Uaqyt ótken sayyn әlemdik qauymdastyq elderining arasynda әldebir әbigerlik, alasapyran jantalas kýsheyip keledi. Búl jerde ony qyzdyryp otyrghan irgeli elderding geosayasy tartysy ekeni anyq. Ne ýshin? Áriyne, yqpal etu ayasyn keneytip, tabighy resurstar ýshin. Halyqaralyq manyzdy dәlizde ornalasqan elderdi óz yrqyna kóndiru ýshin. Ayta keteyik, ol talasta qoghamy әlsiz, әskeri әljuaz, jemqorlyqqa batqan, orta keude bolmasa ólmesting kýnindey ekonomikasy bar elderge oryn joq. Olardyng jaghdayy kerisinshe, sonday súmpayy derjavasymaqtardyng tyrnaghynan qaytip «aman» qalamyz degen kýide.

Sonday tartysty bәsekeden, talastan tys qalmaymyz, ýles alamyz, búqpaymyz, biz de derjavamyz dep  tartysqa týsken elderding biri – Resey. Búl memleket búrynnan basqa elderding esebinen «nanyn aiyryp» jeuge әdettengen. Imperiyalyq ozbyr әdispen. Zalymdyqpen. Býtindey últtardyng nesibesin tartyp jey otyryp, olardyng ózderin ashtan qaldyrghan kezderi az emes. Putin biylikke kelgennen beri Reseyding imperiyalyq  «jeztyrnaghyn» qayta egep alyp, ony Tәuelsiz elderge qarata qoldana bastady. Búl degening bir jaghy, ejelden kórshi qazaq, ukraiyn, әzirbayjan sekildi últtargha orystardy týrli әdistermen qarsy qoy degen sóz. Ázirge búl jolda reseylik biylik әlemdik qauymdastyqtyng irgeli elderinen tayynar týri joq.

 Songhy uaqyttary belsendiligi tipten artty. Kýnning belsendiligi әser etti me, әlde Ay Jerge jaqynday kelip Putindi «týrtip» ketti me, әiteuir ol qazir әlemdik qauymdastyq elderi ishindegi «jýgirisi» kóp memleket basshylarynyng biri.

 Álbette, onyng adamzatqa ortaq ar­ojdandy qorghay sóileytin qonymdy oi­pikirleri de bar. Onday oilaryn tyndaghan adam, ony jauyzdyqqa, tensizdikke, azghyndyqqa qarsy kýresushi, әldebir әdil, ruhany tereng preziydent dep qaluy da mýmkin. Biraq, sóite túra Reseyding otarynda bolghan, qazirgi Tәuelsiz elderge qyryn qarap, reti kelse, búrynghy bodanyna ainaldyra salghysy keletin synayy bar. TMD mýshelerining el basshylary aitqan manyzdy, bitimge shaqyrar pikirlerdi qúlaghyna ilmey jatatyny da sodan bolsa kerek. Múnysy adamzatqa ortaq moralidy qorghay sóileytin oilaryna qayshy kele me? Áriyne! Aldaghy uaqyt Putinning dengeyin tipten kórsete týspek...

 Reseylik tariyhqa ýnilseniz, familiyasy «...iyn»­nen ayaqtalghan biyleushilerining (Leniyn, Staliyn, Elisiyn, sosyn Putiyn) qoghamdyq ómirdi kýrt ózgertkenin, sayasiy­ekonomikalyq salany búrghanyn, geosayay t.b. ózgerister jasaghanyn bayqau qiyn emes. Bәlkim, búnyng bir beymәlim syr bolar... Mýmkin, jәy sәikestik. 

Putin jaqtaghan, jaqtap otyrghan el basshylarynyng deni diktatorlar...

 Putindik biylikting jaqtap otyrghan, jaqtaghan key elderding basshylary, sayasatkerleri negizinen óz halqyna oq atqan, eli quyp shyqqan preziydentter, ýkimet basshysy, basqa da sheneunikter tobynan túrady. Sonymen qatar, jemqorlyqqa batqan, beybit halyqqa qarsy oq atqan, biylikti jeke basynyn, ainalasynyng qyzyghyna ainaldyryp, sonynda tónkeris negizinde óz memleketinen qashqan el basshylyghynda bolghandardyng kóbisi Reseydi panalauda. Mysaly, Qyrghyzstannyng eks-preziydenti Asqar Aqaev. Ukrainanyng búrynghy basshysy Viktor Yanukovich. Olardyng qataryna Ukraina premier-ministri Nikolay Azarovty da qosugha bolady.

 Kezinde tiran, qandyqol diktatorlar – Muammar Kaddafiydi (Liviya) de, Saddam Huseyndi (Irak) de qoldaghany belgili. Memlekettik biylikti jeke menshigine ainaldyrghan, әlemning kóptegen beybit oily elderine qauip tudyryp otyrghan, óz halqyn da ayamay ezumen kele jatqan KHDR (Soltýstik Koreya) basshysy Kim Chen Yndy da qoldaydy. Taghy bir jaqtap otyrghany, memlekettik terrorizm jasady dep Batys tarapynan aiyptalghan Siriya basshysy – Bashar Asad. Ol da óz elin qyrumen keledi. Key mәlimetterge qaraghanda asadtyq rejimdi jaqtaushylar men oghan qarsy toptardyng ózara әskery qyrqysynan 220 000-nan astam adam qaza bolghan eken! Múnymen qosa ekonomikalyq qúldyrau, qalalardyng qirauy, órkeniyetti ómirden alshaqtau da jýrip jatyr. Sóitken Asad әli de memlekettik biylikti atasynan qalghan jeke múrasy sekildi oghan jata kep jarmasyp, berer emes. Tikeley qoldaushysy taghy da Putiyn. Osydan-aq putindik biylikting qanday ústanymda ekenin angharugha bolady.

Jatar aldynda KSRO­nyng qayta qúryluy jayly oilaydy

 Múny aitqan «tabighiy» basty qarsylasy – AQSh emes. Kerisinshe, et jaqyn slavyan eli – Polishanyng keshege deyingi preziydenti bolghan Bronislav Komorovskiy! Endi Putinning qalay úiyqtap, qanday týs kóretinin anyqtau manyzdy emes bolar. Óitkeni, onyng búrynghy, әsirese songhy jyldary jasap jatqan týrli sayasy da, ekonomikalyq ta, әskery de qadamdarynan әldebir otarlyq oidyng «iysi» anqyp túr. Oghan mysal da jetedi. Mysaldyng «janasy» kerek pe, әlde «eskisi» me? Jaqsy, ekeuinen de bolsyn.

