ادامزاتتىڭ تاريحىندا 60 ميلليون ادامنىڭ ءومىرىن جالماعان، ادامنىڭ قۇيقا شاشىن شىمىرلاتاتىن سۇمدىقتار بولعانىن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جايلى جازىلعان قانشاما كىتاپتاردى وقىدىق، سول سوعىستان جارىمجان بولىپ كەلگەن ارداگەر اتا-اجەلەرىمىزدەن قانشاما اڭگىمەلەر ەستىدىك؟. 1941-1945 جىلدار ارالىعىندا قانشا قازاق قايتىس بولدى، قانشاسى مۇگەدەك بولىپ قالدى، قانشا بوزداق حابارسىز جوعالىپ كەتتى... ناقتى ەسەپ ءالى كۇنى جوق.

ءبىر قىزىعى قازىر بۇل مەرەكەنى تمد  ەلدەرىنىڭ ىشىندە  رەسەي مەن قازاقستان عانا اتاپ وتەدى. «ورىس ويىنا  كەلگەنىن  ىستەيدى، قازاق كورگەنىن  ىستەيدى» دەمەكشى، ورىس  نە  ىستەسە، سونى  اينىتپاي  قايتالاۋعا  قۇشتارمىز. باياعى سول قۇلدىق  سانا  جىبەرمەيدى. ءتىپتى، كەيبىرەۋلەر اۆتوكولىكتەرىنە  «سپاسيبو دەدۋ زا پوبەدۋ» دەپ جازىپ الىپ، گەورگيەۆسكي لەنتاسىن  تاعىپ  الىپ جۇرگەندى  مارتەبە سانايدى، قۇدايىم-اۋ. ونىڭ  پارقىن  تۇسىنبەيدى.

سوعىس جىلدارى فاشيستىك اگرەسسياعا قارسى تويتارىس بەرۋگە كوتەرىلگەن كەڭەس وداعى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قۇرامىندا بارلىعى 35 ملن. ادام بولسا، سونىڭ 1 ملن. 366,2  مىڭى قازاقستاننان اتتانعاندار.  

( قوزىباەۆ. م. ق. اقتاڭداقتار اقيقاتى; وقۋ قۇرالى. الماتى قالاسى. 1992 ج.—136 بەت).

1930-1950 جىلدارداعى اتاقتى مايدانگەر-جازۋشى ب. ل.گورباتوۆ (و ۆوينە يز ۆوينى) «نەپوكورەننىە» پوۆەستى ءۇشىن 1943 جىلى مەملەكەتتىك سىيلىقتى يەلەنگەن. وسى بوريس گورباتوۆ «جەڭىس تۋى» اتتى ماقالاسىندا: «ەگەر دە مەنەن سوعىسقا قاتىسۋشى رەتىندە ەمەس، تەك باقىلاۋشى رەتىندە، رەيستاگ توبەسىنە جەڭىس تۋىن كىم تىكتى؟» دەپ سۇراسا، مەن بارلىق كەڭەس جاۋىنگەرلەرى تىكتى» دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىم» دەپ ساندىراقتاپتى. راقىمجان قوشقارباەۆتىڭ تۋدى تىككەنىن رەسەي ءالى كۇنى مويىنداماي وتىر. 

لەنينگراد مايدانى كەزىندە قازاق تىلىندەگى «وتاندى قورعاۋدا» گازەتىنىڭ ءبىرىنشى ءنومىرى 1942 جىلدىڭ 7 قاڭتاردا شىعارىپتى. راسىندا دا، فاشيزمگە قارسى الاپات سوعىستا جەڭىسكە جەتكىزگەن حالىقتاردىڭ اينىماس بەرىك دوستىعى مەن ىنتىماعى، ءارتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنەن قۇرالعان جاۋىنگەرلەردىڭ جەڭىسكە دەگەن زور سەنىمى، ءومىر مەن ءولىم اراسىنداعى بىلەگىنىڭ سارقىلماس كۇشى، قايناعان جىگەرى مەن قاجىرلى ەڭبەگى بولاتىن. «وتاندى قورعاۋدا» جيناعى زۇلمات سوعىس تاريحىنىڭ وسى ءبىر تەڭدەسى جوق بەتتەرىمەن تەرەڭىرەك تانىسۋىما مۇمكىندىك تۋعىزدى.

ويتكەنى، «وتكەنسىز بۇگىن جوق، بۇگىنسىز بولاشاق جوق» دەمەكشى، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ جادىندا ساقتاۋ ءۇشىن، قانشاما جاسالعان اتا-بابامىزدىڭ قاھارمان ەرلىكتەرىن پاش ەتۋ ابزال. بىراق، ءبىز قازىپ بوگدە پيعىلداعى رەسەيدىڭ قولشوقپارى بولىپ الدىق. رەسەيدىڭ قورعانىس ءمينيسترى «9-مامىر ۇلى جەڭىس كۇنىنە وراي قىزىل الاڭدا وتەتىن بيىلعى بەيبىت شەرۋگە ءبىز بۇرىن-سوڭدى ەش جەردە كورسەتىلمەگەن، ءالى ەشكىمگە ءمالىم ەمەس، عاجاپ ءارى اسا ءتيىمدى قارۋلاردى الىپ شىعامىز» دەپ مالىمدەدى.

ولار «ارماتا» دەپ اتالاتىن تانكىلەر، «بۋمەرانگ» اسكەري ماشيناسى، «باستيون» جانە «يسكاندير» راكەتالىق كەشەندەرى جانە ت.ب ونداعان وتتى قارۋلار، زەڭبىرەكتەر العاش رەت شەرۋگە قاتىستىرىلماق. ودان قالا بەردى، ءار جەكسەنبى رەنتۆ تەلەارناسىنان «ۆوەننايا تاينا» دەگەن باعدارلاماسىنان رەسەيدىڭ قارۋ-جاراعىن جەر-كوككە سىيدىرماي ماقتاپ، «انالوگوۆ ۆ ميرە نەت» دەپ داڭعازا داڭعىرتپەن ءتوسىن ۇرىپ قويادى.

ونداعى ماقساتى سانكتسيا جاريالاعان اقش پەن ەۋروپا ەلدەرىنە سەس كورسەتۋ. جالپى، سوڭعى جىلدارى پۋتين باستاعان رەسەي ءوزىنىڭ يمپەريالىق پيعىلىن اشىق ناسيحاتتاۋعا كىرىستى. «ورىستىڭ الەمىن» (رۋسسكي مير) دەگەن جەلەۋمەن كەلمەسكە كەتكەن كسرو-نى ارماندايدى، ورىستىڭ قارۋىن، قالاسىن، قىسىن، ءتىپتى بالمۇزداقتارعا دەيىن «رۋسسكي رازماح» دەپ جازىپ قويعان. قازاقتان باسقا لاتىش، ليتۆان، ەستون، گرۋزين، ارميان، وزبەك، تۇرىكمەن سەكىلدى ەلدەر رەسەيدىڭ دەگەنىنە كونگىسى كەلمەيتىنىن قاپەرلەرىنە دە المايدى.

كەڭ قولتىق قازاقتىڭ ارداگەرلەرى تەلەارنادان قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى «مەن ماسكەۋدى، لەنينگرادتى قاسىق قانىم قالعانشا قورعادىم» دەپ كوسىلىپ وتىرادى. ول ءسوز مەن ءۇشىن «سەن دە سانكت-پەتەربۋردى مەن سەكىلدى قورعا» دەپ ايتىلىپ تۇرعانداي ەستىلەدى. سونىڭ سالدارىنان ورىسپيعىلدى شەنەۋنىكتەر جاۋىننان كەيىنگى بايشەشەكتەي كۇننەن-كۇنگە كوبەيىپ، ءوسىپ-ءورشىپ كەلەدى.

رەسەيدىڭ يمپەريالىق يدەولوگياسىن ونان ءارى ناسيحاتتاعانىمىز قاي ساسقانىمىز؟ ءبىز جەڭىس كۇنىن تويلاۋعا قارسى ەمەسپىز. بىراق ونى تاپ رەسەيدىڭ كوزقاراسىن كوشىرىپ الىپ تويلاۋعا قارسىمىز.

ءبىزدىڭ تاۋەلسىز ەل رەتىندە ءوز جوسپارىمىز بولۋى كەرەك سياقتى. 1941-1945 جىلداردىڭ شىندىعى ءالى  كۇنى تولىق اشىلعان جوق. «تۇركىستان» لەگيونىنىڭ جاي-جاپسارى، الماتىدا «28 باتىر پانفيلوۆشىلاردىڭ» جاساقتالعانى، اقتوبەدەگى «101-اتقىشتار ديۆيزياسى» جاساقتالۋى، باسقا دا وڭىرلەردە ءارتۇرلى روتا، باتالونداردىڭ قۇرىلۋى... وسىنىڭ ءبارى تاريحي تۇرعىدا دالەلدەنىپ بولدى. بىراق، ناسيحات كەمشىن. كەيدە وسىنداي تاريحي دەرەكتەردى قاراپ وتىرىپ: «سوندا قازىر كەۋدە سوققاندا الدىنا جان سالمايتىن «ۇلى رەسەيدىڭ» باتىرلارى اي قاراپ ءجۇر بە؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ تابا الماي قالاتىنىم بار.

قاندى قىرعىننىڭ اراسىنان امان كەلگەندەرگە «گەروي سوۆەتسكوگو سويۋزا» دەگەن ارزىمايتىن مەدال نەمەسە ءبىر جاپىراق «ماقتاۋ قاعازىن» قىيماعانىن قايتەرسىڭ؟ ونىڭ ءوزىن ءبىزدىڭ اسىلدارىمىز باۋىرجان مومىشۇلى، ەركىن سابالاقوۆ، راقىمجان قوشقارباەۆ، قاسىم قاسەنوۆ، مالىك عابدۋللين، حيۋاز دوسپانوۆالارعا بەرمەگەنىن قانداي اعالىققا جاتقىزۋعا بولادى؟

نەگىزگى، سوعىس رەسەي، بەلورۋسيا مەن ۋكراينا تەرريتورياسىندا بولدى، بىزگە ەش قاتىسى جوق بولاتىن. بىراق كسرو-نىڭ قۇرامىندا بولعاندىقتان، ءبىزدىڭ اتا-اجەلەرىمىزدەن ەشكىم، ەشتەڭە سۇراعان جوق. بارلىعىن قوراداعى قوي سەكىلدى جيناپ الىپ، ۆاگوندارعا ارتىپ، ەكى قازاققا ءبىر مىلتىق بەرىپ، قارشا بوراعان پۋلەمەتتىڭ وعىنا قارسى «ۋرالاتىپ» قويىپ، الدىڭعى شەپكە جىبەردى. ارتقا قاشسا وزدەرىنىڭ مەرگەن ورىستار قاعىپ سالادى. سول قىرعىندى دۇربىمەن باقىلاپ تۇرعان نەمىستىڭ «شتانداتا فۋرەر كراۋس»: «مەن ءبىرىنشى جانە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى كوردىم، بىراق وتان ءۇشىن پۋلەمەتقا قارسى جۇگىرگەن ورىستىڭ اسكەرلەردەي قايسار جاۋىنگەرلەردى كورمەدىم» دەپ باسىن شايقاعان ەكەن».

ول ورىستىڭ شينەلىن كيىپ العاندار ورتا ازيادان كەلگەن ورىسشا ءبىر اۋىز بىلمەيتۇعىن قازاق، وزبەك، قىرعىز، تاجىك، تۇرىكمەندەر ەكەنىن قايدان ءبىلسىن. «شەشىنگەن سۋدان تايىنباس» دەمەكشى، سول قىرعىننىڭ ىشىندە قارشاداي قازاقتىڭ قىزدارى مانشۇك مامبەتوۆا مەن ءاليا مولداعۇلوۆا دا بار ەدى. سول ءاليا مولداعۇلوۆانىڭ قابىرىن بىرەسە انا جاقتا، بىرەسە مىنا جاقتا دەپ ادامنىڭ باسىن قاتىردى.

بۇگىنگى كوزقاراسپەن قاراساق، سوعىس قازاقتىڭ وتانىندا بولعان جوق. كسرو-نىڭ سولاقاي ساياساتتىنىڭ كەسىرىنەن كوزى تىرىسىندە كوزى مولەيىپ «ماراپات» الا الماي، ەسىمى ەلەۋسىز قالعان قانشاما تاعدىرلار بار. ىزدەۋشىسى جوق، كوزگە ەلەنبەي قالعان قانشاما بوزداقتار ورىستىڭ ورمانى مەن باتپاعىندا جوقتاۋسىز جوعالىپ كەتتى. سولاردىڭ ءبىرى مەنىڭ اتام ءشامشىنىڭ تۋعان ءىنىسى ءشابىدين توقمۇراتۇلى ەدى. 1941 جىلى 18 جاسىندا ءوز ەركىمەن سوعىسقا اتتانىپ، 1943 جىلى ستالينگراد فرونتىندا حابارسىز جوعالعان، قارا قاعاز دا كەلمەگەن. ياعني، وسى سوعىستىڭ كسرو تەرريتورياسىندا زاردابى تيمەگەن بىردە-ءبىر وتباسى جوق.

سوعىستان ورالعان ارداگەرلەرگە ۇكىمەت تاراپىنان قوماقتى قارجى قاراستىرىلمادى، (ۇلىبريتانيا مەن اقش-تا ومىرلىك زەينەتاقى تاعايىندالعان) جىلىنا ءبىر رەت مەدالدارىن تاعىپ، 9-مامىر «دەن پوبەدى» دەپ پارادقا شىعارعاننان ءارى اسپادى. قازاقتار «التىن-كۇمىس تاس ەكەن، ارپا-بيداي اس ەكەن» دەپ، مەدالدارىن ساقىرلاتىپ قابىرعاعا ءىلىپ قويدى. ۇيىنە كەلگەن قوناقتارعا ماقتانىپ، وتىرىك-شىنى ارالاس اڭگىمە ايتىپ ماۋقىن باساتىن. ولاردىڭ دا اڭگىمەسىن مۇقيات تىڭدايتىن ادامداردىڭ قاتارى كۇن وتكەن سايىن سيرەپ بارادى.

1941-1945 جىلدارى تۋرالى تۇسىرىلگەن فيلمدەردى قاراپ وتىرساڭىز، بىردە-ءبىر وزگە ۇلت وكىلدەرىن كورمەيسىز. ءبارى دەرلىك، ورىستار... «سوندا ءبىزدىڭ اتا-بابالارمىز سوعىسپاعان با؟» دەگەن وي كەلەدى. بۇكىل كەڭەستەر وداعى تۇسىندا 150-دەن استام ۇلت پەن ۇلىستار مەكەندەيتىن، ءبارى جابىلىپ نەمىستەرگە قارسى سوعىسقان جوق پا ەدى؟... وسىدان-اق، ورىستىڭ شوۆونيستىك كوزقاراسىن ءاردايىم باسىم تۇرعانىن اڭعارسا بولادى. سول قىرعىندى كوزىمەن كورگەن 91-جاسقا كەلگەن «قان مەن تەر» رومانىنىڭ اۆتورى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتەن سۇحبات العانىمدا: «نەمىس اسكەرلەرى جاراقاتتانعان كەڭەس اسكەرلەرىن اتىپ تاستامايتىن. ولاردى تۇرعىزىپ اۋرۋحاناسى بار لاگەرلەرگە  جىبەرەتىن» دەيدى. ال، رەسەي تۇسىرگەن فيلمدەردە «نەمىس اسكەرلەرى ورىستىڭ  دەرەۆنياسىنا باسىپ  كىرىپ،  ءاي-شايعا قاراماي، بالا-شاعا كەمپىر-شالداردى سارايعا  جيناپ، ورتەپ  جىبەرگەن»  دەپ  ناسيحاتتايدى. ال  شىندىعىنا كەلگەندە نەمىستەر  ولاي  ىستەمەگەن، ادەيى نەمىستەردى  جاۋىز  قىلىپ  كورسەتۋ  ءۇشىن  وسىنداي فيلمدەر تۇسىرىلگەن. سول  فيلمدەردى  كورىپ  وتىرساڭ،  ورىستار نەمىس  اسكەرلەرىن  اقىماق، اڭقاۋ،  ەسۋاس  قىلىپ  كورسەتۋگە  تىرىسادى. ەگەر نەمىس  اسكەرلەرى  اقىماق  بولسا، ەۋروپانى جاۋلاپ  الىپ، تورتكۇل  دۇنيەنى  اۋزىنا  قاراتپاس  ەدى. سول  كەزدەگى قارۋ-جاراقتارى،  كيگەن  كيىمدەرى، ءجۇرىس-تۇرىستارى سويلەگەن  سوزدەرى  ءالى  كۇنى  بىزگە  ۇلگى.

رەسەيدىڭ وسىنداي سۇرقيا سۇم ساياساتىنان جيىركەنگەن لاتۆيا، ليتۆا ەستونيا، ۋكراينا ەلدەرىندە كسرو-دان ءبولىنىپ كەتكىسى كەلىپ، تالاي رەت كسرو-عا قارسى ۇيىمدار جاساقتالعانىن ەندى ءبىلىپ جاتىرمىز. ستالين بولسا، سول ۇيىمداردىڭ سەركەلەرىن ءولتىرىپ وتىرعان، قالعاندارىن كۋناشير مەن يتۋرۋپكە جەر اۋدارعان. ويتكەنى، كەڭەس وداعىندا «سسسر — وپلات ميرا»، «ۆسە پرولەتارياتى سوەدينيايتەس»، «نە بولتاي» دەگەن سياقتى سايقىمازاق ۇرانداردان باسقا ارتىق ءسوز ايتىرمادى. «شاگ لەۆو، شاگ پراۆو راسترەل» دەگەن ءسوز سوندا شىقتى.

قازىرگى تاڭدا، نەشە ءتۇرلى ايعاقتار مەن دەرەكتەر تابىلىپ جاتىر. باتىستىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا «1938 جىلى كسرو مەن گەرمانيا ەۋروپانى قاق ءبولىپ الامىز» دەپ كەلىسىم شارتقا قول قويعانىن، ءبىر-بىرىمىزگە سوعىس جاريالامايمىز دەگەنى، 1941 جىلدىڭ 22 ماۋسىمدا گەرمانيانىڭ سۋىق قارۋلانعان ارمياسى كسرو شەكاراسىنا جۇگىرىپ كىرگەندە، ستاليننىڭ تىزەسى قالتىراپ، داچاسىنا قاشىپ، ءبىر اپتا جاتىپ العانى، پوليتبيۋرو باسشىلارى كەلگەندە، «مەنى تۇتقىنداۋعا كەلدىڭدەر مە؟» دەپ شوشىپ كەتكەنى، تب... دايەكتەر تابىلدى.   

1943 جىلى گەرمانيا مەن جاپونياعا قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن كسرو، اقش پەن ۇلىبريتانيامەن قۇپيا كەلىسىم-شارت قۇرىپ، ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەكپەن ۋاقىتشا قامتاماسسىز ەتىپ تۇرۋىن سۇراعان. 50-جىلعا ازىق-تۇلىك قورىن جينايتىن اقش سۋ استى كەمەلەرمەن ارقىلى الياسكا تۇبەگىنە ازىق-تۇلىك جەتكىزىپ وتىرعانى تسرۋ-دىڭ قۇجاتتارىندا ساقتالعان. ويتكەنى، ول كەزدە بۇكىل وداقتىڭ بيداي مەن كۇرىش ەگەتىن ۋكراينا، بەلورۋسسيا رەسەيدىڭ تەرريتورياسىن گەرمانيا باسىپ العان ەدى. قازاقستاندا بيداي ەگىلمەيتىن، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى  مال-مۇلىكتىڭ سوڭعى تۇياعىنا دەيىن سىپىرىپ جالماپ، فرونتقا دەگەن جەلەۋمەن رەسەيگە اسىراتىن. 1945 جىلى  قاندى  قىرعىن  اياقتالعان  سوڭ، كسرو بويىنشا، 3 ميلليونعا  جۋىق  اياق-قولىنان  ايىرىلعان مۇگەدەكتەر  مەن  جەتىم-جەسىرلەر، كەدەي-كەپشىكتەر ءۇش اي  بويى ماسكەۋدەگى  قىزىل  الاڭعا شىعىپ بيلىكتەن «كومەك  بەرۋىن سۇراعان».

قاتىگەز ستالين  ولاردى ءبىر  كۇندە اسكەريلەردىڭ  كۇشىمەن ساحالينگە  جەر  اۋدارعان، جولدا  اشتىققا  شىداماي، الگىلەر  قىناداي  قىرىلعانىن  بىرەۋ  بىلسە، بىرەۋ  بىلمەس. وسىدان كەيىن كسرو  ايماعىندا  بيلىكتەن  ءبىر  نارسە  تالاپ  ەتىپ  سۇراۋعا  ەشكىم  باتا الماعان.     

1941-1945 جىلدارى ءبىز كىم ەدىك؟

رەسەيدىڭ بودانىندا قۇلدىق ۇرعان، سول ساياساتتىڭ قامشىسى ءوتىپ كەتكەن، سونىمەن كۇن كورىپ، قالىپتاسقان جالتاق قازاق بولدىق. ادەيى الىپپەمىزدى ءۇش رەت اۋىستىرىپ، ۇلتتىق ءتىلىمىزدى جۇندەي ءتۇتتى. بويىمىز بەن ويىمىزعا قۇلدىق مىنەز دەندەپ ەندى. ايتپەسە، شەتىمىزدەن جەتىم لاقتاي سيراعىمىزدان تارتقىلاپ، باسقا كوگەنگە كوگەندەپ، جاۋكەمدەي باستاعان. حالقىمىزدى ءار تاراپقا تارتقىلاپ، ءتىلىمىزدى، رۋحانياتىمىزدى، تۇرمىس-سالتىمىز بەن ادەت-عۇرپىمىزدى كۇلپارشالاپ تاستادى. سويتە، تۇرا، رەسەي الگى قىلىقتارىن حالىقتارعا ازاتتىق اپەرۋشىلىك، ونەر-ءبىلىم اكەلۋشىلىك رەتىندە سيپاتتادى. وزدەرىن وركەنيەت دۇنيەسىن قۇتقارۋشىلار رەتىندە ماراپاتتادى. بۇل رەتتە، اسىرەسە، سول كەزدەگى كنياز گورچاكوۆ ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. ول ۇلى دەرجاۆالاردىڭ بارىنە نوتا جولداپ، «تۇركىستان دەپ اتالاتىن جابايى ەلگە وركەنيەت ءسىڭىرىپ»، «كەرۋەن توناۋدان گورى ساۋدا جاساۋدىڭ ءتيىمدى ەكەنىن ۇيرەتۋگە ءسوز بەردى» («پروشلوە كازاحتان»، الما-اتا موسكۆا، 1936 گ. 114-117-بەتتەر).

«9-مامىر – ۇلى جەڭىسكە 71-جىل، رەسەي تويلاپ جاتىر ەكەن» دەپ باس سالىپ تويلاي بەرۋدەن گورى، الگى مەرەكەنىڭ تۇپكى يدەياسىنا، ءتۇپ ماڭىزىنا تەرەڭدەپ ۇڭىلگەنىمىز ءجون. اينالامىزعا سىن كوزبەن قاراۋ كەرەك سياقتى. ويتكەنى، جەلكىلدەپ ءوسىپ كەلە جاتقان وسكەلەڭ ۇرپاق كوكتەي سولماسى ءۇشىن ولارعا اعارتۋ ىستەرىنىڭ جۇرگىزىلگەنى ابزال.

جۇمامۇرات ءشامشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz