S.Seyfullin atyndaghy Qazaq agrotehnikalyq uniyversiytetining rektory, professor A.Kýrishbaevpen súhbat

Elimiz jyl sonyna deyin Dýniyejýzilik sauda úiymyna ótuge baylanysty júmystardy ayaqtap, jana jyldy úiymnyng tolyq mýshesi retinde qarsy alady.

Kónilimizdi kýpti etken «Dәl qazirgidey túraqsyz qiyn kezende, alqymgha alghan qarjylyq daghdarys túsynda búl bizge qalay әser etedi? El ekonomikasy búghan dayyn ba? Auyl sharuashylyghy salasynyng jay-kýii qalay?» degen saualdar tónireginde oy bólisu maqsatymen belgili qogham qayratkeri, Sәken Seyfullin atyndaghy Qazaq agrotehnikalyq uniyversiytetining rektory, professor Aqylbek Qajyghúlúly Kýrishbaevpen arnayy jýzdesip, әngimege tarttyq.

- Aqylbek Qajyghúlúly, auyl sharuashylyghy salasy bәsekelestikke dayyn ba? Agroónerkәsip keshenderindegi enbek ónimdiligi qanday?

Ózderiniz jaqsy bilesizder, auylsharuashylyq salasyndaghy  enbek ónimdiligi bizde Resey men Belarussiyadan kem degende eki ese, al damyghan memleketterden on ese tómen. Enbek ónimdiligi, ónimning ózindik baghasy jәne onyng bәsekege qabilettiligi birneshe faktorlargha baylanysty. Sonyng ishinde eng negizgisi – óndiriske jana tehnologiyany engizu. Basqasha  aitqanda, óndiriske  agrarlyq ghylymnyng jetistikterin engizuimiz kerek.

Mysaly, Avstraliya – astyq óndiretin memleket. Al sol eldegi astyq egetin aimaqtardaghy jyldyq janbyr mólsheri  Soltýstik Qazaqstan oblysyna qaraghanda әldeqayda az. Biraq biday ónimdiligi eki ese joghary. Nege?

 Sebebi, ol memlekette quanshylyqqa tózimdi jaqsy súryptar jasalghan. Avstraliyada әlemge әigili, eng ozyq «AdeLide» ghylymiy-zertteu uniyversiyteti júmys isteydi. Sol uniyversiytet quanshylyqqa tózimdi jana sorttardy shygharady.

Ekinshi mysal – Gollandiya memleketi. Jer kólemi shaghyn ghana, Almaty oblysynyng 5/1 bóligindey. Soghan qaramastan, jylyna búl memleket eksportqa 50 mlrd. AQSh dollary kóleminde auyl sharuashylyghy ónimderin shygharady. Al Qazaqstandaghy egistik jer kólemi – 22 mln. gektar, biraq biz jylyna әri ketkende 3 mlrd. AQSh dollary kólemindegi auyl sharuashylyq ónimderin eksportqa shygharamyz. Óitkeni, búl memleketterde agrarlyq ghylym jaqsy damyghan, onda «Vageningen» ghylymiy-zertteu uniyversiyteti bar. Búl da –  býkil әlemge tanymal, jetekshi uniyversiytet. Sol uniyversiytet qazir ghylmiy-óndiristik klaster qúruda basty ról atqarady. Ghalymdardyng aituynsha, Gollandiyanyng agrarlyq salasynyng ghajayyby osy uniyversiytetke baylanysty. Sondyqtan auyl sharuashylyq óndirisining damu joly – innovasiyany qoldau. Sol sebepti Elbasy óz sózinde әrqashan «Auyl sharuashylyghyn jýieli týrde damytu ýshin ghylym men óndiristi innovasiyalyq negizde úshtastyryp, sol baghytta damytu kerek» - deydi.

- Agrarlyq ghylym salasyna qanday ózgerister kerek dep oilaysyz?

- Týsinikti bolu ýshin mysal keltireyin. Biz osydan birneshe jyl búryn Soltýstik Qazaqstan oblysyndaghy eng sapaly, joghary ónimdi biday sorttaryn Avstraliyadaghy ghylymiy-zertteu ortalyghyna súryptaugha jiberdik. Genetikalyq qorytyndy boyynsha, sol sorttar 1957 jyly shygharghan «Saratov 29» degen biday súrpynan ainymaytyn bolyp shyqty. Nege, óitkeni, onyng genetikasy ózgermegen. Basqa sózben aitqanda, songhy jyldary Soltýstik Qazaqstan oblysynyng ghalymdary kýrdeli aiyrmashylyghy bar jana sort shygharmaghan. Onyng sebebi, shetelde sort shygharghanda ghalymdar genetikalyq túrghyda júmys istese, bizding ghalymdar, ókinishke qaray, әli eski tәsilmen jýr. Mәselen, gibritozasiya degen tәsil bar. Búl tәsil Qazaqstangha 1936 jyly engizilgen bolatyn. Osy kýnge deyin bizding ghalymdar sortty sol tәsilmen, basqasha aitqanda kóz mólsherimen shygharady. Al damyghan elderding ghalymdary júmysty biologiyadan, genetikadan bastaydy. Agrarlyq ghylymdaghy ózgeristi jana kadrlardy dayyndaudan bastauymyz qajet. Sol jana tәsilderdi mengergen, zaman talabyna say bilimdi mamandar kerek. Bizding uniyversiytet songhy eki jylda sheteldik bilikti mamandardy ózimizge shaqyrtyp, osy mәseleni zertteumen arnayy ainalysty. Olar bizding óndiris oryndarymyzben, ghylymiy-zertteu instituttarymen tanysty. Sóitip, saraptau barysynda eng aldymen bizge ghylymiy-zertteu uniyversiytetin qúru turaly naqty úsynys berdi. Eger osy jolmen jýrer bolsaq, onda ózgeris kóp kýttirmeydi. Sonda ghana memleketimizde jana formasiyadaghy kadrlardy dayyndaugha jaghday jasalady.

Sol siz aitqan Avstraliya, Kanada, Fransiya, Niyderland  elderindegi jetistik syry nede, nege baylanysty?

- Byltyr jazda AQSh uniyversiytetterinde bilimimdi shyndap qayttym. Sonda men de ózime osy súraqty qoydym: «Búlardyng damu formulasy nege baylanysty?».  

Birinshi. AQSh uniyversiytetterin adamy kapitaldyng damu ortalyghy deuge bolady. Búl uniyversiytetter – «my ortalyghy»,  ekonomikanyng generatory. Mysal retinde aitsaq, adamzat shygharghan eng ghajayyp 10 janalyqtyng 8-i osy Amerikanyng zertteu uniyversiytetterinde jasalghan. Olar: mikroprosessor, lazer, úyaly telefon, elektrondyq poshta t.b. Nege olar múnday damu ýstinde? Óitkeni, Amerika uniyversiytetterinde ghylym men bilimning damuy ózin-ózi basqaratyn jýiege keltirilgen. AQSh-ta basty róldi basshy emes, ghalym men oqytushy atqarady. Ol jaqta «júmsaq biylik» degen úghym bar. Tiyisti sheshimdi Ghylymy kenes, yaghny «júmsaq biylik» qabyldaydy. Bilim jýiesi naryq talabyna qaray ózgertilip otyrady. Ghylym men bilimge bólingen qarajat basshylyqty qarjylandyrugha emes, tikeley ghylymy qyzmetkerge bólinedi.

Ekinshi, olar janalyqtyng bәrin mamandyq aralyq negizde jýrgizedi. Bizdegi siyaqty sortty jalghyz seleksioner shygharmaydy. Genetiyk, molekulyarlyq biolog, ósimdik qorghau mamandary – bәri birlesip shygharady. Fundamentaldyq ghalymdar men qoldanbaly mamandyq iyeleri birge júmys isteydi. Al bizde fundamentaldyq ghylym bir ministrlikte bolsa, qoldanbaly ghylym basqa  ministrlikte. Barlyghynyng basyn biriktiruimiz kerek. Ol ýshin, әriyne, auqymdy jobalar men irgeli baghdarlamalar jasauymyz kerek. Ghalymdar sol baghdarlamalarda júmyla júmys isteui kerek. Sonda bizde ózgeris bolady, sonda biz әlemdik  standartqa say júmys isteymiz.

Ýshinshi damu faktory – bәseke. Uniyversiytetter bir-birimen jarysady. Olardyng bәrine birdey jaghday jasalghan. Eger osal bolsa, iri oqu oryndary óz qanatyna alyp, olar sol ýlken uniyversiytetting shenberinde damidy.  Búny aityp otyrghan sebebim, mysaly, bizding uniyversiytetimiz ýzdik 5 uniyversiytetting qataryna kiredi. Talay últtyq uniyversiytetter bizden keyin túr. Al endi tólemaqygha qaraytyn bolsaq, bizde bir balany oqytu ýshin memleketting grant mólsheri –  346 myng tenge, al últtyq uniyversiytetterde – 635 myng tenge. Nege múnday qos standart qoyylghan? Álemde múnday tәjiriybe joq. Bәsekege qabilettilik birdey bolu kerek. Men, әriyne, qarsy emespin... Últtyq uniyversiytetting grantyn azaytudyng qajeti joq. Biraq, basqa da jetekshi uniyversiytetterdi sol dengeyge kóteru kerek. Ol ýshin Bilim jәne ghylym ministrligi bәrimizge birdey jaghday jasau qajet.

- Auyl sharuashylyghy salasyna innovasiya qajettiligi jii aitylyp jýr. Búl baghytta ózderinizde qanday júmystar atqarylyp jatyr?

- Sheteldik bedeldi ghalymdar Qazaqstan uniyversiytetterining bilim jýiesin saraptap kórip, bizge: «...Studentterdi dúrys dayyndamaysyzdar. Olargha naqty fakt, naqty derek beresizder. Al ol derek eskirip qalady. Sondyqtan, aldymen studentterding oilau jýiesin damytugha kýsh salynyzdar!» degen kenes berdi. «Tәlimdi tәjiriybe arqyly, tәjiriybeni oqu arqyly alu kerek».

Osy pikirdi eskere otyryp, uniyversiytetke әriptes izdedik. Agrarlyq-innovasiyalyq ghylym boyynsha әlemde birinshi orynda túrghan әigili uniyversiytet bar. Ol – Devis qalasyndaghy Kaliforniya uniyversiyteti. Kezinde Kaliforniya uniyversiyteti Chiliyding auyl sharuashylyghynyng ósuine ýlken kómek kórsetti. Chiliyding auyl sharuashylyq salasy sol uniyversiytetting arqasynda kóterildi. Sodan keyin olar Maylayziyagha kómektesti.  Qazir Vetnam men Qytaygha kómektesip jatyr.

Biz osydan eki-ýsh jyl búryn úsynys jasaghanbyz, olar bir jyl oilandy. Elbasymyzdyng sayasatyn qoldap, progressivti týrde damyghan demokratiyalyq memleket retinde ishki jәne syrtqy sayasatymyz teng bolghasyn, bizge kómek qolyn sozyp, kelisim berdi. Amerikagha baryp kelisim-shartqa ózim qol qoydym. Qazir magistrlik baghdarlamany qayta jasadyq. Uniyversiytette  biraz pәnder aghylshyn tilinde jýrgiziledi. Taghy bir ýlken janalyghymyz – búryn bizding uniyversiytette tәjiriybeden ótu ýsh-aq ay bolatyn. Ýsh aidyng ishinde bolashaq agronom nemese mal dәrigeri ne ýirenedi? Olar agrarlyq prosesterding bәrin óz kózimen kórui kerek qoy? Soghan baylanysty qazir tәjiriybe merzimin 7-8 aigha deyin sozdyq. Shelderde solay. Biz de sol dәstýrdi ýirenuimiz kerek. 82 mamandyq boyynsha dualdyq bilim beru jýiesine auystyq. Yaghni, bizding studentterimiz energetika, auylsharuashylyq, tehnikalyq, sәulet óneri, ekonomikalyq t.b. mamandyqtar boyynsha tek qana auditoriyada emes, óndiris oryndaryna baryp sabaq alady. Oqytushylarymyzdy Devistegi Kaliforniya uniyversiytetine jiberdik, dәl qazir 8 oqytushy sonda oqyp jatyr. Olar jana tәsilderdi, jana bilim beru baghdarlamasyn ýirenip,  kelgen song ózimizge engizedi. Songhy 3 jyl ishinde 60 oqytushymyz «Bolashaq» baghdarlamasy arqyly 9 aigha deyin oqyp, shetelge baryp bilim alyp keldi. Olar – osy uniyversiytetting bolashaghy. Eger osy joldan ainymasaq, búiyrsa 5 jyl ishinde jaqsy mamandar dayyndap shyghatyn mýmkindik bolady.

Amerikalyq әriptesterimizben birge ghylymiy-zertteu uniyversiytetining baghdarlamasyn qúrghanbyz, endi sol baghdarlamany engizu qajet. Birinshi, әriyne, qarajat mәselesi. Qazir sol qarjy bóline bastady. Ekinshi, bitpeytin reformalarmen bastaghan júmysymyz ayaqsyz qalmasa eken. Osy júmystardy iske asyrugha memleket qoldau kórsetse, onda erteng tiyisti nәtiyjege jetetinimizge kýmәnimiz joq. Sondyqtan, Ýkimet pen ministrlikterding bizdi týsinip, qoldauyn qajet etip otyrmyz.

Súhbatynyz ýshin kóp rahmet!

Ángimelesken – Túrmaghanbet Kenjebaev

Abai.kz