ۋاقىت وتكەن سايىن الەمدىك قاۋىمداستىق ەلدەرىنىڭ اراسىندا الدەبىر ابىگەرلىك، الاساپىران جانتالاس كۇشەيىپ كەلەدى. بۇل جەردە ونى قىزدىرىپ وتىرعان ىرگەلى ەلدەردىڭ گەوساياسي تارتىسى ەكەنى انىق. نە ءۇشىن؟ ارينە، ىقپال ەتۋ اياسىن كەڭەيتىپ، تابيعي رەسۋرستار ءۇشىن. حالىقارالىق ماڭىزدى دالىزدە ورنالاسقان ەلدەردى ءوز ىرقىنا كوندىرۋ ءۇشىن. ايتا كەتەيىك، ول تالاستا قوعامى ءالسىز، اسكەرى ءالجۋاز، جەمقورلىققا باتقان، ورتا كەۋدە بولماسا ولمەستىڭ كۇنىندەي ەكونوميكاسى بار ەلدەرگە ورىن جوق. ولاردىڭ جاعدايى كەرىسىنشە، سونداي سۇمپايى دەرجاۆاسىماقتاردىڭ تىرناعىنان قايتىپ «امان» قالامىز دەگەن كۇيدە.

سونداي تارتىستى باسەكەدەن، تالاستان تىس قالمايمىز، ۇلەس الامىز، بۇقپايمىز، ءبىز دە دەرجاۆامىز دەپ  تارتىسقا تۇسكەن ەلدەردىڭ ءبىرى – رەسەي. بۇل مەملەكەت بۇرىننان باسقا ەلدەردىڭ ەسەبىنەن «نانىن ايىرىپ» جەۋگە ادەتتەنگەن. يمپەريالىق وزبىر ادىسپەن. زالىمدىقپەن. بۇتىندەي ۇلتتاردىڭ نەسىبەسىن تارتىپ جەي وتىرىپ، ولاردىڭ وزدەرىن اشتان قالدىرعان كەزدەرى از ەمەس. پۋتين بيلىككە كەلگەننەن بەرى رەسەيدىڭ يمپەريالىق  «جەزتىرناعىن» قايتا ەگەپ الىپ، ونى تاۋەلسىز ەلدەرگە قاراتا قولدانا باستادى. بۇل دەگەنىڭ ءبىر جاعى، ەجەلدەن كورشى قازاق، ۋكراين، ءازىربايجان سەكىلدى ۇلتتارعا ورىستاردى ءتۇرلى ادىستەرمەن قارسى قويۋ دەگەن ءسوز. ازىرگە بۇل جولدا رەسەيلىك بيلىك الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ىرگەلى ەلدەرىنەن تايىنار ءتۇرى جوق.

 سوڭعى ۋاقىتتارى بەلسەندىلىگى تىپتەن ارتتى. كۇننىڭ بەلسەندىلىگى اسەر ەتتى مە، الدە اي جەرگە جاقىنداي كەلىپ ءپۋتيندى ء«تۇرتىپ» كەتتى مە، ايتەۋىر ول قازىر الەمدىك قاۋىمداستىق ەلدەرى ىشىندەگى «جۇگىرىسى» كوپ مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ءبىرى.

 البەتتە، ونىڭ ادامزاتقا ورتاق ار­وجداندى قورعاي سويلەيتىن قونىمدى وي­پىكىرلەرى دە بار. ونداي ويلارىن تىڭداعان ادام، ونى جاۋىزدىققا، تەڭسىزدىككە، ازعىندىققا قارسى كۇرەسۋشى، الدەبىر ءادىل، رۋحاني تەرەڭ پرەزيدەنت دەپ قالۋى دا مۇمكىن. بىراق، سويتە تۇرا رەسەيدىڭ وتارىندا بولعان، قازىرگى تاۋەلسىز ەلدەرگە قىرىن قاراپ، رەتى كەلسە، بۇرىنعى بودانىنا اينالدىرا سالعىسى كەلەتىن سىڭايى بار. تمد مۇشەلەرىنىڭ ەل باسشىلارى ايتقان ماڭىزدى، بىتىمگە شاقىرار پىكىرلەردى قۇلاعىنا ىلمەي جاتاتىنى دا سودان بولسا كەرەك. مۇنىسى ادامزاتقا ورتاق مورالدى قورعاي سويلەيتىن ويلارىنا قايشى كەلە مە؟ ارينە! الداعى ۋاقىت ءپۋتيننىڭ دەڭگەيىن تىپتەن كورسەتە تۇسپەك...

 رەسەيلىك تاريحقا ۇڭىلسەڭىز، فاميلياسى «...ين»­نەن اياقتالعان بيلەۋشىلەرىنىڭ (لەنين، ستالين، ەلتسين، سوسىن پۋتين) قوعامدىق ءومىردى كۇرت وزگەرتكەنىن، ساياسي­ەكونوميكالىق سالانى بۇرعانىن، گەوساياي ت.ب. وزگەرىستەر جاساعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. بالكىم، بۇنىڭ ءبىر بەيمالىم سىر بولار... مۇمكىن، ءجاي سايكەستىك. 

