Orys tildi «camonitor.kz» deytin sayt QR Qylmystyq kodeksi men Konstitusiyada kórsetilgen zang shenberinen shyghyp, Tәuelsiz elimizde tatu-tәtti ómir sýrip otyrghan qazaq últy men ózge diaspora ókilderining arasyna ot tastady. Qazaqtyng sergek oily, belsendi azamattaryn ol «shovinist» dep aiyptady. Resmy tilde súhbat bergen sayasattanushy Súltanbek Súltanghaliyevting әlgi súhbatyna baylanysty qazaq qoghamynyng betek ústar azamattary da jauap barip jatyr. Áueli sayasatanushy Aydos Sarym men Rasul Júmaly óz oilaryn ortagha salghan edi. Keshe belgili sayasatker Jasaral Quanyshalin myrza Súltanghaliyevti «otarlyq sana» bodany dep biletinin әm ony ayau kerek ekendigin aitqan, al, býgin tanymal sayasatker Ámirjan Qosanov myrza «Abai.kz» portalyna arnayy súhbat berip otyr.

-Ámirjan agha, «camonitor.kz» deytin orys tildi sayt qazaqtyng ruhy sergek azamattaryn, qogham belsendilerin «shovinist» dep aiyptap, sol shovinisterding úyasy  «Abai.kz» dep jatyr. Búl Tәuelsiz elimizde terezesi ten, tatu-tәtti ómir sýrip otyrghan últtar arasyna jik salu emes pe?

-Óte oryndy súraq! Dәl solay! Jәne de búl jik saludy ana bireuler basqadan emes, qazaqtan, onyng qamyn jep, namysyn qorghap jýrgen azmattardan, tútas bir últtyq iydeyadan bastaghysy kelip otyr! Ne degen qúityrqylyq desenizshi! Óitkeni, qazaq últshyldary eshqashan da basqa últtardyng mýddesin tәrek etken joq, kerisinshe, barlyq mәseleler boyynsha ol últtardyng jaghdayyna eshbir núqsan keltirmeytindey qimyl-әreket jasap keledi. Biraq onyng bәri memleketti qúrap otyrghan qazaq últynyng mýddesin tәrk etuden tumauy tiyis! Basqasyn aitpaghanda, jalpyadamzattyq tәjiriybe de osylay dep otyr emes pe?!

«Tiyse, terekke, tiymese, bútaqqa» degen әuleki de әmbebap prinsip bizding qoghamdaghy qoghamdyq pikirtalastardyng dingegi bop bara jatqan siyaqty. Sebebi jogharyda atalghan eki sarapshy bәrin bir jerge ýiip, qosylmaytyn taqyryptar men bir-birine mýldem sәikes kelmeytin әri sayasy salmaghy men qoghamdyq pikirdegi orny әrqily túlghalardy sapyrylystyryp jiberipti! Áytpese, Aydos Sarym men Rasul Júmaly kim, al basqalary – kim?

Últtyq túrghydan ýn qatyp jýrgen qazaq tildi BAQ jetip jatyr. Sonyng ishinde «Abay.kz» portalyn erekshe atuynda da ýlken mәn bar: «Abay.kz» shyn mәninde últtyq iydeyany nasihattaushylardyng minberine ainaldy. Sondyqtan osy synmen qúttyqtap qoyghym keledi. Synaydy eken, ol da moynydaudyng bir týri!

-Kommunist sayasattanushy Súltanbek Súltanghaliyev Rasul Júmaly, Aydos Sarym sekildi belsendi azamattardy ortaghasyrlyq reaksionisterge tenepti...Tipti qazaq últshyldyghy – jórgektegi nәrestening dengeyinde deydi...

-Óz basym Qazaqstandaghy últtyq-patriot kýshterge berilgen tómen baghagha әste kelispeymin! Últshyldardyng da últshyly bar. Bes sausaq birdey emes, últtyq iydeyany ózining tómen dengeyimen úyatqa qaldyryp jýrgender de, moyyndau kerek, joq emes. Biraq myna kommunist synshy atap otyrghan Aydos pen Rasul, basqa da teoriyalyq bazasy myqty azamattarmen olardy salystyrugha da, shatastyrugha da bolmaydy.

Osy eki intellektualmen ashyq pikir talastyryp, óz auyzdarynan shyqqan payymdardy joghardy atalghan sayttyng avtory qorghay ala ma eken? Gәp sonda! Basqa basylymnyng alanynda, bir jaqty ghaybattau eshkimge de jaraspaydy.

Birjaqty әri ózine ghana paydaly jaghdayyn bile otyryp, eki «synshy» («camonitor.kz»  saytynan sóz alghan Súltanbek Súltanghaliyev pen Danil Bektúrghanovty aitady. - red) oiyna kelgenin ottap, últtyq taqyrypta ashyq pikir bildirip kele jatqan kóptegen azamattargha til tiygizip qana qoymay, jalpy Qazaqstandaghy últtyq mәselening sheshilu joldaryna, onyng ishinde, qazaq últynyng bolashaghyna birshama kýmәn keltirgen eken.

-Men sayttaghy synarjaq pikirler men ondaghy spiykerlerding teoriyalyq túrghydan qazaq tildi sayasatkerler men sayasattanushylardyng tayaz bilimdi dep bagha bergenin   týsine almadym...

-Birinshiden, teoriyanyng da teoriyasy bolady. Bәrin bir ghalymnyng konsepsiyasyna salyp qoyyp, klassifikasiyalau jәne de ózining erekshe jaghdayy men sharttary bar Qazaqstandaghy ahualdy bir ústanymmen ghana baghalau – baryp túrghan sauatsyzdyq әri әbestik.

-Últtyq mәelelerdegi basym baghyttardyng әr týrli kezende әrtýrdi mәnge ie bolatynyn olar týsinbey me?

-Týsinedi. Biraq ózderine tiyimsiz bolghannan son, ony bilmegendey bolady...

Ekinshiden, qazirgi Qazaqstandaghy últtyq mýdde jolyndaghy kýres 70 jyl kommunistik imperiyanyng qaynauynda bop kelgen últ mýddesi túrghysynan janasha qarastyryluy kerek! Ol turaly synshysymaq avtorlar lәm-mim demeydi.

Ýshinshiden, ol maqalanyng óne boyynda «últshyldyqpen qalay kýresu kerek?» degen taqyryp menmúndalap túr.

-Búl belsendi azamattardy biylikke «shovinist» etip kórsetip, aidap salu ghoy...

-IYә, búl da keshegi sovet iydeologiyasynan múra bop qalghan sanadaghy atabizm! Nege últ mýddesin ashyq aityp, ol problemany sheshuding órkeniyetti joldaryn úsynyp otyrghan qozghalyspen, onyng kórnekti ókilderimen kýresu kerek? Nege olardy biylikke «jau» etip, «jaman» etip kórsetuimiz kerek?!

Sondyqtan da qazirgi Qazaqstan sayasy oiynda «últshyldyq» degen termindi barlyq jaghynan – tarihi, glossariylik, psihologiyalyq jәne sayasy jaghynan – reabilitasiyalap, aqtap alu kerek! Sol kezde ol iydeyagha qarsy mynaday qauipti әri qara niyetti oilar aitylmaydy!

-«Samonitor.kz» deytin orys tildi saytta pikir bildirushi eki azamattyng qazaqtyng sergek oily azamattaryna shýilikkenine qaraghanda múnda astarly iydeologiya jatuy әbden mýmkin ghoy...

-Áriyne, әngimening taghy bir moralidyq astary bar. Nege qazaq últshyldaryna jekkórinishti pikir qalyptastyratyn osynday súqbattar qazaq basqaryp otyrghan orys tildi gazette jariyalanyp otyr?! (Gazet pen sayttyng bas redaktory eks-oppozisioner Biygeldi Ghabdullin ekenin eskeretemiz. – red.) Meninshe, osy jaghdayda qogham ýnsiz qalmauy tiyis. Yaghni, óz últyna til tiygizgen, onyng qayta órleuine tittey bolsa da kýmәn men kedergi keltirgisi kelgen kez kelgen redaktor qoghamnyng sózsiz narazylyghyn sezinui tiyis! Kerek desek, onday BAQ-qa oqyrmandyq sanksiya jariyalau kerek! Ol basqalargha da sabaq bolar edi.

Bir nәrseni moyyndau kerek: bizdegi jaghdayda kóp nәrse naqty sayasy sheshim qabyldaytyn, ony oryndata alatyn aghymdaghy biylikke, ondaghy naqty túlghalargha baylanysty! Sondyqtan da biz, qogham ókilderi, ókimet organdaryna, әsirese, iydeologiya salasyndaghy basshy qyzmetterge últtyq mýddege berilgen, jan-jaqty bilimdi, óz pozisiyasyn uәjdi týrde qorghay alatyn, jana Qazaqstannyng jana últtyq sayasatyna layyqty ýlesin qosa alatyn, Mәskeuge ne basqa jaqqa jaltaqtamaytyn kadrlardyng keluin bar jaghynan qoldauymyz kerek. Ol turaly as ýide tyghylyp otyryp emes, bar dauyspen, biylikke yqpal ete alatynday týrde jariya etuimiz kerek! Biylik ishinde jýrgen últshyl azamattardy ashyq әri pәrmendi týrde qorghauymyz qajet. Ashyghyn aitsaq, әzirshe sol asyl azamattardyng birazy reseylik pighyldaghy basshylardyng qúrbany bop keledi.

Eger de biylik organdaryna últtyq mýddeni basty maqsat sanaytyn azamattar kelmese, EAEO da «qúlpyra týsedi», ekonomikamyzdyng «qytaylanuy» da jalghasa beredi!

Súhbattasqan – Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz