س.سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، پروفەسسور ا.كۇرىشباەۆپەن سۇحبات

ەلىمىز جىل سوڭىنا دەيىن دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا وتۋگە بايلانىستى جۇمىستاردى اياقتاپ، جاڭا جىلدى ۇيىمنىڭ تولىق مۇشەسى رەتىندە قارسى الادى.

كوڭىلىمىزدى كۇپتى ەتكەن ء«دال قازىرگىدەي تۇراقسىز قيىن كەزەڭدە، القىمعا العان قارجىلىق داعدارىس تۇسىندا بۇل بىزگە قالاي اسەر ەتەدى؟ ەل ەكونوميكاسى بۇعان دايىن با؟ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ جاي-كۇيى قالاي؟» دەگەن ساۋالدار توڭىرەگىندە وي ءبولىسۋ ماقساتىمەن بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، ساكەن سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، پروفەسسور اقىلبەك قاجىعۇلۇلى كۇرىشباەۆپەن ارنايى جۇزدەسىپ، اڭگىمەگە تارتتىق.

- اقىلبەك قاجىعۇلۇلى، اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسى باسەكەلەستىككە دايىن با؟ اگروونەركاسىپ كەشەندەرىندەگى ەڭبەك ونىمدىلىگى قانداي؟

وزدەرىڭىز جاقسى بىلەسىزدەر، اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىنداعى  ەڭبەك ونىمدىلىگى بىزدە رەسەي مەن بەلارۋسسيادان كەم دەگەندە ەكى ەسە، ال دامىعان مەملەكەتتەردەن ون ەسە تومەن. ەڭبەك ونىمدىلىگى، ءونىمنىڭ وزىندىك باعاسى جانە ونىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى بىرنەشە فاكتورلارعا بايلانىستى. سونىڭ ىشىندە ەڭ نەگىزگىسى – وندىرىسكە جاڭا تەحنولوگيانى ەنگىزۋ. باسقاشا  ايتقاندا، وندىرىسكە  اگرارلىق عىلىمنىڭ جەتىستىكتەرىن ەنگىزۋىمىز كەرەك.

مىسالى، اۆستراليا – استىق وندىرەتىن مەملەكەت. ال سول ەلدەگى استىق ەگەتىن ايماقتارداعى جىلدىق جاڭبىر مولشەرى  سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا قاراعاندا الدەقايدا از. بىراق بيداي ونىمدىلىگى ەكى ەسە جوعارى. نەگە؟

 سەبەبى، ول مەملەكەتتە قۋاڭشىلىققا ءتوزىمدى جاقسى سۇرىپتار جاسالعان. اۆستراليادا الەمگە ايگىلى، ەڭ وزىق «AdeLide» عىلىمي-زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتى جۇمىس ىستەيدى. سول ۋنيۆەرسيتەت قۋاڭشىلىققا ءتوزىمدى جاڭا سورتتاردى شىعارادى.

ەكىنشى مىسال – گوللانديا مەملەكەتى. جەر كولەمى شاعىن عانا، الماتى وبلىسىنىڭ 5/1 بولىگىندەي. سوعان قاراماستان، جىلىنا بۇل مەملەكەت ەكسپورتقا 50 ملرد. اقش دوللارى كولەمىندە اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن شىعارادى. ال قازاقستانداعى ەگىستىك جەر كولەمى – 22 ملن. گەكتار، بىراق ءبىز جىلىنا ءارى كەتكەندە 3 ملرد. اقش دوللارى كولەمىندەگى اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن ەكسپورتقا شىعارامىز. ويتكەنى، بۇل مەملەكەتتەردە اگرارلىق عىلىم جاقسى دامىعان، وندا «ۆاگەنينگەن» عىلىمي-زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتى بار. بۇل دا –  بۇكىل الەمگە تانىمال، جەتەكشى ۋنيۆەرسيتەت. سول ۋنيۆەرسيتەت قازىر عىلمي-وندىرىستىك كلاستەر قۇرۋدا باستى ءرول اتقارادى. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، گوللانديانىڭ اگرارلىق سالاسىنىڭ عاجايىبى وسى ۋنيۆەرسيتەتكە بايلانىستى. سوندىقتان اۋىل شارۋاشىلىق ءوندىرىسىنىڭ دامۋ جولى – يننوۆاتسيانى قولداۋ. سول سەبەپتى ەلباسى ءوز سوزىندە ارقاشان «اۋىل شارۋاشىلىعىن جۇيەلى تۇردە دامىتۋ ءۇشىن عىلىم مەن ءوندىرىستى يننوۆاتسيالىق نەگىزدە ۇشتاستىرىپ، سول باعىتتا دامىتۋ كەرەك» - دەيدى.

- اگرارلىق عىلىم سالاسىنا قانداي وزگەرىستەر كەرەك دەپ ويلايسىز؟

- تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن مىسال كەلتىرەيىن. ءبىز وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى ەڭ ساپالى، جوعارى ءونىمدى بيداي سورتتارىن اۆسترالياداعى عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنا سۇرىپتاۋعا جىبەردىك. گەنەتيكالىق قورىتىندى بويىنشا، سول سورتتار 1957 جىلى شىعارعان «ساراتوۆ 29» دەگەن بيداي سۇرپىنان اينىمايتىن بولىپ شىقتى. نەگە، ويتكەنى، ونىڭ گەنەتيكاسى وزگەرمەگەن. باسقا سوزبەن ايتقاندا، سوڭعى جىلدارى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ عالىمدارى كۇردەلى ايىرماشىلىعى بار جاڭا سورت شىعارماعان. ونىڭ سەبەبى، شەتەلدە سورت شىعارعاندا عالىمدار گەنەتيكالىق تۇرعىدا جۇمىس ىستەسە، ءبىزدىڭ عالىمدار، وكىنىشكە قاراي، ءالى ەسكى تاسىلمەن ءجۇر. ماسەلەن، گيبريتوزاتسيا دەگەن ءتاسىل بار. بۇل ءتاسىل قازاقستانعا 1936 جىلى ەنگىزىلگەن بولاتىن. وسى كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ عالىمدار سورتتى سول تاسىلمەن، باسقاشا ايتقاندا كوز مولشەرىمەن شىعارادى. ال دامىعان ەلدەردىڭ عالىمدارى جۇمىستى بيولوگيادان، گەنەتيكادان باستايدى. اگرارلىق عىلىمداعى وزگەرىستى جاڭا كادرلاردى دايىنداۋدان باستاۋىمىز قاجەت. سول جاڭا تاسىلدەردى مەڭگەرگەن، زامان تالابىنا ساي ءبىلىمدى ماماندار كەرەك. ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەت سوڭعى ەكى جىلدا شەتەلدىك بىلىكتى مامانداردى وزىمىزگە شاقىرتىپ، وسى ماسەلەنى زەرتتەۋمەن ارنايى اينالىستى. ولار ءبىزدىڭ ءوندىرىس ورىندارىمىزبەن، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىمەن تانىستى. ءسويتىپ، ساراپتاۋ بارىسىندا ەڭ الدىمەن بىزگە عىلىمي-زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىن قۇرۋ تۋرالى ناقتى ۇسىنىس بەردى. ەگەر وسى جولمەن جۇرەر بولساق، وندا وزگەرىس كوپ كۇتتىرمەيدى. سوندا عانا مەملەكەتىمىزدە جاڭا فورماتسياداعى كادرلاردى دايىنداۋعا جاعداي جاسالادى.

سول ءسىز ايتقان اۆستراليا، كانادا، فرانتسيا، نيدەرلاند  ەلدەرىندەگى جەتىستىك سىرى نەدە، نەگە بايلانىستى؟

- بىلتىر جازدا اقش ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءبىلىمىمدى شىڭداپ قايتتىم. سوندا مەن دە وزىمە وسى سۇراقتى قويدىم: «بۇلاردىڭ دامۋ فورمۋلاسى نەگە بايلانىستى؟».  

ءبىرىنشى. اقش ۋنيۆەرسيتەتتەرىن ادامي كاپيتالدىڭ دامۋ ورتالىعى دەۋگە بولادى. بۇل ۋنيۆەرسيتەتتەر – «مي ورتالىعى»،  ەكونوميكانىڭ گەنەراتورى. مىسال رەتىندە ايتساق، ادامزات شىعارعان ەڭ عاجايىپ 10 جاڭالىقتىڭ 8-ءى وسى امەريكانىڭ زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە جاسالعان. ولار: ميكروپروتسەسسور، لازەر، ۇيالى تەلەفون، ەلەكتروندىق پوشتا ت.ب. نەگە ولار مۇنداي دامۋ ۇستىندە؟ ويتكەنى، امەريكا ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دامۋى ءوزىن-ءوزى باسقاراتىن جۇيەگە كەلتىرىلگەن. اقش-تا باستى ءرولدى باسشى ەمەس، عالىم مەن وقىتۋشى اتقارادى. ول جاقتا «جۇمساق بيلىك» دەگەن ۇعىم بار. ءتيىستى شەشىمدى عىلىمي كەڭەس، ياعني «جۇمساق بيلىك» قابىلدايدى. ءبىلىم جۇيەسى نارىق تالابىنا قاراي وزگەرتىلىپ وتىرادى. عىلىم مەن بىلىمگە بولىنگەن قاراجات باسشىلىقتى قارجىلاندىرۋعا ەمەس، تىكەلەي عىلىمي قىزمەتكەرگە بولىنەدى.

ەكىنشى، ولار جاڭالىقتىڭ ءبارىن ماماندىق ارالىق نەگىزدە جۇرگىزەدى. بىزدەگى سياقتى سورتتى جالعىز سەلەكتسيونەر شىعارمايدى. گەنەتيك، مولەكۋليارلىق بيولوگ، وسىمدىك قورعاۋ ماماندارى – ءبارى بىرلەسىپ شىعارادى. فۋندامەنتالدىق عالىمدار مەن قولدانبالى ماماندىق يەلەرى بىرگە جۇمىس ىستەيدى. ال بىزدە فۋندامەنتالدىق عىلىم ءبىر مينيسترلىكتە بولسا، قولدانبالى عىلىم باسقا  مينيسترلىكتە. بارلىعىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن، ارينە، اۋقىمدى جوبالار مەن ىرگەلى باعدارلامالار جاساۋىمىز كەرەك. عالىمدار سول باعدارلامالاردا جۇمىلا جۇمىس ىستەۋى كەرەك. سوندا بىزدە وزگەرىس بولادى، سوندا ءبىز الەمدىك  ستاندارتقا ساي جۇمىس ىستەيمىز.

ءۇشىنشى دامۋ فاكتورى – باسەكە. ۋنيۆەرسيتەتتەر ءبىر-بىرىمەن جارىسادى. ولاردىڭ بارىنە بىردەي جاعداي جاسالعان. ەگەر وسال بولسا، ءىرى وقۋ ورىندارى ءوز قاناتىنا الىپ، ولار سول ۇلكەن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ شەڭبەرىندە داميدى.  بۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، مىسالى، ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتىمىز ۇزدىك 5 ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قاتارىنا كىرەدى. تالاي ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەر بىزدەن كەيىن تۇر. ال ەندى تولەماقىعا قارايتىن بولساق، بىزدە ءبىر بالانى وقىتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىڭ گرانت مولشەرى –  346 مىڭ تەڭگە، ال ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەردە – 635 مىڭ تەڭگە. نەگە مۇنداي قوس ستاندارت قويىلعان؟ الەمدە مۇنداي تاجىريبە جوق. باسەكەگە قابىلەتتىلىك بىردەي بولۋ كەرەك. مەن، ارينە، قارسى ەمەسپىن... ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ گرانتىن ازايتۋدىڭ قاجەتى جوق. بىراق، باسقا دا جەتەكشى ۋنيۆەرسيتەتتەردى سول دەڭگەيگە كوتەرۋ كەرەك. ول ءۇشىن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى بارىمىزگە بىردەي جاعداي جاساۋ قاجەت.

- اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنا يننوۆاتسيا قاجەتتىلىگى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. بۇل باعىتتا وزدەرىڭىزدە قانداي جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر؟

- شەتەلدىك بەدەلدى عالىمدار قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ ءبىلىم جۇيەسىن ساراپتاپ كورىپ، بىزگە: «...ستۋدەنتتەردى دۇرىس دايىندامايسىزدار. ولارعا ناقتى فاكت، ناقتى دەرەك بەرەسىزدەر. ال ول دەرەك ەسكىرىپ قالادى. سوندىقتان، الدىمەن ستۋدەنتتەردىڭ ويلاۋ جۇيەسىن دامىتۋعا كۇش سالىڭىزدار!» دەگەن كەڭەس بەردى. ء«تالىمدى تاجىريبە ارقىلى، تاجىريبەنى وقۋ ارقىلى الۋ كەرەك».

وسى پىكىردى ەسكەرە وتىرىپ، ۋنيۆەرسيتەتكە ارىپتەس ىزدەدىك. اگرارلىق-يننوۆاتسيالىق عىلىم بويىنشا الەمدە ءبىرىنشى ورىندا تۇرعان ايگىلى ۋنيۆەرسيتەت بار. ول – دەۆيس قالاسىنداعى كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتى. كەزىندە كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتى ءچيليدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ وسۋىنە ۇلكەن كومەك كورسەتتى. ءچيليدىڭ اۋىل شارۋاشىلىق سالاسى سول ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ارقاسىندا كوتەرىلدى. سودان كەيىن ولار مايلايزياعا كومەكتەستى.  قازىر ۆەتنام مەن قىتايعا كومەكتەسىپ جاتىر.

ءبىز وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن ۇسىنىس جاساعانبىز، ولار ءبىر جىل ويلاندى. ەلباسىمىزدىڭ ساياساتىن قولداپ، پروگرەسسيۆتى تۇردە دامىعان دەموكراتيالىق مەملەكەت رەتىندە ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىمىز تەڭ بولعاسىن، بىزگە كومەك قولىن سوزىپ، كەلىسىم بەردى. امەريكاعا بارىپ كەلىسىم-شارتقا ءوزىم قول قويدىم. قازىر ماگيسترلىك باعدارلامانى قايتا جاسادىق. ۋنيۆەرسيتەتتە  ءبىراز پاندەر اعىلشىن تىلىندە جۇرگىزىلەدى. تاعى ءبىر ۇلكەن جاڭالىعىمىز – بۇرىن ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە تاجىريبەدەن ءوتۋ ءۇش-اق اي بولاتىن. ءۇش ايدىڭ ىشىندە بولاشاق اگرونوم نەمەسە مال دارىگەرى نە ۇيرەنەدى؟ ولار اگرارلىق پروتسەستەردىڭ ءبارىن ءوز كوزىمەن كورۋى كەرەك قوي؟ سوعان بايلانىستى قازىر تاجىريبە مەرزىمىن 7-8 ايعا دەيىن سوزدىق. شەلدەردە سولاي. ءبىز دە سول ءداستۇردى ۇيرەنۋىمىز كەرەك. 82 ماماندىق بويىنشا دۋالدىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە اۋىستىق. ياعني، ءبىزدىڭ ستۋدەنتتەرىمىز ەنەرگەتيكا، اۋىلشارۋاشىلىق، تەحنيكالىق، ساۋلەت ونەرى، ەكونوميكالىق ت.ب. ماماندىقتار بويىنشا تەك قانا اۋديتوريادا ەمەس، ءوندىرىس ورىندارىنا بارىپ ساباق الادى. وقىتۋشىلارىمىزدى دەۆيستەگى كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىنە جىبەردىك، ءدال قازىر 8 وقىتۋشى سوندا وقىپ جاتىر. ولار جاڭا تاسىلدەردى، جاڭا ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسىن ۇيرەنىپ،  كەلگەن سوڭ وزىمىزگە ەنگىزەدى. سوڭعى 3 جىل ىشىندە 60 وقىتۋشىمىز «بولاشاق» باعدارلاماسى ارقىلى 9 ايعا دەيىن وقىپ، شەتەلگە بارىپ ءبىلىم الىپ كەلدى. ولار – وسى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ بولاشاعى. ەگەر وسى جولدان اينىماساق، بۇيىرسا 5 جىل ىشىندە جاقسى ماماندار دايىنداپ شىعاتىن مۇمكىندىك بولادى.

امەريكالىق ارىپتەستەرىمىزبەن بىرگە عىلىمي-زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باعدارلاماسىن قۇرعانبىز، ەندى سول باعدارلامانى ەنگىزۋ قاجەت. ءبىرىنشى، ارينە، قاراجات ماسەلەسى. قازىر سول قارجى بولىنە باستادى. ەكىنشى، بىتپەيتىن رەفورمالارمەن باستاعان جۇمىسىمىز اياقسىز قالماسا ەكەن. وسى جۇمىستاردى ىسكە اسىرۋعا مەملەكەت قولداۋ كورسەتسە، وندا ەرتەڭ ءتيىستى ناتيجەگە جەتەتىنىمىزگە كۇمانىمىز جوق. سوندىقتان، ۇكىمەت پەن مينيسترلىكتەردىڭ ءبىزدى ءتۇسىنىپ، قولداۋىن قاجەت ەتىپ وتىرمىز.

سۇحباتىڭىز ءۇشىن كوپ راحمەت!

اڭگىمەلەسكەن – تۇرماعانبەت كەنجەباەۆ

Abai.kz