پۋتين جاقتاعان، جاقتاپ وتىرعان ەل باسشىلارىنىڭ دەنى ديكتاتورلار...

 پۋتيندىك بيلىكتىڭ جاقتاپ وتىرعان، جاقتاعان كەي ەلدەردىڭ باسشىلارى، ساياساتكەرلەرى نەگىزىنەن ءوز حالقىنا وق اتقان، ەلى قۋىپ شىققان پرەزيدەنتتەر، ۇكىمەت باسشىسى، باسقا دا شەنەۋنىكتەر توبىنان تۇرادى. سونىمەن قاتار، جەمقورلىققا باتقان، بەيبىت حالىققا قارسى وق اتقان، بيلىكتى جەكە باسىنىڭ، اينالاسىنىڭ قىزىعىنا اينالدىرىپ، سوڭىندا توڭكەرىس نەگىزىندە ءوز مەملەكەتىنەن قاشقان ەل باسشىلىعىندا بولعانداردىڭ كوبىسى رەسەيدى پانالاۋدا. مىسالى، قىرعىزستاننىڭ ەكس-پرەزيدەنتى اسقار اقاەۆ. ۋكراينانىڭ بۇرىنعى باسشىسى ۆيكتور يانۋكوۆيچ. ولاردىڭ قاتارىنا ۋكراينا پرەمەر-ءمينيسترى نيكولاي ازاروۆتى دا قوسۋعا بولادى.

 كەزىندە تيران، قاندىقول ديكتاتورلار – مۋاممار كاددافيدى (ليۆيا) دە، ساددام حۋسەيندى (يراك) دە قولداعانى بەلگىلى. مەملەكەتتىك بيلىكتى جەكە مەنشىگىنە اينالدىرعان، الەمنىڭ كوپتەگەن بەيبىت ويلى ەلدەرىنە قاۋىپ تۋدىرىپ وتىرعان، ءوز حالقىن دا اياماي ەزۋمەن كەلە جاتقان كحدر (سولتۇستىك كورەيا) باسشىسى كيم چەن ىندى دا قولدايدى. تاعى ءبىر جاقتاپ وتىرعانى، مەملەكەتتىك تەرروريزم جاسادى دەپ باتىس تاراپىنان ايىپتالعان سيريا باسشىسى – باشار اساد. ول دا ءوز ەلىن قىرۋمەن كەلەدى. كەي مالىمەتتەرگە قاراعاندا اسادتىق رەجيمدى جاقتاۋشىلار مەن وعان قارسى توپتاردىڭ ءوزارا اسكەري قىرقىسىنان 220 000-نان استام ادام قازا بولعان ەكەن! مۇنىمەن قوسا ەكونوميكالىق قۇلدىراۋ، قالالاردىڭ قيراۋى، وركەنيەتتى ومىردەن الشاقتاۋ دا ءجۇرىپ جاتىر. سويتكەن اساد ءالى دە مەملەكەتتىك بيلىكتى اتاسىنان قالعان جەكە مۇراسى سەكىلدى وعان جاتا كەپ جارماسىپ، بەرەر ەمەس. تىكەلەي قولداۋشىسى تاعى دا پۋتين. وسىدان-اق پۋتيندىك بيلىكتىڭ قانداي ۇستانىمدا ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى.

جاتار الدىندا كسرو­نىڭ قايتا قۇرىلۋى جايلى ويلايدى

 مۇنى ايتقان «تابيعي» باستى قارسىلاسى – اقش ەمەس. كەرىسىنشە، ەت جاقىن سلاۆيان ەلى – پولشانىڭ كەشەگە دەيىنگى پرەزيدەنتى بولعان برونيسلاۆ كوموروۆسكي! ەندى ءپۋتيننىڭ قالاي ۇيىقتاپ، قانداي ءتۇس كورەتىنىن انىقتاۋ ماڭىزدى ەمەس بولار. ويتكەنى، ونىڭ بۇرىنعى، اسىرەسە سوڭعى جىلدارى جاساپ جاتقان ءتۇرلى ساياسي دا، ەكونوميكالىق تا، اسكەري دە قادامدارىنان الدەبىر وتارلىق ويدىڭ ء«يسى» اڭقىپ تۇر. وعان مىسال دا جەتەدى. مىسالدىڭ «جاڭاسى» كەرەك پە، الدە «ەسكىسى» مە؟ جاقسى، ەكەۋىنەن دە بولسىن.

ول ءبىرىنشى بيلىككە العاش كەلگەن كەزدە، 2 000-جىلدىڭ باس جاعىندا: «...حالىقارالىق ساحنادا وتە قاتال، اياۋسىز سيپاتتاعى باسەكەلەستىك ءجۇرىپ جاتىر. رىنوكتاعى فيرمالاردا عانا ەمەس، مەملەكەتتەر اراسىندا دا. اسا وكىنىشتىسى، بەلگىلى ءبىر قاۋىپ دابىلى سەزىلەدى، سەبەبى، ءبىز بۇل جارىستا جەتەكشى ەلدەردىڭ قاتارىنان ەمەسپىز» دەپ مۇڭايعان بولاتىن. باتىس دۇنيەسىنىڭ ىرگەلى ەلدەرىن رەسەيمەن ساناساتىنداي دەڭگەيگە دەيىن جەتكىزۋ كەرەكتىگىن دە ايتقان ەدى. وعان رەسەيدىڭ قۋاتى جەتەدى دەگەندى دە قوستى. سول ۋاقىتتىڭ وزىندە. مۇنى «سۇرلەنگەن» مىسال دەيىك. ەندى «جاڭاسىنا» كەلەيىك. سوڭعى ۋاقىتتارى پۋتين رەسەيدى گەوساياسي ىقپالدى ويىنشى رەتىندە قالىپتاستىرۋ، دالەلدەي ءتۇسۋ ماقساتىنداعى قاۋىپتى ارەكەتتەرىن جيىلەتتى. كورشى ەلدەردىڭ عانا ەمەس، الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ تىنىشتىعىن بۇزاتىن يدەيالارى ارتۋدا. ماسەلەن، پۋتين قازان ايىنىڭ سوڭىندا عانا وتكەن «ۆالداي» حالىقارالىق پىكىرتالاس كلۋبىندا كسرو-نىڭ قۇلاۋىنا قاتىستى تاعى دا وكىنىشىن، الدەبىر قيماستىعىن ءبىلدىردى. ونىڭ قيراۋىن «...گۋمانيتارلىق سيپاتتاعى تراگەديا» دەپ اتاپ ءوتتى. سونىمەن قاتار، ول: «كسرو­نىڭ قۇلاۋى ناتيجەسىندە 25 ملن ەتنيكالىق ورىس، حالىقتىڭ اپساتتە دەيتىنىندەي، ءوز ەركىنەن تىس شەتەلدىك بولىپ شىعا كەلدى» دەدى. «شەتەل» دەپ وتىرعانى، كسرو­نىڭ تىكەلەي مۇراگەرى – رەسەيدىڭ وتارلىق ەزگىسىن تارتۋىنداي­اق تارتقان، ۇلت رەتىندە جويىلا جازداعان، ۇرىمتال تۇستا تاۋەلسىزدىگىن الىپ ۇلگىرگەن قازاقستان، وزبەكستان، ءازىربايجان، بالتىق جاعالاۋى ت.ب. قىسقاسى، كەڭەستىك شەكپەندە بولعان مەملەكەتتەر. دەمەك، ونىڭ سوزىنەن بۇرىنعى كسرو قۇرامىندا بولعان ەلدەردىڭ شەتەل بولعانىن قالامايتىن، ەگەمەندىگىن ەلەگىسى كەلمەيتىن نيەت بايقالادى. ەندەشە، بۇل سوزدەر تاۋەلسىز ەلدەرگە ۇناي ما؟ بەيبىت ومىرگە شاقىرىپ تۇر ما؟ ارينە، جوق! ونىڭ ءسوزىن ارتىنشا بيلىكتەگى سالاقۇلاش «قولدارى» ءىلىپ اكەتتى. قازىر ولار دا وتارلىق ءيسى اڭقىعان ويلار تاستاپ، ۇسىنىستار جاساپ جاتىر. بۇل بار بولعانى، سوڭعى بىر­ەكى ايدىڭ توڭىرەگىندە ءجۇرىپ جاتقان ۇدەرىستەر. وقيعالار اعىمى. وعان دا مىسال. وسى جاقىندا عانا  مەمدۋما دەپۋتاتى ەۆگەني فەدوروۆ ءپۋتيننىڭ سول «ۆالدايداعى» سوزىنە سىلتەمە جاساي وتىرىپ، رف باس پروكۋرورى يۋري چايكاعا كسرو-نىڭ قۇلاۋى قانشالىقتى زاڭدى ەكەنىن انىقتاۋ جانە سول ۋاقىتتا ونى ىدىراتاتىن شەشىم شىعارعانداردىڭ قاتەلىگى بولسا، ولاردى سوتقا تارتۋ، ت.س.س. ماسەلەلەردى قامتيتىن سۇرانىس حاتىن تاعى ءبىر مارتە جولدادى. البەتتە، پۋتين قالىپتاستىرعان جارتىلاي توتاليتارلى اۆتوريتارلىق مەملەكەتتە، كرەمل يشارا ەتپەي، مەمدۋما دەپۋتاتى وزدىگىنەن ولاي جاساي المايتىنى انىق. ەندەشە، مۇنىڭ بارلىعى دەرلىك بەلگىلى ءبىر كرەملدىك ستسەناريگە نەگىزدەلە ءجۇرىپ جاتىر دەۋگە كەلەتىندەي. سوندا بۇل رەسەيلىك بيلىكتىڭ تمد مۇشەلەرىنە قاتىستى استارلى دا اشىق تۇستارى بار وتارلىق ويى دەگەن ءسوز. بۇل – كرەملدىڭ تمد ەلدەرىنە ەمەۋرىنى: باتىستىق نەمەسە قىتايشىل ساياساتقا قاراي ويىسپاڭدار، تاۋەلسىزبىن دەپ تايراڭداماڭدار، ايتپەسە، بۇرىنعى كسرو-نىڭ قوراسىنا قايتا «كىرەسىڭدەر» دەگەندەي. ءپۋتيننىڭ كەيىنگە ساقتاپ وتىرعان ساياسي ءجۇرىسى دە وسىعان ساياتىن سياقتى. كەرەك كەزىندە پايدالانا قوياتىن. ويتكەنى، البەتتە، پۋتين قاجەت قىلسا، رەسەيلىك باس پروكۋرور كسرو-نىڭ ىدىراۋى زاڭسىز، كەزىندە كەتكەن قاتە شەشىم دەگەن ۇيعارىم جاسايدى. دەسە دە ونىڭ سوڭى نەمەن اياقتالۋى مۇمكىن؟.. ءپۋتيننىڭ «اتقا» ءمىنىپ الىپ، شاپقىلاپ، كسرو­نىڭ جەرىن تۇگەندەۋمەن بە؟! بۇل دەگەنىڭ سوعىس قوي! مۇنى تمد مۇشەلەرىنىڭ جوعارعى بيلىگى ءبىلىپ وتىرعانى بەلگىلى. ماسەلەن، وزبەكستان وسى جاقىندا عانا سيرياداعى رەسەي ارەكەتتەرىن اشىق سىناماسا دا، استارلاپ، دۇرىس ەمەس ەكەندىگىن جەتكىزگەندەي بولدى. قارۋدى جالاقتاتا بەرۋ قاۋىپتى ەكەنىن ەسكەرتتى. وزبەكستاننىڭ سوڭعى ارەكەتتەرىنە قاراساڭىز، قايتادان اقش-قا قاراي بۇرىلعىسى كەلەتىن سىڭايى بايقالادى. كوپۆەكتورلى ساياساتتى ۇستانعان ءبىزدىڭ ەلىمىزگە دە وڭاي بولايىن دەپ تۇرعان جوق. ويتكەنى، اقش­تى، تۇركيانى رەسەي اشىقتان­اشىق سىنعا الۋدا. لاڭكەستىكپەن بايلانىستىرا. تۇركيامەن جاعدايى تىپتەن اۋىر. ءتىپتى رەسەي باسشىسى فەدەرالدى جيىنداعى كەزەكتى جولداۋىندا دا تۇركياعا دەگەن وكپەسى تارقاماعانىن، سۋ-24 ۇشاعىن اتىپ ءتۇسىرۋ وقيعاسىن ۇمىتپايتىنىن بايقاتتى. بۇل تاراپتا ءوزىنىڭ جاقىن ارىپتەسى سانالىپ كەلگەن كەي ەل باسشىلارىنىڭ بىتىمگە شاقىرعان پىكىرىن دە ەلەمەگەندەي. سوندىقتان ءبىر تۋىس، ءبىرى كورشى ەكى ەلدىڭ رەنىشىنە قالماس ءۇشىن  ء بىزدىڭ ەل نە ىستەۋى قاجەت؟ بۇل دا كۇردەلى قالىپتا تۇر...

