ShEKSIZ TÁUELSIZDIK BOLMAYDY...

Biz kim ne aitsa da, eger aqiqatqa tura qaraytyn bolsaq, әli kýnge Resseyge vassaldyq baghynyshtylyqtan shygha almay otyrghan últpyz. Búghan sebepterdi jan-jaqtan keltire beruge bolady. Birinshi sebep – memlekettik organdardaghy jyldar boyy qalyptasyp qalghan is basqaru men bank-qarjy tilining orystildiligi. Bilim beru salasyndaghy barlyq oqulyqtar men oqytu әdistemelerining orystildiligi. Osydan kelip memlekettik basqaru salasyndaghy orys tildiler men orystyq pighyldylardyng ýstemdigi. Qazir: a) Barlyq týpnúsqa oqulyqtar orys tildi, Resseylik ónimder. ә) Tipti qazaq tili men әdebiyetin oqytu әdisi de orystyq pedagogika ýrdisimen jasalghan. b) Qazaq mektepterindegi oqytu tili qazaq tiline kóshirilgenimen oqytu әdisi orystyq ýrdiste saqtalyp qaldy... Olar osy ahualdan esh aiyrylghysy kelmeydi. Olar biz Resseyden bet búrghan sәtte-aq ózderi ie bolyp otyrghan qoghamdaghy barlyq artyqshylyqtar men qúndylyqtardan birjolata aiyrylyp qalatynyn jaqsy úghady.

Ekinshi sebep –  memlekettik basqaru jýiesi men býkil memlekettik organdardyng júmys reglamenti de Resseylik núsqada. Basqasyn bylay qoyghanda, halqymyzdyng 70 payyzgha juyghy ózderin músylman sanaytyn el bola otyryp, demalys kýnimiz hristian dәstýrine say jeksenbi bolyp otyr. Osynyng nәtiyjesinde Tәuelsizdigimizding alghashqy jyldaryndaghy jappay qúdayizdeushilik kezinde qanshama qandastarymyz jat dinderding etegine kirip ketti.  Býgingi tanda da, osynyng zardabynan qanshama zanqúrmettegish músylmandar júma kýni júmystan shygha almay, júma namazdaryn qaza qylsa, zangha narazy әsiredinshilder osy kýni meshitter men basqa da diny ghibadathanalarda kópshilikke ainalyp, óz yqpaldaryn emin-erkin iske asyryp jýr.

Ýshinshi, tórtinshi, besinshi, altynshy, jalpy barlyq sebepter bizdi qoldy-ayaqpen jetelep, tura Resseyge aparyp tirep túr. Tipti bizding mektepter men arnayy jәne jogharghy oqu oryndaryndaghy tarih pәnin tap býginning ózinde Ressey ghalymdarynyng jazyp bergen izin jalghastyryp, tarihymyzdy tek qana resseylik otarshyldyq pen kommunistik dinsizdik arqyly oqytyp keledi. Qogham tanu men filosofiyada tipti masqara. Býkil әlemde filosofiyada «materializm» degen termin maghynasyz, mәnsiz bir kózqaras qana bolsa, bizding studentterge markstik-lenindik adasu iydeologiyasy basty filosofiyalyq ilim, basty kitap týrinde oqytylyp keledi. Sanasy ózgermegen últtyng isi ózgere me? Álbette – joq!

Bizding Resseyge ekonomikalyq tәueldiligimiz de shyndyq. Biz qansha qarsy bolayyq, jaqtyrmayyq, únatpayyq aldaghy juyq jyldarda Resseymen odaqsyz algha basudyng eshbir joly joq. Áskery tәuldiligimiz taghy bar... Basqasyn aitpaghannyng ózinde barsha ghalam Qazaqstandy Resseyding vassaly retinde tanyp, tap osy týsinikpen qarym-qatynas jasaytynyn da eshkim jasyra da, jalghandyqqa shyghara da almaydy.

Búl orayda Qazaqstannyng tәuelsizdigin tәuelsiz etu ýshin El Preziydenti N.Nazarbaevtyng da, onyng komandasynyng da atqarghan, atqaryp jatqan isi men jýrgizip otyrghan sayasaty sóz joq, óte iri. Biraq bizding elding ahualy óte úsaq. Onyng úsaqtan beter úsaqtalyp ketuine sebep bolghan bizding últtyq elitamyzdyng qalyptaspaghan kýii joq bolyp joghalyp ketui edi. Búl orayda dana babalarymyz «Qanday halyq – sonday patsha» dep dúrys aitqan. Qazirgi kýni Nazarbaevty synaushylardyng qaysybiri preziydent bolghanymen elding qazirgi kýiin búdan ary damyta almas edi.

Búl ýshin, qazir, Kenestik ortalyq biylikti aiyptaugha bolady. Búl – sol zamandaghy zúlym sayasattyng saldary. Mәskeuding qazaqtyng ghana emes, basqa últtardyng da últtyq elitasyn qasaqana alalap, bólshektep, bir-birine aidap salyp ústaghany ras. Osynyng saldarynan qazaqtyng últtyq elitasy egemendik alghan alghashqy jyldar últtyqtan úsaqtalyp, rulyq dengeyge deyin qúldyrap, toptar men topshyqtargha bólinip ketti. Tarihshylar óz ruynyng tarihyn qazbalap, jazushylar óz ruynyng batyryn dәriptep, tu-talapay bolyp jatty. Búnday «elitanyn» kómegine sýienip el basqaru mýmkin emes bolatyn. Sayasatshylarymyzda da osynday kesel boldy. Búl ahual kez kelgen qogham men últ ýshin tәuelsizdikting alghashqy jyldaryna tәn, zandy qoghamdyq qúbylys bolatyn. Búny «tәuelsizdikting balalyq auruy» dese de bolady. Osy aurudyng shekten shyghyp ketuinen tәuelsizdik ýshin birigip kýresken Ýndi halyqtary birneshe memleketterge bólinip ketse, endigi bir elderdegi oyanghan azamattyq soghystar әli kýnge jalghasyp keledi. Búl keselding tym úzap, jalghasyp ketui qauipti tendensiya. Tarihta búnday úsaqshyldyqtar ayausyz basyp-janshu, joy arqyly dogharylghan, toqtatylghan. Gegeliding moralidyq adamgershilik tәrbiyeden zandyq tәrbiyeni biyik qoiyynyng shyndyghy da osynda edi. Bizding elimizde búl aurudan ainalyp ótpedi. Biraq ony asqyndyrmady.  Preziydent Nazarbaevtyng onyng imidjmeykerlerining halyqqa jetkize almay jýrgen qyzmeti osy bolatyn. Nazarbaev sayasatker retinde búl alalyqty ne últaralyq, ne sayasiy,  ne azamattyq alauyzdyqqa deyin jibertpedi. Bәri de boldy. Biraq qalay degenmen, bizding sayasy basshylar da, últtq elitamyz da búl orayda evolusiyalyq joldy tandady.

Kenes odaghy kezinde ortalyq biylikke qarsy túru qabiletteri bar últtyq elita qalyptasyp, ózderining últshyldyq bolmysyn kórsete bilgen edi. Jana qoghamdyq qatynastar men qoghamdyq qúrylym, qúndylyqtar ólshemi ol elitany qoghamdyq-sayasy sahnadan shygharyp tastady. Onyng ornyn jana, barynsha marginaldanghan top basty. Bizding qazirgi problemamyz osy top bolyp otyr. Búl da tarihtaghy, nemese adamzat qoghamynyng damuyndaghy tosyn jayt emes. Bar bolghany qoghamnyng damu dialektikasyndaghy teristi terske shygharudy teristeudegi bir buyn ghana. Bizding mysalda totalitarlyq kommunistik rejim teriske shygharylyp, onyng ornyna demokratiyalyq últtyq memleket qúru maqsat boldy. Kenestik kommunistik qoghamda teristerdi teristeu búghan deyin de birneshe ret oryn alghan edi. Eng aldymen V.Lenin K.Marksti teriske shyghardy. K.Markste «sosialistik» dep atalatyn qoghamdyq formasiya joq edi. Onda «әskery kommunizm» sosyn «kommunizm» ghana boldy. IY.Stalin V.Lenindi teriske shyghardy. Onyng sosializm turaly termiynin saqtap, Jana Ekonomikalyq Sayasatyn teriske shyghardy. Jartylay әskery kommunistik qogham qúrdy. V.Stalindy N.Hrushev, ony L.Brejnev, ony Yu.Andropov, olardy M.Gorbachev, ony B.Elisin teriske shygharyp, aqyr sony últtyq respublikalar búnday Odaqtan bas tartty. Qoghamdyq damu degenimiz osy – eskini jana údayy teristep otyrady. Qazaqtar múndayda «adasqannyng aldy jón, arty soqpaq» dep tura aitady. Bizding últtyq elitamyz osy teristeu mektebinen ótken, soghan ghana beyimdelgen elita bolatyn.

