Adamzattyng tarihynda 60 million adamnyng ómirin jalmaghan, adamnyng qúiqa shashyn shymyrlatatyn súmdyqtar bolghanyn Ekinshi dýniyejýzilik soghys jayly jazylghan qanshama kitaptardy oqydyq, sol soghystan jarymjan bolyp kelgen ardager ata-әjelerimizden qanshama әngimeler estidik?. 1941-1945 jyldar aralyghynda qansha qazaq qaytys boldy, qanshasy mýgedek bolyp qaldy, qansha bozdaq habarsyz joghalyp ketti... naqty esep әli kýni joq.

Bir qyzyghy qazir búl merekeni TMD  elderining ishinde  Resey men Qazaqstan ghana atap ótedi. «Orys oiyna  kelgenin  isteydi, qazaq kórgenin  isteydi» demekshi, orys  ne  istese, sony  ainytpay  qaytalaugha  qúshtarmyz. Bayaghy sol qúldyq  sana  jibermeydi. Tipti, keybireuler avtokólikterine  «Spasibo dedu za pobedu» dep jazyp alyp, Georgiyevskiy lentasyn  taghyp  alyp jýrgendi  mәrtebe sanaydy, qúdayym-au. Onyng  parqyn  týsinbeydi.

Soghys jyldary fashistik agressiyagha qarsy toytarys beruge kóterilgen Kenes odaghy Qaruly kýshterining qúramynda barlyghy 35 mln. adam bolsa, sonyng 1 mln. 366,2  myny Qazaqstannan attanghandar.  

( Qozybaev. M. Q. Aqtandaqtar aqiqaty; Oqu qúraly. Almaty qalasy. 1992 j.—136 bet).

1930-1950 jyldardaghy ataqty maydanger-jazushy B. L.Gorbatov (o voyne iz voyny) «Nepokorennye» povesti ýshin 1943 jyly memlekettik syilyqty iyelengen. Osy Boris Gorbatov «Jenis tuy» atty maqalasynda: «Eger de menen soghysqa qatysushy retinde emes, tek baqylaushy retinde, Reystag tóbesine jenis tuyn kim tikti?» dep súrasa, men barlyq Kenes jauyngerleri tikti» dep jauap berer edim» dep sandyraqtapty. Raqymjan Qoshqarbaevtyng tudy tikkenin Resey әli kýni moyyndamay otyr. 

Leningrad maydany kezinde qazaq tilindegi «Otandy qorghauda» gazetining birinshi nómiri 1942 jyldyng 7 qantarda shygharypty. Rasynda da, fashizmge qarsy alapat soghysta jeniske jetkizgen halyqtardyng ainymas berik dostyghy men yntymaghy, әrtýrli últ ókilderinen qúralghan jauyngerlerding jeniske degen zor senimi, ómir men ólim arasyndaghy bilegining sarqylmas kýshi, qaynaghan jigeri men qajyrly enbegi bolatyn. «Otandy qorghauda» jinaghy zúlmat soghys tarihynyng osy bir tendesi joq betterimen terenirek tanysuyma mýmkindik tughyzdy.

Óitkeni, «ótkensiz býgin joq, býginsiz bolashaq joq» demekshi, óskeleng úrpaqtyng jadynda saqtau ýshin, qanshama jasalghan ata-babamyzdyng qaharman erlikterin pash etu abzal. Biraq, biz qazip bógde pighyldaghy Reseyding qolshoqpary bolyp aldyq. Reseyding Qorghanys ministri «9-mamyr Úly Jenis kýnine oray Qyzyl alanda ótetin biylghy beybit sheruge biz búryn-sondy esh jerde kórsetilmegen, әli eshkimge mәlim emes, ghajap әri asa tiyimdi qarulardy alyp shyghamyz» dep mәlimdedi.

Olar «Armata» dep atalatyn tankiler, «Bumerang» әskery mashinasy, «Bastion» jәne «Iskandiyr» raketalyq keshenderi jәne t.b ondaghan otty qarular, zenbirekter alghash ret sheruge qatystyrylmaq. Odan qala berdi, әr jeksenbi RenTV telearnasynan «Voennaya tayna» degen baghdarlamasynan Reseyding qaru-jaraghyn jer-kókke syidyrmay maqtap, «Analogov v miyre net» dep danghaza danghyrtpen tósin úryp qoyady.