 كسرو­نى اڭساۋ دەگەننەن شىعادى. رەسەي باسشىسىنىڭ جوعارى بيلىككە كەلگەننەن بەرى كەڭەستىك كەزەڭدەگى ءانۇراندى قايتادان قابىلداعانى، بەسجۇلدىزدى، وراق پەن بالعانى مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى بەلگى رەتىندە جاڭعىرتقانى جانە ت.ب. قادامدارى ءجاي بولماسا كەرەك.

قازىرگى رەسەي بيلىگىنىڭ «بەتى اشىلدى»

ادىلدىگىن ايتايىق، سوڭعى 15 جىلدىڭ ىشىندە پۋتيندىك بيلىك (وعان مەدۆەدەۆ باسقارعان كەزدەگى «قۋىرشاق» بيلىك تە كىرەدى) رەسەيدىڭ حالىقارالىق ساياساتتاعى ورنىن كەڭەيتتى. ۋاقىت وتكەن سايىن ىقپالى ارتىپ­اق كەلەدى. ماسەلەن، وتكەن عاسىردىڭ 90 جىلدارىنىڭ سوڭىندا نەمەسە وسى عاسىردىڭ باسىندا اقش باستاعان باتىس ەلدەرى رەسەيگە قاراتا تىكەلەي، شەشەنستان، جالپى كاۆكاز ماسەلەسىنە قاتىستى تاقىرىپتاردى قوزعاي الاتىن. باتىل ايىپتاعانى دا بار. كسرو ىقپالىندا بولعان يۋگوسلاۆيانى سول ۋاقىتتارى رەسەيلىك بيلىكتەن ىقپاي­اق بىرنەشە مەملەكەتكە ءبولىپ جىبەرگەنى دە بەلگىلى. بالتىق جاعالاۋى، شىعىس ەۋروپانىڭ كوپتەگەن ەلدەرى دە ناتو قۇرامىنا ءوتىپ جاتتى. تمد مۇشەلەرىنە دە اقش، باسقا دا ەۋروپالىق دەرجاۆالار ءتۇرلى تاقىرىپتارمەن، باعىتتارمەن ەركىن ەنە الاتىن. سونىمەن قاتار، ەستەرىڭىزدە بولار بالكىم، سوناۋ 2003-جىلى اقش يراكقا سوعىس اشقاندا، رەسەي پرەزيدەنتى ۆ.ۆ.پۋتين تەلەارنا ارقىلى ايىپتاۋدان ءارى اسا الماعان ەدى. 

