Qazirgi tande elge eng tanymal túlghalar – әnshiler. Kýni keshe ghana jer mәselesi tuyndaghanda halyq olardyng búl daugha qatysty ýn qatuyn kýtti. Múny sezgen Sәken Mayghaziyev, Bekjan Túrys syndy últjandy azamattar birqatar әriptesterimen 31 telearna arqyly óz oilaryn bildirip, azamattyq pozisiyasyn anghartty. Memleketimizding nyghayyp, qazaq tili túghyryna qonghan sayyn qazaq tilinde әn salatyn ónerpazdardyng abyroyy artyp, tabysy eselene týsetini belgili. Biraq kóp jaghdayda otandyq shou-biznes ókilderi óz mýddelerin qorghay almay jatatyny da jasyryn emes.

Qazirgi tanda elimizdegi jetekshi arnalardyng bәrinde qazaq tilinde shou-baghdarlamalar bar. Bәri zanda kórsetilgen tildik normany saqtap otyrghanyna dauymyz joq. Otandyq telearnalardyng tildik normany saqtau mәselesi birinshi kezekte, qazaq әnshilerining halyqqa barynsha tanyluyna jol ashqany sózsiz.

Eger telearnalar bayaghyday qazaq әnshilerining beynebayandaryn jarym týnde bergen bolsa, bizding әnshilerimiz qazirgi biyigine kóterilmes edi.

O basta elektrondy BAQ-tyng tildik normany saqtauyna әnshilerding qandayda bir yqpaly boldy dep aitu qiyn. Biraq búdan qazaq әnshilerining til mәselesine jany auyrmaydy dep baylam jasay almaymyz. Atqarushy biylikten aqparat qúraldarynda tildik normany saqtaluynyng talap etude últ ziyalylarynyng enbegi zor boldy. Osylaysha últ ziyalylary til ýshin kýresude ónerpazdargha ýlgi-ónege kórsete bildi.

Qazir qazaq ónerin erkin nasihattaudyng zannamalyq bazasy qalyptasqan. Tildik normany telearnalar tolyqtay saqtap otyr. Kerek deseniz, «Qazaqstan» Últtyq telearnasy tek qana qazaq tilinde aqparat taratatyn dengeyge jetti. Búl ýshin Ýkimet pen Últtyq arnagha alghys aitamyz. Bizdi mazalaghan basqa mәsele.

Býginde tildik normany elimizdegi birqatar radiolar tiyisti dengeyinde saqtamauda. Olar qazaq әnshilerining әnderin týn aughan sәtte berip, til zanyna jýrdim-bardym qarap keledi. Elimizde habar taratatyn «Russkaya radio», «NS radio», «Retro FM» sekildi radiostansalar qazaq tilindegi uaqyttaryn týnde qazaq әnderin berip, toltyruda. Orys tiline býiregi búryp túratyn radiolarda jibi týzu habarlardyng joqtyghy da janymyzgha batady. Búl rette ózge radiostansalar «Qazaq radiosynan» ýlgi alsa oryndy bolar edi.

Týn ortasy aughanda qazaqsha sóileytin radiostansalardaghy baghdarlamalardyng sapasy da syn kótermeydi.

Qazir múnday radiostansalardyng is-әreketi qogham nazarynan tysqary qaluda. Negizgi arnalar men jetekshi arnalar qazaq tilinde habar taratqannan keyin olargha til janashyrlary kóp mәn bermeude.

«Til turaly» zanda kórsetilgen normalardy basshylyqqa alyp, orys tilinde habar taratugha beyim radiostansalardyng qazaq tilinde sapaly habarlar dayyndauyn kim qadaghalauy kerek. Áriyne, búl iste janadan qúrylghan Aqparat jәne kommunikasiya ministrligi belsendilik tanytuy tiyis.

Biraq búl mәsele boyynsha qadaghalaushy organnan góri qogham tarapynan talap qoyyluy kerek siyaqty. Búl rette әnshi-әrtister belsendilik tanytuy qajet. Olar «Til turaly» zandaghy tildik normany saqtaudy talap etip, jarym týnde qazaq tilinde әn beretin radiostansalargha ózderining talabyn qoyatyn kez jetti.

Eger búl ispen Aqparat jәne kommunikasiya ministrligi ainalyssa, orystildi әriptesterimiz «sóz bostandyghyna qysym jasalynyp jatyr» dep baybalam saluy mýmkin. Sol sebepti búl baghytta elimizdegi әnshi-әrtisterding belsendi әreketke kóshui manyzdy. Óitkeni, praym-taym uaqytta birqatar radiostansalardyng orys, aghylshyn tilinde emes, qazaq tilinde әn berui birinshi kezekte әnshiler men әrtisterge qajet. Sondyqtan әnshilerimiz orystildi radiolar ózderining zandyq mýddesin tiyisti dengeyde oryndauy ýshin kýresui kerek.

