Biylghy jyldyng tamyz aiyndaghy qazaqstandyq últtyq valuta baghamynyng qúldyrauy eldegi әleumettik-ekonomikalyq jaghdaydyng shynayy kórinisin ashyp berdi jәne  ekonomika kez-kelgen últtyq memleketting әlemdik qauymdastyqtaghy orny men keleshegin aiqyndaytyn birden bir basty faktor ekenin esimizge saldy.  

Jekelegen  jetistikterin (túrghyndardyng әl-auqaty artty, materialdyq túrmys dengeyi kóterildi jәne t.s.s.) joqqa shygharmasaq ta, egemendikting osy jiyrma tórt jylynda birjaqty jýrgizilgen, tútastay derlik shiykizatbaghdarly ekonomikalyq sayasat saldarynan qazaqtyng últtyq memleketi dәl býgingi syn sәtine kelip tireldi. Osyghan baylanysty aldaghy uaqytta qazaq elin asa kýrdeli etnotransformasiyalyq ýderis kýtip túr jәne onyng eki joly bar:  qazaqtyng últtyq memleketi bolyp saqtalyp qalu nemese separasiyagha úshyrau – eki nemese birneshe memleketting bólshektep aluy. Eldegi býkil ýderister qoghamdaghy basty sala – últtyq ekonomika keri kete me, joq әlde ózgeshe serpinmen daghdarystan shygha ala ma – osyghan tyghyz baylanysty.

Últtyq memlekette barlyq sala últtyq mýddege negizdelip, soghan sәikes baghytta damuy zandy qúbylys. Jalpy «últ» úghymy tarihiy  qalyptasqan territoriyasy bar, úrpaqtar sabaqtastyghymen birikken, minez-qúlqy, psihikasy úqsas, mәdeniyeti men tili bir, ózindik atauy bar  adamdardyng jiyntyghyn qúraydy.  Al, industrialdy dәuirde últ degenimiz eng aldymen әleumettik-ekonomikalyq, mәdeniy-sayasy jәne ruhany qauym. Birkelki mәdeniyet ýlgilerin tútynatyn, ózara ekonomikalyq baylanyspen birikken múnday qauymnyng tirshiliginde ekonomikalyq faktorlar ýlken ról atqarady.  Qogham  damuynyng qozghaushy, sheshushi kýshi retinde eldegi ekonomikalyq jýiening sipaty barlyq saladaghy (sayasattan bastap, әleumettik ahual, túrmys-tirshilik, dýniyetanym jәne t.b.) ózgeristerdi aiqyndaydy. Halyqtyng әleumettik toptargha, jikterge bólinuining negizi de osynda jatyr. Qogham birtútas әleumettik jýie bolghandyqtan, bir saladaghy ózgeris, jaghymdy әlde jaghymsyz bolsyn, basqa saladaghy ózgeriske mindetti týrde alyp keledi. Elimizdegi ekonomikalyq jýiening әlsizdigin dәleldeytin bir fakti, - tayauda ghalamtorda Qazaqstan әlemdegi kedeyshilik jaylaghan elder qataryna kiretini jayly aqparat tarady. Shet eldermen salystyratyn bolsaq,  kedeylik shegi damushy elder ýshin – kýnine bir adamgha 1 $, Shyghys Europa  – 4 $, damyghan naryqtyq elderde – 14,4 AQSh dollary. Damushy elder qataryndaghy Qazaqstanda resmy statistika boyynsha jarty million túrghyn kedeyshilikte ómir sýrude. Al, qazaqstandyqtardyng 44%-y eng qajetti zattardy ghana satyp alumen shekteledi.

Osy ispetti kereghar kórinisterding sebepterin  izdeuden tughan sanaluan súraqtar әrbir qazaqstandyqty mazalaytynyna kýmәn joq. Damyghan ozyq elder tәjiriybesine zer salsaq, olardyng bәri eng aldymen osy dәrejege ghylymy bilim men óndiris arasyndaghy baylanysty jolgha qoydyng arqasynda jetkenin bayqaymyz. Búl negizinen basqarudy, úiymdastyrudy jetildiruding nәtiyjesi. Sol sebepti qazirgi tanda әlemdik ekonomikalyq derjavalar men ýshinshi әlem elderining damu dengeyi tym alshaq: batys elderi postindustrialdyq qoghamda, nanotehnologiyalar dәuirinde ómir sýrip jatsa, Qazaqstan dengeyles damushy elder industrialdyq qoghamdy endi qúru ýstinde.  Elimiz naryqtyq qatynastargha qadam basqaly jiyrma jyldan assa da osy jýiege say keletin sharuashylyqty jýrgizu tәsilderi, basqaru, túrghyndardyng ómir salty men minez-qúlqy, is-әreketi, qysqasy, rasionaldyq qasiyetter basymdyq ala almay otyr. Ásirese, erkin naryqtyng basty jetistigi – ónerkәsip ónimderin erkin almasugha qol jetkize almay kelemiz.