ء تىپتى 2000-جىلدىڭ باسىندا، پۋتينگە الدەبىر ءجۋرناليستتىڭ: رەسەي باسشىسىنىڭ قىزمەتىن ۋاقىتشا اتقارىپ تۇرعان كەزدە نە ءۇشىن شەتەلگە ىسساپارمەن شىقپادىڭىز، الدە شەشەنستان ماسەلەسىنە قاتىستى قاماپ قويادى دەپ قورىقتىڭىز با دەگەن ماعىنادا سۇراق قويعانى بار. وسىدان­اق، رەسەيدىڭ سول ۋاقىتتاعى حالىقارالىق بەدەلىن ءبىر بايقاۋعا بولادى.

 ال، قازىرگى جاعداي باسقاشا (پۋتين قازىر تەلەديداردان «شىعىپ كەتتى». ەندى ونى كۇشتەپ قايتا «كىرگىزۋ» ۇلكەن تاريحي جۇك). رەسەيلىك بيلىك شەشەنستاندى تولىعىمەن وزىنە قاراتقانى سونشا، وعان باتىس ەلدەرىنىڭ بۇرىنعىداي ارالاسۋىنا جول بەرىلمەك تۇگىلى، قازىرگى باسشىسى ر.قادىروۆتىڭ سوزدەرىن تىڭداساڭ، ءپۋتيننىڭ سەمىز مالايى بولىپ كەتكەن بە دەپ قالۋىڭ عاجاپ ەمەس. مۇمكىن، ساياسات شىعار؟.. دەگەنمەن. ەۋروپالىق وداققا ۇمتىلعان تاۋەلسىز ۋكرايناعا دا، «ساعان كەرەگى وسى ما ەدى؟» دەگەندەي، قىرىمىن تارتىپ الدى. ونىمەن قويماي، ءبىر بولىگىنە سوعىس وتىن لاۋلاتىپ وتىر. اشىقتان-اشىق ورتا ازيا ەلدەرىنە، جالپى تمد­نىڭ باسقا دا مۇشەلەرىنە ءتۇرلى سيپاتتاعى قىسىمىن ۇدەتە تۇسۋدە. تمد­دا مۇددەمىز بار دەي وتىرىپ، وعان مۇشە ەلدىڭ باسشىلىعىنا رەسەيلىك بيلىكتىڭ ساياساتىنا قارسى كەلمەيتىن، ءتىپتى شاشباۋىن كوتەرىپ جۇرەتىن تۇلعا كەلتىرۋگە دەيىن ارالاسۋدا. بۇل دەگەنىڭ  باسقا ەلدىڭ حالقىن دا قىسپاققا الۋعا ۇمتىلعانىن بىلدىرەدى. بوتەن ەلدىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسۋ بولىپ سانالادى.

 بۇرىنعى كسرو توڭىرەگىن قويىپ، الىستاعى سيريادا دا سوعىس باستاپ كەتتى. تاعى ءجاي ۋاقىتتا ەمەس، بۇۇ­نىڭ 70 جىلدىعىندا! كاسپي تەڭىزى رەسەيمەن قاتار، قازاقستان، ءازىربايجان، تۇركىمەنستان، يران ەلدەرىنە دە ورتاق. بىراق، پۋتيندىك بيلىك ولاردان رۇقسات سۇراماستان، كاسپيدەن سيرياعا قاراتا زىمىراندارىن ۇشىرىپ جاتىر. بەلىنەن باسقىزا بەرەتىن ەلدەر دەدى مە؟.. دەمەك، پۋتين رەسەيدىڭ بۇرىنعى وزبىر، قاندى جولدارمەن كەلگەن گەوساياسي ىقپالىن قايتا ورنىقتىرۋدا. ازىرگە ونىسىنان تايىنار دا ەمەس. بۇل دەگەنىڭ سوعىس. قاقتىعىستار. تاۋەلسىزدىگىن الىپ، رەسەيدەن ىرگە اجىراتىپ ۇلگىرگەن ەلدەردى قايتا ابىگەرگە سالۋ. تىنىشتىعىن بۇزۋ. ءتۇرلى سيپاتتاعى داعدارىستارعا جول اشۋ دەگەن ءسوز.

ءپۋتيننىڭ باسقا ەمەس، ء وز حالقىنا دا جاقپايتىن ۋاقىتى جاقىنداپ كەلەدى

 سوڭعى ۋاقىتتارداعى پۋتيندىك بيلىكتىڭ ارەكەتتەرى اقش جانە باتىستىق دەرجاۆالاردىڭ، ناتو مۇشەلەرىنىڭ عانا ەمەس، باسقا دا مەملەكەتتەردىڭ رەسەيدەن ىرگەسىن اۋلاق سالۋىنا نەگىز قالاۋدا. بريكس (برازيليا، رەسەي، ءۇندىستان، قىتاي، وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسى)­تىڭ رەسەيدەن بولەك ءتورت مۇشەسى دە پۋتيندىك بيلىكتى جاقتايتىنداي سىڭاي بايقاتپاي وتىر. سوڭعى كەزدەردەن اڭعارىلعانى، ءتىپتى برازيليا دا، قىتاي دا رەسەيدەن گورى باتىس تاراپىمەن بىرگە قالعاندى ءجون كورەتىندەي.

 وعان ءبىر دالەل، تۇرىك باسشىسى ەردوعان بيلىگىنە رەسەيلىك تاراپتىڭ قاباعى جازىلماي تۇرعاندا، قىتاي ەۋروپاعا دايىندايتىن تاۋارلارىن رەسەيدى اينالىپ، قازاقستان، ءازىربايجان، گرۋزيا، ءارى قاراي تۇركيا ارقىلى جەتكىزەتىن كونسورتسيۋم قۇرۋعا ۋاعدالاستى. ونىڭ قۇرامىندا قىتاي مەن تۇركيادان بولەك، قازاقستان، ءازىربايجان، گرۋزيا دا بار. الداعى ۋاقىتتا ولار ءتىپتى ۋكراينا ارقىلى شىعىس جانە سولتۇستىك ەۋروپاعا تاۋار جونەلتۋدى جوسپارلاپ وتىر ەكەن. سوندا رەسەيدەن كوپ ەلدەردىڭ تەرىس اينالا باستاۋى – ءپۋتيننىڭ تىم قىرسىق، بىربەتكەي ساياساتىنىڭ كەسىرى بولىپ شىعادى. بۇل دەگەنىڭ «قىرىق كىسى ءبىر جاق، قىڭىر كىسى ءبىر جاقتىڭ» كەرى سەكىلدى.   

ال، رەسەيلىك ەكونوميكا بولسا، ابدەن شاتقاياقتادى. مۇنايدىڭ 1 باررەلى $100 بوپ تۇرعان كەزبەن ەسەپتەسەك، ونىڭ قۇلدىراۋىنىڭ وزىنەن ءبىر جىلدا شامامەن 160 ملرد. اقش دوللارىنان قاعىلىپ وتىر! حالىقارلىق التىن­ۆاليۋتا قورى 2017-جىلى تاۋسىلۋى مۇمكىن ەكەندىگى ايتىلۋدا. سيرياداعى سوعىستىڭ ءوزى كۇنىنە ون ميلليونداعان رەسەيلىك ءرۋبلدى جۇتۋدا. سانكتسيا بولسا، توقتاعان جوق. مۇنىڭ ءبارى ەكونوميكاعا سوققى. ال، وعان وزىندىك دونور بولاتىن ينۆەستيتسياعا ىڭعايلى جاعداي جوق. قارىمتاسى كۇدىك تۋدىراتىن جەرگە ءار ادىمىن ويلانىپ باساتىن ءىرى بيزنەس وكىلدەرى قارجى سالۋعا تاۋەكەل ەتپەيتىنى ايقىن. اقش­تىڭ 1 دوللارى بولسا، رەسەيلىك 65-66 ءرۋبلدى ەركىن باعىندىرىپ تۇر. باعالار شارىقتاۋدا. ەۋروپالىق وداق تاۋارلارىنا دەگەن شەكتەۋلەردى، ەندى تۇركيالىق ونىمدەرگە دە قويدى. دەمەك، تاۋار باعاسى تاعى دا قىمباتتايدى دەگەن ءسوز. ورتا تاپتاردىڭ الىس­جاقىن ەلدەرگە قىدىرىپ تۇراتىنى بار ەدى. وعان دا تىيىم سالۋ ارەكەتى باستالدى. ەندى تۋريستەر قىدىرۋدىڭ ورنىنا ءپۋتيننىڭ بەتىن ءجيى كورىپ تۇرۋىنا تۋرا كەلەدى. تەلەديدار، گازەت ت.ب. ارقىلى. ورتا تاپتىڭ جالىققانى قاي كەزدە دە بيلىككە اۋىرلاۋ تيەدى. ويتكەنى، ورتا تاپ كوپ جاعدايدا بيلىكتىڭ ارنايى قالىبىنا سىيمايدى. قارسىلىق بىلدىرەتىنى بار. ونىڭ ۇستىنە بەيبىت ويلى، وركەنيەتتى قوعامدا بەيقام ءومىر سۇرگىسى كەلەتىن كوزى اشىق رەسەيلىكتەر از ەمەس. ولاردى سوڭىنا ەرتە الاتىن ساياسي قايراتكەرلەر دە بار. ماسەلەن، رەسەيدىڭ بۇرىنعى ۇكىمەت باسشىسى، «پارناس» (، «حالىق­ازاتتىق پارتياسى») ۇيىمىنىڭ توراعاسى ميحايل كاسيانوۆ، رەسەيلىك قوعام قايراتكەرى، بۇرىنعى «يۋكوس» كومپانياسىنىڭ باسشىسى بولعان ميحايل حودوركوۆسكي، شاحماتتان الەم چەمپيونى گارري كاسپاروۆ، وسىلاي جالعاستىرا بەرۋگە بولادى. ولار ديكتاتورلىق ۇستەمدىكپەن كەتىپ بارا جاتقان ءپۋتيننىڭ جولى قاتە ەكەنىن ەسكەرتۋمەن كەلەدى. ميحايل كاسيانوۆ: «تۇيىققا اپاراتىن جولدامىز» دەگەن وي ءتۇيىپ وتىر. م.حودوركوۆسكي بولسا، سوڭعى ۋاقىتتارى قابىلدانىپ جاتقان زاڭدار رەسەيدى قۇقىقتىق مەملەكەتتىلىكتەن، دەموكراتيادان الشاقتاتىپ بارا جاتقانىن مالىمدەۋدە. ءتىپتى مۇنىڭ سوڭى توڭكەرىسكە اپارۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرتىپ وتىر. ەندەشە، وسىنداي ازاماتتار جارقىن بولاشاعى ءۇشىن بىرىگىپ ۇلگىرسە، پۋتين بيلىگىنە سوققى بەرىپ، تاعىنان تايدىرىپ ءتۇسىرۋى دە مۇمكىن.