Osydan kelip, bizding últtyq sayasy elitamyz da,  ruhany elitamyz da, jalpy halqymyz da qoghamdyq-ekonomikalyq formasiya týbegeyli ózgerip, barsha qúndylyqtar almasqan jaghdayda ony tanu men soghan say amaldar úiymdastyruda dayyn bolmay shyqty. 1991-jylghy tәuelsizdik sheruinen song Qazaqstanda biylikke talasushy, qogham men últty damytudaghy ózindik baghdarlamasy bar «men» degen túlgha, «biz» degen sayasy úiym bolghan joq. Nәtiyjesinde ózining Tәuelsizdik turaly deklarasiyasyn eng sonynan jariyalaghan el Qazaqstan boldy. Búl ýshin qazirgi «danyshpandar» sol kezdegi biylik basynda otyrghandardy kinalaydy. Búl teginde qate tújyrym. Shyndyghynda tәuelsizdikke halyq ta, sol halyqty biriktirushi últ ta dayyn emes edi. Oghan 1991-jylghy nauryz aiynda «Odaqty saqtap qalu, qalmau jayly» ótken referendumnyng qorytyndylarymen tanysqan kisining kózi birden jetedi.

Eger sol kezde el basqaryp otyrghan kez-kelgen adam atoylap algha úmtylyp, eldi «revolusiyagha», antiyresseylik, antiodaqtyq bastamalargha shaqyratyn bolsa, ol kisining ahualy «uaqytynan búryn shaqyrghan әteshting ahualynday» bolar edi. Biz basqa respublikalar mysalynan onday uaqighalardy jaqsy bilemiz. Gruzy halqy da, Azerbayjan halqy da bir sәtterde últshyldyq úranymen ózderi saylaghan últshyl preziydentterden ózderi bas tartyp, búrynghy preziydentterin qayta tapty. Sebebi, olardyng da  tandaghan joly evolusiyalyq jol edi. Olar bir zamanda milliondaghan otandastarynyng ómirin joyghan revolusiyanyng qúnyn jaqsy bildi. Al, evolusiyalyq damu tendensiyasynda búrynghyny teriske shygharudyng búnday әdisi eskining ishindegi jaqsylaryn ghana emes, jaqsy payda bolghangha deyingi ózgertu amaly joq eskilerdi de saqtap qalugha mәjbýr. Tipti, revolusiyalyq sekiris uaqighalarynda da jana eskini tolyq laqtyryp tastamaydy, týgeldey joyyp jibere almaydi. Resseydegi kommunistik tónkeristen keyingi «búrynghy memlekettik sheneunikter» men «әskeriylerdi» memlekettik qyzmetke qayta tartugha mәjbýrligining sebebi de osy bolatyn. Tek osy amaldardan song ghana Kenes ýkimeti qúrylyp, melekettilik qamtamasyz etilgen edi. Sebebi eskisiz eshqanday jana bola almaydy. Eski nәrse jananyng payda boluynyng tegi, tiregi bolyp tabylady. Eger odan tolyq qol ýzilse jananyng ahualy tamyrsyz terekke ten.  Sebebi olardyng arasynda týpsiz túnghiyq joq, sebep pen saldar týrindegi myqty baylanys bar. Jana eskiden ózining aldyndaghy damudyng barlyq jetistikterin qabyl alghanda ghana jana bola alady.

ESKI JÁNE JANA

Búl turaly kóne jazbalarda A.Makedonskiyding tәjiriybesi mysal retinde alynady. Aleksandr Makedonskiy jastyq shaghynda әkesining qaramaghyndaghy biyleushiler men әmirlerine óte narazy bolghan adam. Keybir tarihshylar osy ýshin әke men balanyng arasynda týsinispeushilikter de bolghanyn aitady. Ákesi ólip, taqqa otyrghan song Aleksandr Makedonskiy әkesining túsyndaghy jemqor, jatypisher, maskýnem bolghan әkimder men biyleushilerdi týgel qyzmetten quu turaly ókim shyghartady. Sonda Aristoteli shәkirtine oghan qol qoymay túryp, bazardy aralap, halyqtyng ahualyn kórip keludi úsynady. Makedonskiy múny qabyl etip, ekeui bazar aralap, qaytar jolda qaqpa aldynda otyrghan qayyrshyny kóredi. Ol bayghústyng bet-auzyndaghy jaragha shybyndardyng qújynaghany sol, reni de kórinbey otyr eken. Aristoteli ony ayaghan bolyp, qayyrshynyng betindegi shybyndy jelpuishimen quady. Sonda qayyrshy oghan: «Ey, jaqsy adam. Mening saghan ne jazghanym bar edi, maghan sonshalyqty jamandyq oilap, janyma azar beretindey?» deydi. Aristoteli oghan «Men saghan qorlyq kórsetpedim, jaqsylyq oiladym. Betindi shybynnan qorydym» dep jauap qatady. Qayyrshy oghan: «Ey, jaqsy adam. Ol shybyndar mening betime ertesimen qonyp, jeytinin jep, ishetinin iship, endi toqtyqtaryn basyp, tynysh otyr edi. Mening de janym tynysh tauyp endi kóz ilip edim. Sen olardy qudyn. Olar qonghan jerinen maghan qaytyp kelmeydi. Olardyng ornyn ash shybyn basyp, meni qayta sorady ghoy. Búl endi qorlyq, qorlyqtyng eng jamany emes pe?!» dep jauap qatady. Aristoteli búrylyp Aleksandr patshagha qaraydy. Aleksandr patsha ózining әmiri turaly oilaydy. Jarty әlemdi jaulap alghan búl patsha sol uaqighadan song әkesinen qalghan birde bir әkimdi de, әmirdi de, uәzirdi de ornynan auystyrmay úly erlikterdi iske asyryp,  jarty ghalamdy jaulap alyp, әdiletti qogham ornatqan. Konfusiy ústaz da barsha zaman ýshin dúrys aitady: «Mәsele oryndaushylarda emes, olargha ókim berushilerding qoldary men arlarynyng tazalyghynda».