Dýnie jýzindegi otyn-shiykizat naryghyndaghy qúbylmaly ahual ekonomikasy shiykizat qúnyna tәueldi Qazaqstan tәrizdi elderge jaqsylyq әkelmeytinine kózimiz jetip boldy. Jýrgizilip otyrghan reformalargha qaramastan, Qazaqstan әli de shiykizattyq baghyttan aryla almay-aq keledi. Kóptegen  salalardy jemqorlyq jaylauy sebepti bilikti kadrlar shettetilip, onyng ornyna kezdeysoq adamdardyng enip ketui de damudy tejep otyr.

Industriyalandyru,  ekonomikany әrtaraptandyru baghdarlamalary tolyqqandy iske qosylmay, óndiris dengeyining artta qaluy qauipti ýrdis aldy. Áli kýnge sóz jýzinde qalyp kele jatqan ghylymiqamtymdy ekonomika qúru –  óndiris pen ghylymdy tyghyz úshtastyru ýrdisi bilim men ghylymnyng basty óndirgish kýsh retindegi qyzmetining aldynghy oryngha shyghuyna negizdeletini eskerilmey keledi.

Jalpy industrialdyq qogham birlikke, jetistikterdi yntalandyrugha jәne qogham mýshelerining úiymshyldyghy men erikti kooperasiyasyna negizdelui tiyis. Múnday qogham erikti kelisimdi qatynastarmen jәne jalpygha ortaq  moralimen birigedi. Ýkimetting róli shekteuli. Jana dәuirde «eng myqty qoghamdar ozyp shyghady, al әlsiz qoghamgha joyylu qaupi tәn. Búl prosesting nәtiyjesi – qoghamnyng tútastay biyik dengeyge beyimdelui» (G.Spenser). Alayda qazaqstandyq ekonomikalyq sayasattyng búl erejelerdi eskermeui, yqtimal qayshylyqtar men qiynshylyqtardy boljaugha qabyletsizdigi tútas bir әleumettik-ekonomikalyq jýiening daghdarysqa úshyrauyna әkep soqty. Býgingi qoghamda sheshimin tappay otyrghan týrli saladaghy mәselelerdin  kóptigi de dәl osy jýie ishindegi kemshilikterden payda bolghany anyq. San-salaly baghdarlamalar arqyly óndiristi damytugha kóp kónil bólingenmen de, onyng barlyghy sonyna deyin jetkizilmeui, nәtiyjesizdigi osy reformalardyng tiyimdiligine degen halyqtyng senimine selkeu týsirdi.

Qazaqstandaghy ekonomikalyq daghdarys mәselesi býgingi tanda qoghamnyng barlyq dengeyinde, týrli sahnalarda, әleumettik jelilerde, BAQ-ta, lauazymdy túlghalardyng otyrystarynda talqylanuda, - búl onyng moyyndalghanyn bildiredi. Endi búl týiindi mәseleni jabuly qazan kýiinde qaldyrmay,  taghdyryn ong sheshu manyzdy. Kerisinshe jaghdayda, yaghny búl mәselening legitimdilikke ie bolmauy, resmy týrde nazar audarylmauy balama úsynystardyng tuuyna, qayshylyqtargha, әleumettik shiyeleniske iytermeleui әbden mýmkin. Daghdarys kezinde kýnkóris sheginde ómir sýrip jatqan túrghyndardyng әleumettik jaghdayy mýldem qúldyrap, nasharlaugha bet alady. Al, әleumettik shynyraudaghy nemese periyferiyadaghy  toptardyng ýnemi shiyelenis pen qayshylyq kózin qúraytyny belgili.  El ýshin manyzdy strategiyalyq mindetterding oryndalmauy,  resurstardyng kólenkeli ekonomikada shoghyrlanuy, biylikting әrtýrli dengeyinde kezdesetin jemqorlyq kórinisterining joyylmauy,  әleumettik tensizdikten tughan týpsiz tereng shynyrau ishki tynyshtyqty búzyp, narazylyqtardy órshite kele, әleumettik shiyelenisting kýsheye týsuine, radikaldyq kónil kýidin, aqyr ayaghynda neshe týrli ekstremistik úiymdardyng payda bolyp, bas kóteruine qolayly jaghday tughyzady, - múny  әrtýrli ishki jәne syrtqy teris kýshterding paydalanuy últtyq memlekettilikting tamyryna balta shabuy yqtimal. Kerisinshe, - qogham mýshelerining әl-auqaty, túrmys-tirshiligi joghary bolghan sayyn, әleumettik túraqtylyq, tynyshtyqqa da senim mol.

Ghalymdar  әrbir elding ekonomikalyq jýiesining sipaty, damu dengeyi men sol eldegi basqaru tiypi ózara tyghyz baylanysty dep esepteydi. Osyghan oray әlem elderindegi demokratiya dengeyin bildiretin indeks (The Democracy Index) boyynsha Qazaqstan avtoritarlyq rejimmen basqarylatyn elderding qataryna kiredi, búl reytingte elimiz 142-orynda túr (aytalyq, Qyrghyzstan 106-orynda, aralas rejiym). Mysaly, demokratiya qaghidalaryn qatang ústanatyn elder jana ghasyrda nanotehnologiyalargha negizdelgen 6-ukladta ómir sýrse, Qazaqstan ónerkәsiptik óndiristegi 4-ukladqa jana kelip kirdi. Múnyng ózi býkil qoghamnyng týbegeyli ózgeretin kezi kelgenining belgisi. Búl ýshin qazaqstandyq ekonomikanyng damu әleueti shiykizattyq paradigmadan bas tartyp, ziyatkerlik ekonomikagha baghyt aluy,  naryqtyq jýieni  jaghymdy kýshke –  qogham ýilesimi men biriguinin, tәrtipting kózine ainaldyruy ong nәtiyjelerge jetkizetin birden bir jol.

Biriguge qatysty birer sóz: qazirgi zamanghy órkeniyettik paradigma túrghysynan qaraghanda últ úghymy til, mәdeniyet, territoriya, salt-dәstýr birligimen qosa ghylym men bilim dengeyi, elding tehnikalyq damu dәrejesin qamtidy. Últ úghymy HIH ghasyrdan, industrialdy qoghamnyng payda boluymen qatar qoldanylyp kele jatqanyn eskersek, qoghamnyng nyghangy, gýldenui – últ-memleketting saqtaluynyng alghysharty. Últtyq memleketting damuynyng әrbir kezeninde belgili bir faktorlar jetekshi ról oinaydy, - búl býgingi qazaq qoghamy ýshin qazirgi shynayy ekonomikalyq jaghdaydy dúrys qabyldap, soghan sәikes әreket etuden kórinis tauyp otyr. Osy túrghyda amerikalyq ekonomister K.Makkonell men S.Bru ekonomikalyq sayasat úghymyna «problemany týzetu nemese onyng payda boluynyng aldyn aludy maqsat tútatyn is-әreketter baghyty» degen anyqtama beripti. Qazaqstandyq ekonomikanyng aldynda da qazirgi kezende daghdarystan shyghudyng amaldaryn iske asyru, erkin naryq qúru arqyly túraqty ekonomikalyq ósimge qol jetkizu, halyqtyng әl-auqatyn kóteru mindetteri túr. Nemisting belgili ekonomiysi F.Noymark ta memlekettik budjetting atqaratyn funksiyalarynyng arasynda qarjylyq-sayasi, sayasi, ekonomikalyq-sayasy mindetterin airyqsha atap ótedi. Budjetting sayasy funksiyasynyng kómegimen memleket әleumettik-taptyq janjaldardyn, shiyelenisterding órshuin toqtata alady, ymyragha jol ashady,  әleumettik túraqtylyqqa qol jetkizedi.

Taghy bir kórnekti sosiolog-ekonomist Karl Polaniy ózining tarihi-ekonomikalyq «Úly transformasiya» zertteuinde sayasiy-әleumettik ýderisterge sipattama bere otyryp, «naryqtyq ekonomika men últtyq memleketti jekeley emes, kerisinshe birtútas qúbylys retinde qarastyru qajet» dep tújyrymdaydy.  Memleket damyghan sayyn ekonomikalyq ýderister de qoghamnyng basqa salalarynan oqshaulanbay, olarmen tyghyz baylanysta damuy tiyis.  Naryqty óz erkine jibere salugha bolmaydy, búl apattargha alyp keledi. Memleket qoghamdy baghanyng qúldyrauy jaghdayynda naryqtan qorghau tetikterin qúruy tiyis.