 وسىلايشا، پۋتيندىك بيلىك رەسەيدى ابدەن وقشاۋلاپ بارادى. ءجاي ەمەس. كوپتەگەن ەلدەردى وزىنە جيرەندىرە وتىرىپ. سەنىمسىزدىكتى وسىرگەن كۇيدە. دامىعان مەملەكەتتەردىڭ زاڭدى قارسىلىعىنا تاپ بولعان قالىپتا. كەيدە ويلايسىڭ: اقش باستاعان باتىس ەلدەرى رەسەيلىك بيلىكتىڭ وزبىر، يمپەرياشىل ارەكتتەرىنە سانكتسيامەن بولسىن قارسىلىق قويىپ ۇلگىرگەنى دۇرىس شىقتى دەپ (اتتەڭ، ءبىزدىڭ ەلىمىزگە، باسقا دا قاتىسى جوقتارعا زيانى ءتيىپ جاتقانى بولماسا!). ەكونوميكاسى تەجەلىپ، ابدەن قۇلدىراعان كەزدە، قالتاسى قاعىلعاندا، بالكىم، رەسەيلىك بيلىك كەيىن شەگىنىپ تە قالار؟.. باتىس ەلدەرى سانكتسيا قويماي، قاراپ وتىرا بەرگەندە، پۋتيندىك بيلىك مۇنايدان، باسقا دا شيكىزاتتاردان ءتۇسىپ جاتقان قارجىنى رەسەيدىڭ گەوساياسي قۋاتىن ارتتىرا تۇسۋگە، اسكەري تۇرعىدان كۇشەيۋگە جۇمساي بەرۋى ابدەن مۇمكىن ەدى.

 بىراق، پۋتين ءوزىنىڭ زاڭ اياسىنان شىعىپ كەتكەنىن بىلەتىندەي... وعان دالەل، فەدەراتسيا كەڭەسىنىڭ كونستيتۋتسيالىق سوت وكىلەتتىگىن كەڭەيتەتىن زاڭدى ماقۇلداۋى. سوعان سايكەس، ەگەر حالىقارالىق سوتتىڭ شەشىمى رەسەي كونستيتۋتسياسىنا قايشى كەلسە، زاڭسىز بولماق. ارينە، كونستيتۋتسيا – ءار ەلدىڭ باستى زاڭى. دەسەك تە، بۇل جەردە باسقا دا ماسەلە بار سياقتى. مىسالى، ەگەر ءپۋتيندى الەمدىك قاۋىمداستىق ەلدەرى ءبىراۋىزدان ايىپتاپ، حالىقارالىق سوتقا بەرە قالسا، جاعدايى قيىن بولاتىنى بەلگىلى عوي. حالىقارالىق سوتقا تارتىلعان ديكتاتورلار – سەربيا باسشىسى سلوبودان ميلوشەۆيچ، رۋمىنيانى ەزە بيلەگەن نيكولاە چاۋشەسكۋ ءومىرىنىڭ نەمەن اياقتالعانىن بىلمەيدى دەۋ قيىن. ەندەشە، سودان ساقتانۋدىڭ ءبىر جولى سەكىلدى. ال، حالىقارالىق سوتتتىڭ قاسىندا كونستيتۋتسيالىق سوت دەگەنىڭ نە ءتايىرى؟! «وزىنىكى» ەمەس پە...   

پۋتين دەموكرات پا، الدە دەرجاۆاشىل، وتارشىل تۇلعا ما؟.. بالكىم، حريستيانشىل؟..

بۇعان بىرجاقتى جاۋاپ بەرۋ ءجون بولماسا كەرەك. ەگەر، ونىڭ دەموكراتيا، زاڭ الدىنداعى تەڭدىك تاقىرىبىنداعى پىكىرلەرىن وقىساڭ... تىڭداساڭ. بىراق، قوعامدىق شىندىق باسقاشا بولىپ تۇر.