Materialistik dialektikada «qajettilikpen» qatar jýretin «kezdeysoqtyq» degen kategoriya bar. Búny marksshilderden basqa dialektikter moyyndamaydy. Sol moyyndamaushylardyng pikiri dúrys sekildi. Osy túrghydan alghanda Qazaqstannyng egemendik alghany bireuler oilaghanday eshbir kezdeysoqtyq emes. Úzaq jyldar boyghy últtyng ishki damuynyn, tolysu men tolyghuynyn, pisip-jetiluining jemisi. Tap osy tústa biylik basynda bolghandardyng biylik basynda otyruy da kezdeysoq uaqigha emes. Bәri osyghan deyingi qordalanyp, jinaqtalyp qalghan jaghdaylardyng sheshimi, sheshilui.

Búnday damu prosesine baylanysty Gegeli mynaday mysal keltiredi: Ósimdik óse kele gýl jarady. Gýl-ósimdikten basqasha. Gýl ózin shygharghan nәrseni teriske shygharady. Ol oghan qarama-qarsy nәrsege ainalady.  Biraq solay bola túra, ol ósimdikting óz tuyndysy, ol ósimdikti teristeu arqyly ghana onyng bolmysyn rastaydy, bekitedi, odan ary jalghastyrady. Gýlden shyqqan jemis te gýlden tipti basqasha, tipti bóten bolyp kórinedi. Jemis gýldi de, ol arqyly ósimdikti de teriske shygharady. Onyng osynday teriske shygharuy ósimdikting býtin bolmysyn jalghastyryp, odan ary damytudyng birden bir joly.

Bizding últtyq qoghamymyzdyng damuy tarihy osy ósimdikke úqsaydy. Qazaq halqy últ bolyp saqtalyp qalu ýshin taghdyrdyng týrli soqpaghynan jýrip otyrdy. Ol birde patsha, birde qúl boldy. Dauylgha da shaldyqty, basqagha da úshyrady. Azaydy, azdy, tozdy, qayta tolyqsydy. Sonyng bәrinde bir ahual bir ahualyn teristep te otyrdy. Eng sony ateistik-kommunistik biyleushi partiya ornatqan totalitarlyq tәrtip týrli amaldarmen myndaghan jyldar boyy qalyptasqan halqymyzdyng últtyq mәdeniyetterin túnshyqtyryp, «Mazmúny jaghynan sosialistik, formasy boyynsha últtyq» deytin jalghan úrandy jamylyp tek qazaqtardyng emes, basqa da barsha últtardyng da mәdeniyetin temir tor shenberinen shygharmay ústap keldi. Sol taptalghan últtardyng ishinde KSRO-ny qúrushy últ – orys halqy da boldy.

Totalitarlyq rejim búl halyqtardyng bolmysynyng syrtqy formalary men keybir jekelengen mazmúndaryn ózgerte alghanymen ruhany mazmúndaryn, últtyq zerdesin ózgerte almady. Tap osy sebepti de búl últtar Gegeli mysal etken gýl sekildi bir sapadan ekinshi sapagha qúbylyp túrghanymen týpki mәnderin ózinde saqtap qaldy. Birinshi mýmkindik pen jaghday tuysymen syrtqa shyqty.

Biz býgingi qoghamdy qúru arqyly naghyz dýbara qogham, dýbara últtyq qúndylyqtar, dýbara bolmys jasadyq. Búl eski deu ýshin eski de emes, eskige tipti úqsamaydy. Jana deytindey jana da emes, túla boyy eskining qaldyqtary. Búl naghyz ótpeli kezen. Búl qogham dýbara qogham. Sondyqtan onda últtyq sana da dýbara kýy keshedi.

(Jalghasy bar. Basy myna siltemede: http://abai.kz/post/view?id=7470)

Ábdikәrim Ábdimomynov

Abai.kz