Osy túrghyda damu jónindegi halyqaralyq instituttar әlemning týrli elderining ekonomikasyn qalyptastyruda «jergilikti erekshelikterdi» qoldanudy úsynady, - ózining damu ereksheligin qatang basshylyqqa almaghan últ-memleket úzaq ómir sýre almaydy. Osy rette býkil ekonomikalyq is-sharalardyng últtyq, memlekettik, әleumettik astary bar ekendigin qaperde ústau biz ýshin asa qajet. Múndaghy basty iydeya ekonomikalyq sayasatty jýzege asyruda basqa bir elde tabyspen jýzege asqan dayyn reformalardy kóshirip alu ýnemi ontayly bola bermeytinine kelip tireledi. Al derbes damu baghytyn tandau ýshin qabyldanghan úzaq merzimdik strategiya sol elding terende jatqan artyqshylyqtaryna, onyng tarihy men mәdeniyetine negizdelui tiyis. Oghan qosa búl strategiya halyqaralyq naryqtargha shygha alatynday tәsildi izdestirui jәne talantty adamdardy, yaghny adam kapitalyn tiyimdi qoldana bilui mindetti. 

Tarihtyng jazuymen ótken jýzjyldyqta elimizge týrli últ ókilderi kelip qonystandy, Qazaqstan kópúltty memleket dep sanaymyz. Álbette, búl dәuirde oqshau ómir sýretin, bir ghana últtan qúralghan memleket joqqa tәn. Sondyqtan, óz bolashaghyn qamtamasyz etkisi kelgen әrbir últtyq memleket el qúramyndaghy diaspora ókilderine mәdeniy-tildik mýmkinshilikter berumen qatar, olardy memleketqúrushy últ tóniregine toptastyru, sinirip alu ýderisin ýzdiksiz jýrgize berui mindetti. Búl ýderisting taghy bir qyry bar, -  qazirgi daghdarys kezeninde qazaqstandyqtardyng birligi men yntymaghy shyn mәninde synaqqa týskeli túr, óitkeni kez-kelgen qoghamdyq mәsele oqshau sheshilmeydi, ol újymdyq әreket etuding nәtiyjesi bolyp tabylady. Mәdeniyeti men qúndylyqtary ortaq, tili bir, mýddesi bir, konsolidasiyalanghan qauym kez-kelgen qiyndyqty enseruge qabyletti. Osy tústa ekonomikalyq daghdarysty paydalanyp, odan shyghudyng joldaryn qazaqstandyq qoghamdy birtútastandyrudyn  әdisi retinde qoldanu, últtyng úiytqysy etuge tyrysu, toptasugha jeteleu el mýddesinen tughan qajettilik. Últ isinde úsaq-týiek joq. Ekonomikalyq faktor últtyq sana-sezimning nyghangyna iydeologiyalyq faktordan kem emes yqpal ete alatyn qúbylys.

Mәdeniyet pen til birligi arqyly birtektilengen qogham mýsheleri óz mýddesin últ-memleketting bolashaghymen úshtastyrugha úmtyluy ýshin osy territoriyada ómir sýrip jatqan әrbir túrghyn ózinin, bala-shaghasynyn, úrpaqtarynyng әl-auqaty, iygiligi osy memleketting gýldenuimen, nyghangymen ghana qamtamasyz etiletinin sezinuden tuady. Últtyq memleketsiz últ ta ómir sýre almaytyny aidan anyq. Últ-memleketting qalyptasuy men nyghangy, últ qúrylysy ýzdiksiz jýre beretin, eshqashan toqtamaytyn ýderis, - últ ta ózindik tóltuma beynesin joghaltpay saqtauy ýshin óz memleketimen birge jasasyp, damyp, ortagha beyimdelip otyrady. Al osy jolda kezdesken qiyndyqtar men kedergilerdi joyyp otyrmasa, últ-memleket ydyraydy. Sóitip, ruhy әlsiregen, birligi, yntymaghy nashar, jasampazdyghy (kreativtiligi) joq halyq ózge ozyq júrttar paydalanatyn etnografiyalyq material esebinde bolady.

Ekonomikanyng damuy memleketting әlemdik qauymdastyqtaghy bәsekege qabilettiligi dengeyin ghana emes, әsirese onyng últ-memleket retindegi túraqty damuyn aiqyndaydy. Búl qazirgi tanda  Qazaqstannyng memleket retinde saqtalyp qaluynyng basty sharttarynyng biri.

Dina Imambaeva

Abai.kz