Ondaghy maqsaty sanksiya jariyalaghan AQSh pen Europa elderine ses kórsetu. Jalpy, songhy jyldary Putin bastaghan Resey ózining imperiyalyq pighylyn ashyq nasihattaugha kiristi. «Orystyng әlemin» (Russkiy miyr) degen jeleumen kelmeske ketken KSRO-ny armandaydy, orystyng qaruyn, qalasyn, qysyn, tipti balmúzdaqtargha deyin «Russkiy razmah» dep jazyp qoyghan. Qazaqtan basqa latysh, litvan, eston, gruziyn, armyan, ózbek, týrikmen sekildi elder Reseyding degenine kóngisi kelmeytinin qaperlerine de almaydy.

Keng qoltyq qazaqtyng ardagerleri telearnadan qúdaydyng qútty kýni «Men Mәskeudi, Leningradty qasyq qanym qalghansha qorghadym» dep kósilip otyrady. Ol sóz men ýshin «Sen de Sankt-Peterburdy men sekildi qorgha» dep aitylyp túrghanday estiledi. Sonyng saldarynan oryspighyldy sheneunikter jauynnan keyingi bәisheshektey kýnnen-kýnge kóbeyip, ósip-órship keledi.

Reseyding imperiyalyq iydeologiyasyn onan әri nasihattaghanymyz qay sasqanymyz? Biz Jenis kýnin toylaugha qarsy emespiz. Biraq ony tap Reseyding kózqarasyn kóshirip alyp toylaugha qarsymyz.

Bizding tәuelsiz el retinde óz josparymyz boluy kerek siyaqty. 1941-1945 jyldardyng shyndyghy әli  kýni tolyq ashylghan joq. «Týrkistan» legionynyng jay-japsary, Almatyda «28 batyr Panfilovshylardyn» jasaqtalghany, Aqtóbedegi «101-atqyshtar diviziyasy» jasaqtaluy, basqa da ónirlerde әrtýrli rota, bataliondardyng qúryluy... osynyng bәri tarihy túrghyda dәleldenip boldy. Biraq, nasihat kemshin. Keyde osynday tarihy derekterdi qarap otyryp: «Sonda qazir keude soqqanda aldyna jan salmaytyn «úly Reseydin» batyrlary ay qarap jýr be?» degen súraqqa jauap taba almay qalatynym bar.

Qandy qyrghynnyng arasynan aman kelgenderge «Geroy Sovetskogo soyza» degen arzymaytyn medali nemese bir japyraq «Maqtau qaghazyn» qyimaghanyn qaytersin? Onyng ózin bizding asyldarymyz Bauyrjan Momyshúly, Erkin Sabalaqov, Raqymjan Qoshqarbaev, Qasym Qasenov, Mәlik Ghabdulliyn, Hiuaz Dospanovalargha bermegenin qanday aghalyqqa jatqyzugha bolady?

Negizgi, soghys Resey, Belorusiya men Ukraina territoriyasynda boldy, bizge esh qatysy joq bolatyn. Biraq KSRO-nyng qúramynda bolghandyqtan, bizding ata-әjelerimizden eshkim, eshtene súraghan joq. Barlyghyn qoradaghy qoy sekildi jinap alyp, vagondargha artyp, eki qazaqqa bir myltyq berip, qarsha boraghan pulemetting oghyna qarsy «uralatyp» qoyyp, aldynghy shepke jiberdi. Artqa qashsa ózderining mergen orystar qaghyp salady. Sol qyrghyndy dýrbimen baqylap túrghan nemisting «Shtandata furer Kraus»: «Men birinshi jәne ekinshi dýniyejýzilik soghysty kórdim, biraq Otan ýshin pulemetqa qarsy jýgirgen orystyng әskerlerdey qaysar jauyngerlerdi kórmedim» dep basyn shayqaghan eken».

Ol orystyng shiynelin kiyip alghandar Orta Aziyadan kelgen oryssha bir auyz bilmeytúghyn qazaq, ózbek, qyrghyz, tәjik, týrikmender ekenin qaydan bilsin. «Sheshingen sudan tayynbas» demekshi, sol qyrghynnyng ishinde qarshaday qazaqtyng qyzdary Mәnshýk Mәmbetova men Áliya Moldaghúlova da bar edi. Sol Áliya Moldaghúlovanyng qabirin birese ana jaqta, birese myna jaqta dep adamnyng basyn qatyrdy.

Býgingi kózqaraspen qarasaq, soghys qazaqtyng Otanynda bolghan joq. KSRO-nyng solaqay sayasattynyng kesirinen kózi tirisinde kózi móleyip «marapat» ala almay, esimi eleusiz qalghan qanshama taghdyrlar bar. Izdeushisi joq, kózge elenbey qalghan qanshama bozdaqtar orystyng ormany men batpaghynda joqtausyz joghalyp ketti. Solardyng biri mening atam Shәmshining tughan inisi Shәbidin Toqmúratúly edi. 1941 jyly 18 jasynda óz erkimen soghysqa attanyp, 1943 jyly Stalingrad frontynda habarsyz joghalghan, qara qaghaz da kelmegen. Yaghni, osy soghystyng KSRO territoriyasynda zardaby tiymegen birde-bir otbasy joq.

Soghystan oralghan ardagerlerge Ýkimet tarapynan qomaqty qarjy qarastyrylmady, (Úlybritaniya men AQSh-ta ómirlik zeynetaqy taghayyndalghan) jylyna bir ret medalidaryn taghyp, 9-mamyr «Deni Pobedy» dep paradqa shygharghannan әri aspady. Qazaqtar «altyn-kýmis tas eken, arpa-biday as eken» dep, medalidaryn saqyrlatyp qabyrghagha ilip qoydy. Ýiine kelgen qonaqtargha maqtanyp, ótirik-shyny aralas әngime aityp mauqyn basatyn. Olardyng da әngimesin múqiyat tyndaytyn adamdardyng qatary kýn ótken sayyn siyrep barady.

1941-1945 jyldary turaly týsirilgen filimderdi qarap otyrsanyz, birde-bir ózge últ ókilderin kórmeysiz. Bәri derlik, orystar... «Sonda bizding ata-babalarmyz soghyspaghan ba?» degen oy keledi. Býkil Kenester Odaghy túsynda 150-den astam últ pen úlystar mekendeytin, bәri jabylyp nemisterge qarsy soghysqan joq pa edi?... Osydan-aq, orystyng shovonistik kózqarasyn әrdayym basym túrghanyn angharsa bolady. Sol qyrghyndy kózimen kórgen 91-jasqa kelgen «Qan men ter» romanynyng avtory Ábdijәmil Núrpeyisovten súhbat alghanymda: «Nemis әskerleri jaraqattanghan Kenes әskerlerin atyp tastamaytyn. Olardy túrghyzyp auruhanasy bar lagerilerge  jiberetin» deydi. Al, Resey týsirgen filimderde «nemis әskerleri orystyn  derevinyasyna basyp  kirip,  әi-shәigha qaramay, bala-shagha kempir-shaldardy saraygha  jinap, órtep  jibergen»  dep  nasihattaydy. Al  shyndyghyna kelgende nemister  olay  istemegen, әdeyi nemisterdi  jauyz  qylyp  kórsetu  ýshin  osynday filimder týsirilgen. Sol  filimderdi  kórip  otyrsan,  orystar nemis  әskerlerin  aqymaq, anqau,  esuas  qylyp  kórsetuge  tyrysady. Eger nemis  әskerleri  aqymaq  bolsa, Europany jaulap  alyp, tórtkýl  dýniyeni  auzyna  qaratpas  edi. Sol  kezdegi qaru-jaraqtary,  kiygen  kiyimderi, jýris-túrystary sóilegen  sózderi  әli  kýni  bizge  ýlgi.

Reseyding osynday súrqiya súm sayasatynan jiyirkengen Latviya, Litva Estoniya, Ukraina elderinde KSRO-dan bólinip ketkisi kelip, talay ret KSRO-gha qarsy úiymdar jasaqtalghanyn endi bilip jatyrmyz. Stalin bolsa, sol úiymdardyng serkelerin óltirip otyrghan, qalghandaryn Kunashir men Iturupke jer audarghan. Óitkeni, Kenes odaghynda «SSSR — oplat mira», «Vse proletariyaty soedinyaytesi», «Ne boltay» degen siyaqty sayqymazaq úrandardan basqa artyq sóz aityrmady. «Shag levo, shag pravo rastrel» degen sóz sonda shyqty.

