekinshi tilge erkin auysyp, eki tildi birdey qoldana beretinin jәne keyde, tipti kóp jaghdayda eki tildi aralastyryp shúbarlap sóiley beretinin kórip jýrmiz. Búl erekshelik, negizinen, qazaqtildi qazaqtargha tәn bolyp keledi. Al orystildi qazaqtar óz qandastarynyng oryssha «birshama» biletinin paydalanyp, olarmen tek oryssha tildesedi. Búny, bir esepten, bizding eldegi qazaq qoghamynyng tildik tәjiriybesi dep te qaraugha bolatynday.

Elbasy 2006 jyl 11-17 mamyrdaghy «Ana tili» gazetine bergen súhbatynda da Abaydyn: «Oryssha oqu kerek, hikmet te, mal da, ghylym da – bәri de orysta túr. Zararynan qashyq bolugha, paydasyna ortaq bolugha tilin, oquyn, ghylymyn bilmek kerek», – degen sózin mysalgha keltirip, úly oishyldyng zamanynda orystyng tilin dýniyening kiltine balap, ony mengeruge shaqyrghan ósiyetine erekshe nazar audardy. Aqiqatyna kelsek, qazaq qoghamynyng sauattylyghy jappay tómen bolghan sol tústa Abaydyng orys tilin ýiren, ghylymyn iyger degeni dúrys baghdar bolghan edi. Sonyng erikti-eriksiz týrde jýzege asuynyng arqasynda halqymyz az oljaly bolghan joq. Qazaqtyng Abay, Ybyraydan keyingi oryssha hat tanyghandarynyng kóbisi – orys tiline jýiirik boldy, biraq olardyng kópshiligi әuelde qazaqy tәrbie kórip, arab jazuymen óz ana tilinde sauat ashqandyqtaryna baylanysty bolar, últtyq bolmystan tamyrlaryn ýzbedi, últtynyng qamyn әriden oilap, ózderining negizgi enbekterin óz ana tilinde jazdy, sóitip, sondaryna óshpes múra qaldyrdy. Degenmen orys tilin bilip, ghylymyn iygeremiz dep maqsat qoyghandardyng birqatary, әsirese oryssha oqyp, tәrbie alghandary Abaydyng «zararynan qashyq bol» degen ósiyetin eskerusiz qaldyryp, óz ana tilin mýldem úmytyp, kózqamandargha (nigilisterge), yaghny óz últyn jәne onyng qúndylyqtaryn qorsynatyndargha ainaldy. Olar ózderining sýbeli enbekterin orys tilinde jazyp, onyng ghylym tili (nauchnyy stili) men ghylymyn damytugha ýlken ýles qosty. Sóitip, qazaq qoghamynyng qomaqty bir bóligi orystanyp ketti. Zertteushilerding aituynsha, QR-degi jalpy halyqtyng 60%-dayy delinetin qazirgi qazaq qoghamynyng jartysynan astamyn orystildi qazaqtar qúraydy eken. Elimizde orys tilining óte ýstem qoldanysqa ie bolyp otyruynyng da basty sebebi – osy. Eger de úly abyz ghayyptyng jazuymen ortamyzgha kele qalyp, onyng býgingidey sipatyn kórse, sol ghibratynan ainyp ta qalar ma edi degen oy keledi. Demek, jastargha ýsh til ýiretip shygharu sayasatyn jan-jaqty oilastyryp, abaylap jýrgizbese, qazaq qoghamynyng qazirgi tildik jaghdayaty últ tútastyghy ýshin ýshtildilik túrmaq, qostildilikting ózi asa qauipti ekenin bayqatady.

Búl mәselege kezinde zamanymyzdyng zanghar jazushy M.O.Áuezov te nazar audarghan eken. Ol ózining «Ana til әdebiyetin sýiinder» degen maqalasynda til men әdebiyetining qadir-qasiyetin aita kele, orys tiline tym berilip ketken qazaq azamattaryn syngha alyp, kez kelgen sanaly azamat óz ana tilin jaqsy biluge mindetti degen talap qoyady. «Óz tilin, әdebiyetin bilmegen, qadirlemegen adam tolyq mәndi intelliygent emes deuge bolady. Sebebi, ol qandaylyq bilimdi bolsa da, ruhany oy tәrbiyesinde synarjaq bolady», – deydi. Degenmen qos til bilgening artyqshylyghyna da mәn berip: «Abaydyng Abay boluy eki tilding әdebiyetin bilgendiginen»,– deydi. «Eki birdey ana tiling boluy – eki enege tel óskendey, eki jaqty, egizeki nәr qasiyet, quat beredi» (HH tom. A., Jaz., 1985 j. 411-413),– dep jazady. Búl rette akademiyk-jazushy qos til bilu – bilim men ghylymdy iygeruding qúraly dep otyrghany dausyz. Atam qazaq ta «Qos til – qos qanatyn», «Jeti júrttyng tilin bil» dep aitqanda osyny eskerse kerek.

Qostildilikting (kóptildiliktin) birden angharyla qoymaytyn, talay jyldar óte kele seziletin zarary da bar ekeni aqiqat. Búny eshqashan esten shygharugha bolmaydy. Búl zarar ózge bir tildi bilim-ghylymdy iygeruding qúraly retinde oqyp-ýirenuden emes, negizinen, ózge tilde bilim-tәrbie (orys mektepteri jәne qazirgi uaqytta otandyq keybir ziyatkerlik mektepter men JOO-larda jýzege asyryla bastaghan matematika, fizika, himiya siyaqty t.b. pәnderdi aghylshynsha oqytu) aludan bolady. Ózge tilde bilim-tәrbie aludyng zararyn kezinde ýndi halqynyng danyshpan úly – Djavaharlal Neru de dóp basyp angharghan eken. Ol: «Basqynshy tәrbiyesin alghan ziyaly – óz halqynyng basty jauy (Intelliygensiya, vospitannaya kolonizatorom, yavlyaetsya glavnym vragom sobstvennogo naroda)» degen tújyrym jasapty.

Ýshtúghyrly til sayasatyn jýzege asyru qolgha alynghannan beri aighaygha attan qosyp, nauqanshyldyqqa boy adyryp jýrgenderding nasihatyna sensek, onyng negizgi maqsaty – «ózining tarihy men salt-dәstýrin tereng mengergen (!), ýsh tilde erkin qarym-qatynas jasay alatyn (!), óz betimen izdene alatyn, zertteu arqyly oqityn, jan-jaqty, kóptildi túlgha tәrbiyeleu» eken. Bizding payymdauymyzsha, búl tújyrym atýsti oilaudan tuyndap jatqanday. Óitkeni kóptildi túlghadan, kóp jaghdayda, óz últynyng mýddesin kózdeytin últtyq kadr shygha qoymaydy. Olar el basyna tughan kez kelgen qiyn da qaterli sәtte ózderining sol biliktiligin (artyqshylyghyn) paydalanyp, ózge elge qonys audarugha beyim túrady. Oghan orystildi nebir mamandarymyzdan (aralarynda aghylshyn, nemis t.b. últ tilderin jetik mengergender de bar) el tәuelsizdiginen bastap býginge deyin aiyrylyp qalyp jatuymyz naqty dәlel. Búny әlemdik qatynasta «aqyl-oy iyelerinen aiyrylu (utechka umov)» dep ataydy.

Osy mәsele bizden basqa júrtta bar ma, joq pa dep zerttep-zerdelesek, ózin últtyq memleket sanaytyn jәne jergilikti últ tiline negizdelgen memlekettik tili bar derbes elderding eshqaysysy óz jerinde (!) ózine qajetti mamandardy kórshi el tili túrmaq, halyqaralyq til sanalyp jýrgen aghylshyn tilinde de dayyndamaydy eken. Biz bolsaq, Resey Fedarasiyasynyng memlekettik tilinde mamandar dayyndap, sosyn olardy memlekettik tilimizde júmys istete almay jýrgenimiz azday-aq, endi býgin el jastaryn aghylshynsha oqytyp, aghylshyn dәstýrine tәrbiyelep, joghary bilimdi mamandar etip dayyndaudy qolgha alghaly jatyrmyz. Sonda olar erteng kimge, qay tilde qyzmet etedi? Mýmkin, elimiz transúlttyq korporasiyalar eline ainalatyn shyghar? Bәlkim olar bilim-biliktilikti aghylshyn tilinde mengerip, aghlshynsha mýltiksiz sayrap, biraq memlekettik tilde әreng sóileytindey dәrejede maman bolghan kezderinde olardyng qarauynda júmys isteytin Qazaqstan azamattarynyng barlyghy aghylshyntildi bolyp kete me eken?! Osyndayda bilikti mamandar últ mýddesi, el túrmysy ýshin kerek pe, әlde sheteldikterge qyzmet etu ýshin kerek pe degen oy keledi. Sondyqtan da jas úrpaqqa orys, aghylshyn jәne t.b. shetel tilderin әlemdik bilim-ghylymdy iygeruding qúraly retinde ghana barynsha sapaly oqytyp-ýiretip, sosyn olardyng sol biliktiligin últtyq bilim beru men ghylymdy damytu maqsatynda tiyimdi paydalanyp, últ órkeniyetining ózegi bolyp sanalatyn últtyq tilde bilim-tәrbie beruge basa mәn beruimiz qajet. Kerisinshe bolyp, naqty ghylymdar men jaratylystanu, tehnika men medisina pәnderin aghylshynsha oqytatyn bolsaq, búrynghy qateligimizdi taghy da qaytalaymyz.

B.Bәielúly

Abai.kz