ەندەشە، ءپۋتيننىڭ العاش جوعارى بيلىككە كەلگەن كەزدەگى دە، سوڭعى جولداۋىندا دا ايتقان دەموكراتيانى دامىتۋعا قاتىستى پىكىرلەرى ءجاي ءسوز بولىپ شىعادى. الدارقاتۋ. ونىڭ ۇستىنە دەموكراتيانى ورنىقتىرعىسى كەلسە، پۋتين تاۋەلسىز ءباسپاسوزدى قىسپاققا الماعان بولار ەدى. وپپوزيتسيانى كوكجەلكەدەن ءتۇيىپ، قۋعىنعا ۇشىراتپايتىنى دا بەلگىلى. سايلاۋ ءادىل وتەر ەدى. دەموكرات بولسا، ەلتسين كەزىندەگى گۋبەرنيا باسشىلارىن سايلاۋدى، اۆتونومياعا بەرىلگەن ساياسي ەركىندىكتەردى دە سول كۇيىندە قالدىراتىنى ايقىن بولاتىن. ارينە، ولارعا زاڭ شەڭبەرىندەگى ىقپالىن ساقتاي وتىرىپ. سونىمەن قاتار، رەسەيدىڭ كورنەكتى ساياسي قايراتكەرى، دەموكرات تۇلعا بوريس نەمتسوۆ تا جۇمباق جاعدايدا اتىلىپ كەتپەيتىن ەدى. بۇرىنعى ۇكىمەت توراعاسى، قازىرگى وپپوزيتسيانەر، «حالىق­ازاتتىق پارتياسى» ۇيىمىنىڭ كوشباسشىسى ميحايل كاسيانوۆ تا بيلىكتىڭ قىسپاعىنا تۇسپەيتىنى بەلگىلى. وسىلاي جالعاستىرا بەرۋگە بولادى.

 دەمەك، ساياسي دەموكراتياعا كەلگەندە، بيلىكتى حالىققا تاۋەلدى ەتۋدە ول تىم ساراڭ. بۇل جاعىنان العاندا ەلتسين كەزىندە قالىپتاسقان دەموكراتيانى جويۋشى ما دەگەن ويعا قالۋىڭ كادىك. 

 ال، دەرجاۆاشىل ويلارى مەن ارەكەتتەرى جەتەدى! البەتتە، ونىڭ كەي دەرجاۆاشىل ويلارى – بۇرىنعى وتارىندا بولعان، قازىرگى تاۋەلسىز ەلدەردى قايتادان مانسۇقتاپ، تالتاڭداپ جۇرگىسى كەلەتىن كوپتەگەن ورىستارعا، ورىستانعاندارعا ۇنايدى. سودان دا بولار، سوڭعى ۋاقىتتارى ءپۋتيندى قولداۋشى وتانداستارىنىڭ سانى ارتقان ەكەن. كەي دەرەككە قاراعاندا 90%-دى توڭىرەكتەگەن. بىراق، قاتاڭ اۆتوريتارلىق بيلىك جاعدايىندا، تاۋەلسىز ءباسپاسوزدى كۇشتەپ جاۋىپ جاتقان ەلدە، وپپوزيتسيا قىسىمعا تۇسكەن جەردە 90%-دى قوعامدىق شىنايى قولداۋ دەپ ساناۋ قيىن. ويتكەنى، الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى پىكىرلەرگە قاراساڭ، قازىرگى پۋتين قالىپتاستىرعان ساياسي جۇيەنى ء«يتتىڭ ەتىنەن جەك كورەتىندەردىڭ» سانى قالىڭ ەكەنىن اڭعاراسىڭ. ال، قازىرگى تاڭدا الەۋمەتتىك جەلى اۆتوريتارلى بيلىك قالىپتاسقان ەلدەگى بۇقارانىڭ پايدالاناتىن بىردەن-ءبىر دەموكراتيالىق قۇرالى ەكەنى ايقىن.

 ەندەشە، ونىڭ ويى دا، قالىپتاستىرعان ساياسي جۇيەسى دە ديكتاتۋراعا نەگىزدەلگەن.

 ونىڭ حريستيانشىل ەكەنىن تالاي مارتە ايتقان پىكىرلەرى مەن جاساعان قادامدارىنان اڭعارۋعا بولادى. ماسەلەن، رەسەي باسشىسى اۋباستان­اق، ەلىندە حريستياندىق مورالدى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلاتىنىن ءمالىم ەتكەن بولاتىن. ەۋروپانىڭ حريستياندىق قۇندىلىقتاردان قاشىقتاپ بارا جاتقانىن دا قاتاڭ سىناعان ەدى. سوندىقتان دا باتىس ەلدەرىنىڭ كوبىسىندە زاڭداستىرىلعان ءبىرجىنىستى نەكە سەكىلدى، ادامزاتتى ازدىراتىن جاعدايلارعا ءوز ەلىندە رەسمي تۇردە رۇقسات بەرىلمەيتىنىن ەسكەرتتى.

 بىلتىر رەسەي قىرىمدى باسىپ العانى بەلگىلى. پۋتين قىرىمدى: «رەسەي ءۇشىن ۇلكەن تاريحي ماڭىزى بار جەر، ويتكەنى، ورىستاردىڭ حريستياندى قابىلداۋى سول جاقتان باستاۋ الدى»، - دەدى. مۇنىڭ ءبارى حريستيان ءدىنى ءۇشىن. دىني­مورالدىق قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ ماقساتىندا­مىس. مۇمكىن، ءدىندى ساياسي ماقساتتارىنا جەتۋ قۇرالى رەتىندە پايدالانعىسى كەلەدى.

قۇرمانعالي نۇرعاليەۆ،

جۋرناليست، ەكونوميكا ماگيسترى

Abai.kz