Ol birinshi biylikke alghash kelgen kezde, 2 000-jyldyng bas jaghynda: «...halyqaralyq sahnada óte qatal, ayausyz sipattaghy bәsekelestik jýrip jatyr. Rynoktaghy firmalarda ghana emes, memleketter arasynda da. Asa ókinishtisi, belgili bir qauip dabyly seziledi, sebebi, biz búl jarysta jetekshi elderding qatarynan emespiz» dep múnayghan bolatyn. Batys dýniyesining irgeli elderin Reseymen sanasatynday dengeyge deyin jetkizu kerektigin de aitqan edi. Oghan Reseyding quaty jetedi degendi de qosty. Sol uaqyttyng ózinde. Múny «sýrlengen» mysal deyik. Endi «janasyna» keleyik. Songhy uaqyttary Putin Reseydi geosayasy yqpaldy oiynshy retinde qalyptastyru, dәleldey týsu maqsatyndaghy qauipti әreketterin jiyiletti. Kórshi elderding ghana emes, әlemdik qauymdastyqtyng tynyshtyghyn búzatyn iydeyalary artuda. Mәselen, Putin qazan aiynyng sonynda ghana ótken «Valday» halyqaralyq pikirtalas klubynda KSRO-nyng qúlauyna qatysty taghy da ókinishin, әldebir qimastyghyn bildirdi. Onyng qirauyn «...gumanitarlyq sipattaghy tragediya» dep atap ótti. Sonymen qatar, ol: «KSRO­nyng qúlauy nәtiyjesinde 25 mln etnikalyq orys, halyqtyng әpsәtte deytinindey, óz erkinen tys sheteldik bolyp shygha keldi» dedi. «Shetel» dep otyrghany, KSRO­nyng tikeley múrageri – Reseyding otarlyq ezgisin tartuynday­aq tartqan, últ retinde joyyla jazdaghan, úrymtal tústa Tәuelsizdigin alyp ýlgirgen Qazaqstan, Ózbekstan, Ázirbayjan, Baltyq jaghalauy t.b. Qysqasy, Kenestik shekpende bolghan memleketter. Demek, onyng sózinen búrynghy KSRO qúramynda bolghan elderding shetel bolghanyn qalamaytyn, egemendigin elegisi kelmeytin niyet bayqalady. Endeshe, búl sózder Tәuelsiz elderge únay ma? Beybit ómirge shaqyryp túr ma? Áriyne, joq! Onyng sózin artynsha biyliktegi salaqúlash «qoldary» ilip әketti. Qazir olar da otarlyq iysi anqyghan oilar tastap, úsynystar jasap jatyr. Búl bar bolghany, songhy bir­eki aidyng tónireginde jýrip jatqan ýderister. Oqighalar aghymy. Oghan da mysal. Osy jaqynda ghana  Memduma deputaty Evgeniy Fedorov Putinning sol «Valdaydaghy» sózine silteme jasay otyryp, RF Bas prokurory Yuriy Chaykagha KSRO-nyng qúlauy qanshalyqty zandy ekenin anyqtau jәne sol uaqytta ony ydyratatyn sheshim shygharghandardyng qateligi bolsa, olardy sotqa tartu, t.s.s. mәselelerdi qamtityn súranys hatyn taghy bir mәrte joldady. Álbette, Putin qalyptastyrghan jartylay totalitarly avtoritarlyq memlekette, Kremli ishara etpey, Memduma deputaty ózdiginen olay jasay almaytyny anyq. Endeshe, múnyng barlyghy derlik belgili bir kremlidik ssenariyge negizdele jýrip jatyr deuge keletindey. Sonda búl reseylik biylikting TMD mýshelerine qatysty astarly da ashyq tústary bar otarlyq oiy degen sóz. Búl – Kremliding TMD elderine emeurini: Batystyq nemese qytayshyl sayasatqa qaray oiyspandar, tәuelsizbin dep tayrandamandar, әitpese, búrynghy KSRO-nyng qorasyna qayta «kiresinder» degendey. Putinning keyinge saqtap otyrghan sayasy jýrisi de osyghan sayatyn siyaqty. Kerek kezinde paydalana qoyatyn. Óitkeni, әlbette, Putin qajet qylsa, reseylik Bas prokuror KSRO-nyng ydyrauy zansyz, kezinde ketken qate sheshim degen úigharym jasaydy. Dese de onyng sony nemen ayaqtaluy mýmkin?.. Putinning «atqa» minip alyp, shapqylap, KSRO­nyng jerin týgendeumen be?! Búl degening soghys qoy! Múny TMD mýshelerining jogharghy biyligi bilip otyrghany belgili. Mәselen, Ózbekstan osy jaqynda ghana Siriyadaghy Resey әreketterin ashyq synamasa da, astarlap, dúrys emes ekendigin jetkizgendey boldy. Qarudy jalaqtata beru qauipti ekenin eskertti. Ózbekstannyng songhy әreketterine qarasanyz, qaytadan AQSh-qa qaray búrylghysy keletin synayy bayqalady. Kópvektorly sayasatty ústanghan bizding elimizge de onay bolayyn dep túrghan joq. Óitkeni, AQSh­ty, Týrkiyany Resey ashyqtan­ashyq syngha aluda. Lankestikpen baylanystyra. Týrkiyamen jaghdayy tipten auyr. Tipti Resey basshysy federaldy jiyndaghy kezekti joldauynda da Týrkiyagha degen ókpesi tarqamaghanyn, Su-24 úshaghyn atyp týsiru oqighasyn úmytpaytynyn bayqatty. Búl tarapta ózining jaqyn әriptesi sanalyp kelgen key el basshylarynyng bitimge shaqyrghan pikirin de elemegendey. Sondyqtan bir tuys, biri kórshi eki elding renishine qalmas ýshin   bizding el ne isteui qajet? Búl da kýrdeli qalypta túr...

 KSRO­ny ansau degennen shyghady. Resey basshysynyng joghary biylikke kelgennen beri kenestik kezendegi әnúrandy qaytadan qabyldaghany, besjúldyzdy, oraq pen balghany memlekettik dengeydegi belgi retinde janghyrtqany jәne t.b. qadamdary jәy bolmasa kerek.

Qazirgi Resey biyligining «beti ashyldy»

Ádildigin aitayyq, songhy 15 jyldyng ishinde putindik biylik (oghan Medvedev basqarghan kezdegi «quyrshaq» biylik te kiredi) Reseyding halyqaralyq sayasattaghy ornyn keneytti. Uaqyt ótken sayyn yqpaly artyp­aq keledi. Mәselen, ótken ghasyrdyng 90 jyldarynyng sonynda nemese osy ghasyrdyng basynda AQSh bastaghan Batys elderi Reseyge qarata tikeley, Sheshenstan, jalpy Kavkaz mәselesine qatysty taqyryptardy qozghay alatyn. Batyl aiyptaghany da bar. KSRO yqpalynda bolghan Yugoslaviyany sol uaqyttary reseylik biylikten yqpay­aq birneshe memleketke bólip jibergeni de belgili. Baltyq jaghalauy, Shyghys Europanyng kóptegen elderi de NATO qúramyna ótip jatty. TMD mýshelerine de AQSh, basqa da europalyq derjavalar týrli taqyryptarmen, baghyttarmen erkin ene alatyn. Sonymen qatar, esterinizde bolar bәlkim, sonau 2003-jyly AQSh Irakqa soghys ashqanda, Resey preziydenti V.V.Putin telearna arqyly aiyptaudan әri asa almaghan edi. 

 Tipti 2000-jyldyng basynda, Putinge әldebir jurnalisttin: Resey basshysynyng qyzmetin uaqytsha atqaryp túrghan kezde ne ýshin shetelge issaparmen shyqpadynyz, әlde Sheshenstan mәselesine qatysty qamap qoyady dep qoryqtynyz ba degen maghynada súraq qoyghany bar. Osydan­aq, Reseyding sol uaqyttaghy halyqaralyq bedelin bir bayqaugha bolady.

 Al, qazirgi jaghday basqasha (Putin qazir teledidardan «shyghyp ketti». Endi ony kýshtep qayta «kirgizu» ýlken tarihy jýk). Reseylik biylik Sheshenstandy tolyghymen ózine qaratqany sonsha, oghan Batys elderining búrynghyday aralasuyna jol berilmek týgili, qazirgi basshysy R.Qadyrovtyng sózderin tyndasan, Putinning semiz malayy bolyp ketken be dep qaluyng ghajap emes. Mýmkin, sayasat shyghar?.. Degenmen. Europalyq Odaqqa úmtylghan tәuelsiz Ukrainagha da, «saghan keregi osy ma edi?» degendey, Qyrymyn tartyp aldy. Onymen qoymay, bir bóligine soghys otyn laulatyp otyr. Ashyqtan-ashyq Orta Aziya elderine, jalpy TMD­nyng basqa da mýshelerine týrli sipattaghy qysymyn ýdete týsude. TMD­da mýddemiz bar dey otyryp, oghan mýshe elding basshylyghyna reseylik biylikting sayasatyna qarsy kelmeytin, tipti shashbauyn kóterip jýretin túlgha keltiruge deyin aralasuda. Búl degening  basqa elding halqyn da qyspaqqa alugha úmtylghanyn bildiredi. Bóten elding ishki isine aralasu bolyp sanalady.

 Búrynghy KSRO tóniregin qoyyp, alystaghy Siriyada da soghys bastap ketti. Taghy jәy uaqytta emes, BÚÚ­nyng 70 jyldyghynda! Kaspiy tenizi Reseymen qatar, Qazaqstan, Ázirbayjan, Týrkimenstan, Iran elderine de ortaq. Biraq, putindik biylik olardan rúqsat súramastan, Kaspiyden Siriyagha qarata zymyrandaryn úshyryp jatyr. Belinen basqyza beretin elder dedi me?.. Demek, Putin Reseyding búrynghy ozbyr, qandy joldarmen kelgen geosayasy yqpalyn qayta ornyqtyruda. Ázirge onysynan tayynar da emes. Búl degening soghys. Qaqtyghystar. Tәuelsizdigin alyp, Reseyden irge ajyratyp ýlgirgen elderdi qayta әbigerge salu. Tynyshtyghyn búzu. Týrli sipattaghy daghdarystargha jol ashu degen sóz.

Putinning basqa emes,  óz halqyna da jaqpaytyn uaqyty jaqyndap keledi

 Songhy uaqyttardaghy putindik biylikting әreketteri AQSh jәne batystyq derjavalardyn, NATO mýshelerining ghana emes, basqa da memleketterding Reseyden irgesin aulaq saluyna negiz qalauda. BRIKS (Braziliya, Resey, Ýndistan, Qytay, Ontýstik Afrika respublikasy)­ting Reseyden bólek tórt mýshesi de putindik biylikti jaqtaytynday synay bayqatpay otyr. Songhy kezderden angharylghany, tipti Braziliya da, Qytay da Reseyden góri Batys tarapymen birge qalghandy jón kóretindey.

 Oghan bir dәlel, Týrik basshysy Erdoghan biyligine reseylik taraptyng qabaghy jazylmay túrghanda, Qytay Europagha dayyndaytyn tauarlaryn Reseydi ainalyp, Qazaqstan, Ázirbayjan, Gruziya, әri qaray Týrkiya arqyly jetkizetin konsorsium qúrugha uaghdalasty. Onyng qúramynda Qytay men Týrkiyadan bólek, Qazaqstan, Ázirbayjan, Gruziya da bar. Aldaghy uaqytta olar tipti Ukraina arqyly Shyghys jәne Soltýstik Europagha tauar jóneltudi josparlap otyr eken. Sonda Reseyden kóp elderding teris ainala bastauy – Putinning tym qyrsyq, birbetkey sayasatynyng kesiri bolyp shyghady. Búl degening «Qyryq kisi bir jaq, qynyr kisi bir jaqtyn» keri sekildi.   

Al, reseylik ekonomika bolsa, әbden shatqayaqtady. Múnaydyng 1 barreli $100 bop túrghan kezben eseptesek, onyng qúldyrauynyng ózinen bir jylda shamamen 160 mlrd. AQSh dollarynan qaghylyp otyr! Halyqarlyq altyn­valuta qory 2017-jyly tausyluy mýmkin ekendigi aityluda. Siriyadaghy soghystyng ózi kýnine on milliondaghan reseylik rublidi jútuda. Sanksiya bolsa, toqtaghan joq. Múnyng bәri ekonomikagha soqqy. Al, oghan ózindik donor bolatyn investisiyagha ynghayly jaghday joq. Qarymtasy kýdik tudyratyn jerge әr adymyn oilanyp basatyn iri biznes ókilderi qarjy salugha tәuekel etpeytini aiqyn. AQSh­tyng 1 dollary bolsa, reseylik 65-66 rublidi erkin baghyndyryp túr. Baghalar sharyqtauda. Europalyq Odaq tauarlaryna degen shekteulerdi, endi týrkiyalyq ónimderge de qoydy. Demek, tauar baghasy taghy da qymbattaydy degen sóz. Orta taptardyng alys­jaqyn elderge qydyryp túratyny bar edi. Oghan da tyiym salu әreketi bastaldy. Endi turister qydyrudyng ornyna Putinning betin jii kórip túruyna tura keledi. Teledidar, gazet t.b. arqyly. Orta taptyng jalyqqany qay kezde de biylikke auyrlau tiyedi. Óitkeni, orta tap kóp jaghdayda biylikting arnayy qalybyna syimaydy. Qarsylyq bildiretini bar. Onyng ýstine beybit oily, órkeniyetti qoghamda beyqam ómir sýrgisi keletin kózi ashyq reseylikter az emes. Olardy sonyna erte alatyn sayasy qayratkerler de bar. Mәselen, Reseyding búrynghy ýkimet basshysy, «PARNAS» (, «Halyq­Azattyq partiyasy») úiymynyng tóraghasy Mihail Kasiyanov, reseylik qogham qayratkeri, búrynghy «yKOS» kompaniyasynyng basshysy bolghan Mihail Hodorkovskiy, shahmattan әlem chempiony Garry Kasparov, osylay jalghastyra beruge bolady. Olar diktatorlyq ýstemdikpen ketip bara jatqan Putinning joly qate ekenin eskertumen keledi. Mihail Kasiyanov: «Túiyqqa aparatyn joldamyz» degen oy týiip otyr. M.Hodorkovskiy bolsa, songhy uaqyttary qabyldanyp jatqan zandar Reseydi qúqyqtyq memlekettilikten, demokratiyadan alshaqtatyp bara jatqanyn mәlimdeude. Tipti múnyng sony tónkeriske aparuy mýmkin ekenin eskertip otyr. Endeshe, osynday azamattar jarqyn bolashaghy ýshin birigip ýlgirse, Putin biyligine soqqy berip, taghynan taydyryp týsirui de mýmkin.

 Osylaysha, putindik biylik Reseydi әbden oqshaulap barady. Jәy emes. Kóptegen elderdi ózine jiyrendire otyryp. Senimsizdikti ósirgen kýide. Damyghan memleketterding zandy qarsylyghyna tap bolghan qalypta. Keyde oilaysyn: AQSh bastaghan Batys elderi reseylik biylikting ozbyr, imperiyashyl әrektterine sanksiyamen bolsyn qarsylyq qoyyp ýlgirgeni dúrys shyqty dep (әtten, bizding elimizge, basqa da qatysy joqtargha ziyany tiyip jatqany bolmasa!). Ekonomikasy tejelip, әbden qúldyraghan kezde, qaltasy qaghylghanda, bәlkim, reseylik biylik keyin sheginip te qalar?.. Batys elderi sanksiya qoymay, qarap otyra bergende, putindik biylik múnaydan, basqa da shiykizattardan týsip jatqan qarjyny Reseyding geosayasy quatyn arttyra týsuge, әskery túrghydan kýsheyge júmsay berui әbden mýmkin edi.

 Biraq, Putin ózining zang ayasynan shyghyp ketkenin biletindey... Oghan dәlel, Federasiya kenesining Konstitusiyalyq sot ókilettigin keneytetin zandy maqúldauy. Soghan sәikes, eger halyqaralyq sottyng sheshimi Resey Konstitusiyasyna qayshy kelse, zansyz bolmaq. Áriyne, Konstitusiya – әr elding basty zany. Desek te, búl jerde basqa da mәsele bar siyaqty. Mysaly, eger Putindi әlemdik qauymdastyq elderi birauyzdan aiyptap, halyqaralyq sotqa bere qalsa, jaghdayy qiyn bolatyny belgili ghoy. Halyqaralyq sotqa tartylghan diktatorlar – Serbiya basshysy Slobodan Miloshevich, Rumyniyany eze biylegen Nikolae Chaushesku ómirining nemen ayaqtalghanyn bilmeydi deu qiyn. Endeshe, sodan saqtanudyng bir joly sekildi. Al, halyqaralyq sotttyng qasynda Konstitusiyalyq sot degening ne tәiiri?! «Óziniki» emes pe...   

Putin demokrat pa, әlde derjavashyl, otarshyl túlgha ma?.. Bәlkim, hristianshyl?..

Búghan birjaqty jauap beru jón bolmasa kerek. Eger, onyng demokratiya, zang aldyndaghy tendik taqyrybyndaghy pikirlerin oqysan... Tyndasan. Biraq, qoghamdyq shyndyq basqasha bolyp túr.

Endeshe, Putinning alghash joghary biylikke kelgen kezdegi de, songhy joldauynda da aitqan demokratiyany damytugha qatysty pikirleri jәy sóz bolyp shyghady. Aldarqatu. Onyng ýstine demokratiyany ornyqtyrghysy kelse, Putin tәuelsiz baspasózdi qyspaqqa almaghan bolar edi. Oppozisiyany kókjelkeden týiip, qughyngha úshyratpaytyny da belgili. Saylau әdil óter edi. Demokrat bolsa, Elisin kezindegi guberniya basshylaryn saylaudy, avtonomiyagha berilgen sayasy erkindikterdi de sol kýiinde qaldyratyny aiqyn bolatyn. Áriyne, olargha zang shenberindegi yqpalyn saqtay otyryp. Sonymen qatar, Reseyding kórnekti sayasy qayratkeri, demokrat túlgha Boris Nemsov ta júmbaq jaghdayda atylyp ketpeytin edi. Búrynghy ýkimet tóraghasy, qazirgi oppozisiyaner, «Halyq­Azattyq partiyasy» úiymynyng kóshbasshysy Mihail Kasiyanov ta biylikting qyspaghyna týspeytini belgili. Osylay jalghastyra beruge bolady.

 Demek, sayasy demokratiyagha kelgende, biylikti halyqqa tәueldi etude ol tym saran. Búl jaghynan alghanda Elisin kezinde qalyptasqan demokratiyany joishy ma degen oigha qaluyng kәdik. 

 Al, derjavashyl oilary men әreketteri jetedi! Álbette, onyng key derjavashyl oilary – búrynghy otarynda bolghan, qazirgi Tәuelsiz elderdi qaytadan mansúqtap, taltandap jýrgisi keletin kóptegen orystargha, orystanghandargha únaydy. Sodan da bolar, songhy uaqyttary Putindi qoldaushy otandastarynyng sany artqan eken. Key derekke qaraghanda 90%-dy tónirektegen. Biraq, qatang avtoritarlyq biylik jaghdayynda, tәuelsiz baspasózdi kýshtep jauyp jatqan elde, oppozisiya qysymgha týsken jerde 90%-dy qoghamdyq shynayy qoldau dep sanau qiyn. Óitkeni, әleumettik jelilerdegi pikirlerge qarasan, qazirgi Putin qalyptastyrghan sayasy jýieni «itting etinen jek kóretinderdin» sany qalyng ekenin angharasyn. Al, qazirgi tanda әleumettik jeli avtoritarly biylik qalyptasqan eldegi búqaranyng paydalanatyn birden-bir demokratiyalyq qúraly ekeni aiqyn.

 Endeshe, onyng oiy da, qalyptastyrghan sayasy jýiesi de diktaturagha negizdelgen.

 Onyng hristianshyl ekenin talay mәrte aitqan pikirleri men jasaghan qadamdarynan angharugha bolady. Mәselen, Resey basshysy әubastan­aq, elinde hristiandyq moralidy qayta qalpyna keltiruge úmtylatynyn mәlim etken bolatyn. Europanyng hristiandyq qúndylyqtardan qashyqtap bara jatqanyn da qatang synaghan edi. Sondyqtan da Batys elderining kóbisinde zandastyrylghan birjynysty neke sekildi, adamzatty azdyratyn jaghdaylargha óz elinde resmy týrde rúqsat berilmeytinin eskertti.

 Byltyr Resey Qyrymdy basyp alghany belgili. Putin Qyrymdy: «Resey ýshin ýlken tarihy manyzy bar jer, óitkeni, orystardyng hristiandy qabyldauy sol jaqtan bastau aldy», - dedi. Múnyng bәri hristian dini ýshin. Diniy­moralidyq qúndylyqtardy saqtau maqsatynda­mys. Mýmkin, dindi sayasy maqsattaryna jetu qúraly retinde paydalanghysy keledi.

Qúrmanghaly Núrghaliyev,

jurnalist, ekonomika magistri

Abai.kz