Býginde elimizdegi keybir radiolar Resey әnshilerimen birlesip, Almaty men Astanada iri konsertter úiymdastyrugha qúmar. Áriyne, olargha atqarushy biylik shetelden әnshi shaqyryp, konsert úiymdastyrmandar dep talap qoya almaydy.

Tek әnshilerimiz ghana Resey men Batysqa qarap, baghytyn aiqyndaytyn radiostansalargha qatang talap qoyatyn qaqysy bar. Óitkeni, olardyng búl naryqta esesi ketip jatyr. Orys әnshileri qazaq ónerpazdarynyng auzyndaghy yrysyn jyryp әketude.

Qarapayym ghana mysal. Euraziyalyq odaq shenberinde júmys isteytin Qazaqstan men Reseyding zauyttary óz tútynushylaryn saqtap qaluy ýshin jan ayamay kýresedi ghoy. Sol siyaqty qazaq әnshileri de toy-tomalaqtan tapqan tabysyna maldanbay, reseylik әrtisterge esesin jibermeu ýshin әreket etetin kez jetti dep esepteymiz.

Qajet bolsa otandyq shou-biznes ókilderi Mәdeniyet jәne sport ministri Arystanbek Múhamediyúlynan búl baghytta arnayy zang qabyldap, ózge elding әnshileri elimizge kelip qyruar aqsha tapsa, sonyng biraz bóligin memlekettik budjetke salyq retinde tóleuge mәjbýrleytin tiyisti qúqyqtyq norma qabyldauyn talap etui tiyis. Osylaysha qazaq әnshileri óz salalary boyynsha әreket etip, qazaq tilining túghyryna qonuyna ýlesterin qosuy qajet.

Búl rette Timaty jәne Nushamen qosylyp әn shyrqaytyn Qayrat Núrtasqa ýmit arta almaymyz. Qayta ótken jyly «MUZ-TV 2015. Gravitasiya» bayqauynda әleumettik jelide: «Oylanyzshy, «Gәkku» telearnasy Bakuge, Tbilisiyge, bolmasa Varshavagha baryp osynday shara jasay alar ma edi? Olar kirgizbeydi. Aumaq, territoriya, әr halyqtyng ózindik jeke mәdeny kenistigi degen nәrse bar. Menin, MuzART-tyng aitary mynau: Qazaqqa paydang tiymese, jónine jýr, ziyanyng tiymesin!» dep Sәken Mayghaziyev oiyn ashyq aitqany esimizde. Sondyqtan búl iske Sәken syndy jigitter bastamashy boluy kerek. Búl rette olargha Eskendir Hasanghaliyev, Núrghaly Nýsipjanov, Biybigýl Tólegenova, Roza Rymbaeva syndy salmaqty әnshilerimiz ýn qossa, Arystanbek Múhamediyúly «óner sanlaqtarynyng talaby osynday» dep әreket etui mýmkin. Óitkeni qazirgi qazaq qoghamynda eng tanymal top – shou-biznes ókilderi ekeni sózsiz. Óz kezeginde olardyng talabyn qazaqtildi auditoriyanyng qoldaytyny da anyq.

Kýni keshe ghana jer mәselesi talqygha týskende Qayrat Núrtastyng anasy Gýlzira hanym ózining әleumettik jelide qarapayym adamdar jerge qatysty ýn qatuyn ótingenin aitty. Shyndyghynda, Gýlzira hanym jerge qatysty bәlen dep pikir aitatynday auyl sharuashylyghy mamany emes qoy. Biraq, halyq nazarynda jýrgen adamdardyng búl mәselede óz oiyn aitqanyn qalaydy. Búdan shyghatyn qorytyndy, elimizde qazaq әnshileri yqpaldy kýshke ainalghanyn bayqaymyz.

Eger әnshilerimiz kópshilik aldynda zor bedelge ie bolmasa, kýni keshe ghana ótken kezekten tys Parlamenti Mәjilisining saylauynda «Núr Otan» partiyasy Qayrat Núrtas, Janar Dúghalova syndy jas әnshilerdi ýgit-nasihat júmysyna tartpas edi. Osy bir qarapayym jayttardan-aq qazaq әnshilerining qanday yqpaldy topqa ainalghanyn baghamdaugha bolady. Qazir mýiizi qaraghayday aqyn-jazushy, akademikten góri Qayrat Núrtas pen Tóreghaly Tóreәlining ataghy jer jaryp túr. Aldaghy uaqytta bizding әnshiler ózderining tanymaldyghyn orys tilinde habar taratugha beyim radiolarmen qazaq tilining mýddesi ýshin kýresuge baghyttasa, oryndy bolar edi. Osylaysha orys tilinde habar taratyp, kórshi elding ónerin úlyqtaytyn radiolargha túsau salghan abzal.

Derekkózi: dalanews.kz

Jarbol KENTÚLY 

Abai.kz