Qazirgi tanda, neshe týrli aighaqtar men derekter tabylyp jatyr. Batystyng búqaralyq aqparat qúraldarynda «1938 jyly KSRO men Germaniya Europany qaq bólip alamyz» dep kelisim shartqa qol qoyghanyn, bir-birimizge soghys jariyalamaymyz degeni, 1941 jyldyng 22 mausymda Germaniyanyng suyq qarulanghan armiyasy KSRO shekarasyna jýgirip kirgende, Stalinnyng tizesi qaltyrap, dachasyna qashyp, bir apta jatyp alghany, Politburo basshylary kelgende, «meni tútqyndaugha keldinder me?» dep shoshyp ketkeni, tb... dәiekter tabyldy.   

1943 jyly Germaniya men Japoniyagha qarsy kýresu ýshin KSRO, AQSh pen Úlybritaniyamen qúpiya kelisim-shart qúryp, azyq-týlik, kiyim-keshekpen uaqytsha qamtamassyz etip túruyn súraghan. 50-jylgha azyq-týlik qoryn jinaytyn AQSh su asty kemelermen arqyly Alyaska týbegine azyq-týlik jetkizip otyrghany SRU-dyng qújattarynda saqtalghan. Óitkeni, ol kezde býkil odaqtyng biday men kýrish egetin Ukraina, Belorussiya Reseyding territoriyasyn Germaniya basyp alghan edi. Qazaqstanda biday egilmeytin, auyl sharuashylyghyndaghy  mal-mýlikting songhy túyaghyna deyin sypyryp jalmap, frontqa degen jeleumen Reseyge asyratyn. 1945 jyly  qandy  qyrghyn  ayaqtalghan  son, KSRO boyynsha, 3 milliongha  juyq  ayaq-qolynan  aiyrylghan mýgedekter  men  jetim-jesirler, kedey-kepshikter ýsh ai  boyy Mәskeudegi  qyzyl  alangha shyghyp biylikten «kómek  beruin súraghan».

Qatygez Staliyn  olardy bir  kýnde әskeriylerdin  kýshimen Sahalinge  jer  audarghan, jolda  ashtyqqa  shydamay, әlgiler  qynaday  qyrylghanyn  bireu  bilse, bireu  bilmes. Osydan keyin KSRO  aimaghynda  biylikten  bir  nәrse  talap  etip  súraugha  eshkim  bata almaghan.     

1941-1945 jyldary biz kim edik?

Reseyding bodanynda qúldyq úrghan, sol sayasattyng qamshysy ótip ketken, sonymen kýn kórip, qalyptasqan jaltaq qazaq boldyq. Ádeyi әlippemizdi ýsh ret auystyryp, últtyq tilimizdi jýndey týtti. Boyymyz ben oiymyzgha qúldyq minez dendep endi. Áytpese, shetimizden jetim laqtay siraghymyzdan tartqylap, basqa kógenge kógendep, jәukemdey bastaghan. Halqymyzdy әr tarapqa tartqylap, tilimizdi, ruhaniyatymyzdy, túrmys-saltymyz ben әdet-ghúrpymyzdy kýlparshalap tastady. Sóite, túra, Resey әlgi qylyqtaryn halyqtargha azattyq әperushilik, óner-bilim әkelushilik retinde sipattady. Ózderin órkeniyet dýniyesin qútqarushylar retinde marapattady. Búl rette, әsirese, sol kezdegi knyaz Gorchakov erekshe kózge týsti. Ol úly derjavalardyng bәrine nota joldap, «Týrkistan dep atalatyn jabayy elge órkeniyet sinirip», «keruen tonaudan góri sauda jasaudyng tiyimdi ekenin ýiretuge sóz berdi» («Proshloe Kazahtan», Alma-Ata Moskva, 1936 g. 114-117-better).

«9-mamyr – Úly Jeniske 71-jyl, Resey toylap jatyr eken» dep bas salyp toylay beruden góri, әlgi merekening týpki iydeyasyna, týp manyzyna terendep ýnilgenimiz jón. Aynalamyzgha syn kózben qarau kerek siyaqty. Óitkeni, jelkildep ósip kele jatqan óskeleng úrpaq kóktey solmasy ýshin olargha aghartu isterining jýrgizilgeni abzal.

Júmamúrat Shәmshi, tarih ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz