Qyrghyzdardyng «sardar» atty portalynda «Shynghys handy qazaq dep jýrgender diyletanttar» degendi oqyghan edim. Qasiyetsiz adamnyng jazghany ghoy, bayaghy. Ángimemizding basynda qasiyetti Qúran kәrimning «Maida» sýresining 69-shy ayatyndaghy Allahtyng tómengi sózderin keltirelik:

«Mýmin bolsyn, yahudy bolsyn, júldyzgha, perishtelerge tabynushylar bolsyn, nasara bolsyn, Allahqa jәne qiyamet kýnine ilanatyndar bolsa, izgilik jasaghandar bolsa, kelesheginen kәdik, ótkeninen ókinish bolmaq emes».

Búl jerde júldyzshylar jóninde de, aitylyp túr. Júldyzshy degenimiz qazirgi tilmen aitqanda astrolog, kosmoenergetter. Boylaryna tylsym dýniyeden aqparat qabylday alatyn adamdar. Eger de, búnday adamdar sharighat jolynda nyq jýretin bolsa, Allahqa seriktik jasamaytyn bolsa, onda, búlardyng sezgenderin «shәitәnning isi» deuimizge haqymyz joq.  Aldynghy «Shynghys qaghan Abyz rudyng úrpaghy» atty maqalamda men abyzdardyng kimder ekenderin aitqan edim. Osydan keyingi «Payghambargha tenelgen Shynghys qaghan» atty maqalamda men bizding payghambarymyz Múhammed s.gh.s.-nyng shyqqan tegi qorayyshtardyn  huzaagh degenderindegi  banu kalb, yaghni, it eli ekenderin jazdym. Osydan keyin qasiyetti Ramazan aiynda bir ýlken shabyt kelip, «Imperiya – prizrak pervokazahov» atty maqalam kókeyimnen shyqty. Oryssha jazghanym, orystar qazaqtardyng kimder ekenin bilsin degenim edi.

Men ayan alyp qúran oqityn boldym, endi mine, ayan alyp Shynghys hannyng qúpiyalaryn asha bastadym. Ergene qondy taptym. Kәlimany dauystap qúlaghyma salghan, oqityn qúranymnyng әuenin qúlaghyma estirtken tylsym dýnie shәitәnnәn bolmasa kerek. Men de, bir abyzdardyng úrqy edim.  

Sonymen, «Payghambargha tenelgen Shynghys qaghan» atty maqalamda aitylghanday, huzaaghtar degenderden qorayyshtar Mekkege kelip, djurhum degenderdi quyp jiberip, payghambarymyz Múhammed s.gh.s.-nyng babasy Kosay qajylyqty eng alghash payda kózine ainaldyrady. Ol kezde Mekkege tasqa tabynushylar jinalatyn bolghan. Solardyng qajylyghyn aitamyn. Djurhum degen taypanyng atauyna  úqsas taypanyng atauy kóne Kereylerde djurgiyn, jyrhyn, qytay tilinde qiyat-irkin degender bolghan. Qorayysh degendi qoralas, kereit pe dep te, boljadyq. Arabtaghy kalb ruynyng qazirgi qazaqtaghy Qalpe ekenin, qazaqtardyng qalpe dep óte dindәr, aqyn adamdy aitatyndaryn da, esimizge aldyq. Endi, «bismilyahy rahmaniy-r rahiym» dep, úly sózdi bastalyq.

Payghambarymyz Múhammed s.gh.s.-nyng ómirbayanyn zerttegen evreyler ol kisining zamanynda Araviyada kahinderdin, yaghni, úly baqsy, kóripkel-kóregenderding qaptap ketkenderin aitady. 362 әuliyesi bolghan Adaylardyng bizder abyz rudyn, yaghni, kahinderding úrpaqtary ekenderin  bilemiz. Beket ata kahin bolghan. Payghambarlardyng barlyghy da, abyz rulardan shyqqan. Sondyqtan da, payghambarlyq qasiyetting ózderine ghana tәn ekenin biletin evreyler, evrey emes adamnyng aqyrghy payghambar bolghanyna tang qalghan edi.  Bizder adaylardyng «man+aday» atalyp jýrgen zamandaryn da bilip qaldyq. Búl sózdi týieli aday, ne bolmasa, manghaz aday dep týsinuge bolady. «Man» degen sózding týiening mәrtebeli jýrisine qatysty ekeni belgili. Al endi, arabtardyng shejirelik anyzdarynda әlgi huzaagh, kalb degenderding atalary Maada (manaday?) bolghan eken. Búl da, kezdeysoq sәikestik pe?

Qazirgi de, býrynghy da, ghalymdar adaylardyng kóne day, dah taypalarynyng úrpaqtary ekenderin aitady. Búghan eshkim de, dau aityp jýrgen joq. Al endi, Shynghys qaghan siyaqty evropalyq bet әlpetti, yaghni, aqsary, óndi, jasyl-súr kózdi ariylerding bes taypasynyng biri osy Dahtar edi. Qorayyshtardy bolsa, ghalymdar oryssha aitqanda «maadity», «kalbity» dep aitady. Qazaqsha aitatyn bolsaq: manadaylyqtar, kalbalyqtar, ne bolmasa, qalpelikter. Osymen qatar, payghambarymyzdyng ruy banu kalbtar, yaghni, it úldary, it eli degenimizdi menzep túrghan kereydegi kirmeler - IYtelimiz taghy bar. Orystardyng bizderdi nelikten «kalbity» degenderin aldynghy maqalamda týsindirdim.

Aldynghy maqalamyzda qytay iyeroglifterinde «iechjiy» dep atalghan taypalardyng birlestigining grekter aitqan yadiyler, qytaylar aitqan Yadalar ekenderin týsindirip kettik. Osy yuechjiylerding atauyn bireuleri «et jeytin el» dep atasa, bireuleri «ay adamdary» deydi. Toq eterin aitqanda búlardyng - adaylardyng atalary ekenderi haq. Qytaylardyng derekterinde bayandalghan  búlardyng salt dәstýrlerinin, qazirgi qazaqtardyng salt-dәstýrlerimen dәlme-dәl birdey ekenderi aidan anyq. Kenes dәuirinde bizder Nauryz meyramyn bilmey jýrgen kezderimizde, adaylar búl meyramdy toylap, bir-birimen kórisip: «Bir jasynyz qútty bolsyn!» dep jýrgen. Búl irandyqtardyng salty Adaylarda qaydan jýr?

Endi ariylerge kelelik. Ariyler qazirgi Oral taulary, Jayyq ózeni, Kaspiy tenizi ónirlerinde ózderining bizge belgili Hayrat memleketin qúrghan. Osy Hayrat memleketinde ariylerding payghambarlary Zaratushtra dýniyege keledi. Búl atauda Zara degenimiz – sary, tushtra degenimiz – tәjikshe týie. Demek, búl payghambardyng aty «sary týie» bolghan. Taghy da, týie. Búl jerde sary týie dep eki órkeshti qazaqtyng týiesi atalyp túr, óitkeni, ariylerde bir órkeshti týie bolmaghan. Orys ghalymdarynyng aitqandarynda ariylerding bir bóligi úly kósh kezinde qazirgi Qytay jerindegi Sinszyan aimaghyndaghy Tarim ózenining alqabyna kelip qonys tepken. Búl ózenning naqty atauy «taram» bolsa kerek, óitkeni, Mahmúd Qashghariyding jazghandarynda búl ózenning arnalary taram-taram bolghanday. B.d.d. 176-160 jyldary yuechjiyler osy Tarim ózenining alqabynan batysqa qaray quylady. B.d.d 135 jyly búlar Baktriyada kórinedi. Bizding dәuirimizding 1-30 jyldary yuechjiyler, yaghni, adaylar Kushan memleketin qúrady. Búlardyng patshalary Geray edi. Kushan meleketi 5-shi ghasyrgha deyin ómir sýrip, eftaliyt-hiondardyn, yaghni, aq ghún atanghandardyng basyp enuine úshyraydy. Serikbol Qondybay yuechjy degenderdi ýndi tilindegi djadi, yaghni, «otsheliniyk», oqshaulanghandar dep týsindiredi. Týrik anyzyndaghy Kiyan men Toghyzdarymyz, Tarim alqabynan ketken  osy yuechjiyler-adaylar  bolsa kerek. Qazaq degen sózding  «oqshaulanghandar» degendi bildiretini de, aityldy. Osy yuechjiy-kushan memleketin qazaqtardyng eng alghashqy memleketi dep týsinse bolady. Qytay derekteri, búlardyn  basqa ghúndardan oqshaulanyp jýrgenderin de, aitady.  Kushan degendi zerteushiler Kusan dep te, aitady. Meninshe búl sózding naqty núsqasy Kosay. Kosay degenimizding eki ay degendi bildirip túrghanyn oilasaq, keybir zertteushelirding osy yuechjiylerdi «ay adamdary» degenderi kelisti siyaqty. Búlardyng tilderi qazir óli sanalatyn indoevropalyq tohar tili bolghan. Demek, adaylardyng da, alghashqy qazaqtardyng da tilderi alghashynda ýndievropalyq, ýndi-irandyq bolghan. Osymen qatar, Aday degendi bizder qazaq etnoniymining sinoniymi dep tanyghanymyz dúrys bolar. Osynyng eki núsqasy bar. Birinshisi qazghaq, yaghni, óz betimen degendi bildirse, ekinshi núsqa aldyda aitylatyn bolady. (key+saq). Eki núsqanyng da, adaygha qatysy bar.

Eger de, bizder anyzdaghy Ergene qonnyng Ferghana alqaby ekenin bilmegen bolsaq, onda, Shynghys qaghandy qazaq bolghan dep aita almas edik. IYә, dәl kazaq dep, óitkeni, yuechjiylerding tarihynan bizder búlardyng memleketining Týrik qaghanatarynan búryn qúrylghanyn kóremiz. Qazirgi mangholdar, babamyzdy ózderine tartu ýshin «jer júmaghy» Ergene qong dep, Altaydaghy bir qazan shúnqyrdy atap alghan eken. Masasy qalyn, shybyn-shirkey kýn kórsetpeytin, jemis-jiydek óspeytin búl shúnqyr qalaysha jer júmaghy bola alady? Búl men bilmeytin Altay ma?

Al endi, búrynghy atauy tәjik, iran tilinde Iargana bolghan Ferghana alqabynda anyzda aitylghanday jýzim ósedi, jemis jylyna eki ónim beredi, nayman-bayjigittik Dәuletbay batyrdyng úrpaghy Janúzaq jyrshynyng aitqanynda, ol jaqta mal jylyna eki tól beredi eken. Ortasynan, anyzda aitylghanday ýlken dariya ózen, Syrdariya aghyp jatqan búl ónir, anyzda aitylghanday naghyz «jer úiyq» emes pe?

iechjiy-Kushandardyng astanasynyng qay jerde bolghanyn naqty eshkim aita almaydy, óitkeni, olar qala salmaghan, hany da, qarasy da, kiyiz ýilerde túryp kóship-qonyp jýrgen. Shynghys hannyng da, qala salugha qarsy bolghany belgili. Búlardyng qalalary arbanyng ýstine qoyylghan kiyiz ýiler retindegi, kóshpeli qalalar bolghan. Meninshe, búlardyng astanasy osy Ferghana alqabynda túrghan. Kushan memleketin keybir zertteushiler «saghym imperiya» dep ataydy, óitkeni, búl memleketting tarihynyng qúpiyasy kóp. Sondyqtan da, ghylymda búl taqyryp «Kushanskaya problema» dep atalady. Búl abyz elding tarihyn abyz ghana asha alady dep oilaymyn. Nauryz aiynda jaryq kórgen maqalamda men, ejelgi mangholdar jóninde aitqanymda: «Búiyrtsa, qasiyetti Ramazan aiynda bir habar keler» dep, ayandy menzep aitqan edim. Endi mine, Ramazan aiynyng ýshinshi kýni maghan Zaratushtranyng ózi keldi, men ony aday dep oilap jatyr ekenmin. Zaratushtranyng beti Qaghbagha emes, Medinagha qarap túr eken. Týsinetin adamdar, búl kórinisting joruyn «eski din» dep týsiner edi. Men de, solay týsindim, óitkeni, payghambarymyz Múhammed s.gh.s. bastapqyda betin Medinagha qaratyp namaz oqyghan.  Bayaghyda Diogen: «Ya ne sumashedshiy, prosto um moy, ne takoy kak u Vas» degen eken.

Birinshi aitarym, Ergene qong tabylghannan keyin, Altaydy aralap osy «jer úiyghyn» sol mannan әli kýnge deyin sandalyp izdep jýrgen bizding tarihshy ghalymdarymyzgha taqyryp ta tabyldy. Búl tarihshylardyng aqyldary, anyzda aitylghanday, Qiyandardyng Altaydan tym alys ketip qalghandaryna da, jetpegen edi. Huzaaghtardy, kalbtardy, qorayyshtardy, adaylardy, kazaqtardy, mangholdardy zerttegen tarihshylardyng birde-bireui de, olardyng tarihyn  osy Ferghana angharymen baylanystyrmaghan edi. Tek qana, Serikbol Qondybay marqúm, osy yuechjiy-kushandardyng tarihynyn, kazaqtar men týrikterding  tarihynyng aqiqatyna aparatynyn menzep ketken. Óitkeni, ol kisi de abyz, arqaly, qasiyetti, júldyzshy, yaghni, astrolog bolghan. Al endi Zaratushtranyng dinin evropalyqtar zoroastrizm dep, búl dinning júldyzgha qatysyn aitqan. (astra-júldyz). Zaratushtranyng da, Serikbol Qondybaydyng da, júldyzdardy baqylap otyratyn bolghandary belgili.  Serikbol Qondybay da, әulie Beket ata siyaqty adaydyng Múnaldarynan edi.  

   Qytay derekteri osy yuechjiy-kushan, yada-adaylardyng kos ayaqty arbalarynyng bolghandaryn aitady. Búny biz «hasagh arba», yaghni, kazaqtyng arbasy dep bilemiz. Búl qosayaqty arbalardyng alghashynda soghys qúraly bolghandary belgili. Eng alghashqy soghysqa arnalghan  qazaq arbalary qazirgi Qazaqstannyng territoriyasyn mekendegen ariylerde bolghan. Ariylerde qazaq arbalarynyng payda bolghan zamany «qaharmandyq zaman» dep atalady. (geroicheskiy vek). Ekinshi mynjyldyqtyng orta sheninde úly kósh bastalyp, ariyler Indiya, Iran, Eki ózen aralyghyna aua bastady. Tarihta, olardyng bir bóligining Orta Aziyada skifterdin, saqtardyn, sarmattardyng arasynda qalghandary aitylady. Meninshe, «oqshaulandy» degendegi Qiyandarymyz, búl halyqtardan oqshaulanyp Ergene qongha bekinip qalghan ariylerding bir bóligi. Óitkeni, qytay derekteri, eftaliyt-hiondardyn, yuechjiy-kushandardyng basqa ghúndarmen aralaspay jýrgenderin aitady. Eftalitterdi «aq ghúndar» dep ataghandary da, olardyng ariyler siyaqty aqsary (jiyren emes) týsti bolghandaryn aityp túrghanday. Al endi, qazba júmystarynan kushandardyng evropoidtar ekenderi anyqtaldy. Meninshe, eftaliyt-hiondar da, yuechjiy-kushandar da, bir-birimen qyrylysap jatsa da, ekeui de bir halyq – ariyler bolghanday. Ghún-týrikterge jaulanghannan keyin, búlardyng bet-әlpetterining antropologiyalyq tiypi mongoloidtyq bolyp ketken. Orystar da: «monoloidnosty im dobavily gunno-turkiy» deydi. Osydan bizder, qazaqtyng bólek, týrikting bólek bolghandaryn kóremiz. Eregene qong dastanynyng negizinde, jәne de Rashiydenning aitqandarynyng týbinde, Orta Aziyada qalyp qalghan ariy-qazaqtardyng tarihynyng jatqanyna mening eshbir kýmәnim joq. Endi, osy aitqanymnyng dәlelderin keltirelik.

    Jalghyz ghana Kók Tәnirine tabynushylyq Shynghys hannyng mangholdaryna ariylerden kelgen nanym-senim. Qytay derekterindegi Yadalar da, Kókke tabynyp, ariyler siyaqty otty qasiyetti sanaghan. Ariylerding zamandarynan qalghan Ontýstik Qazaqstandaghy Arpaózen manynan tabylghan tastaghy surette qosayaq arbalardyng qasynda jýgirip kele jatqan qazaqtardyng tazylary men tóbetterining siluetteri bilinedi. Qazaqtar sol zamannyng ózinde tóbetterining qúlaqtaryn kesip tastaytyn bolghan eken. Arbagha aighyrlardy jegedi eken.

     Ariyler eki topqa – abyzdar jәne malshy-jauyngerler bolyp bólinetin bolghan. Serikbol Qondybay «otsheliniyk» degen sózding djady ekenin, búl sózding ýndi tilinen qalghanyn dúrys aitqan. Ariylerding tilderi ýndievropalyq tilder qataryna jatqan. Aqyrynda day, dah, djady degenderimiz Aday bolyp rekonstruksiyagha týsken.

    Úly jýzdegi qanlylar da, Ergene qonnan shyqqan taypa. Qanly degenimizding arbaly degendi bildiretini belgili. Rashiyden qanlylardy oghyzdargha, yaghni, týrikterge jatqyzbaghan. Ariylerding qasiyetti kitәbi Avestada Kangha degen tauda ornalasqan  qamal atalady. («Qaraqan tauda qamalym». Alpamys jyry). Orystyng beldi týrkitanushysy S.G. Klyashtornyy qanlylardyng ertede kóship-qonyp jýrgen jerlerin, kytaydyng elshi-barlaushysy Jan Chiannyng aitqandary boyynsha talday kele: «Vse issledovately Kanguyskoy problemy ishodyat tak je iz polojeniya, nezyblemosti kotorogo ne podvergalasi somnenii – o tojdestve Kanguya Chjan Syanya s Kanghoy Avesty» degen edi. Demek, búl jerde Klyashtornyy qanlylardyng Ferghana alqaby men ariylerge qatysy baryn aityp túr. «Oghyz-namada» bizder arbany tek qanlylardan ghana kóremiz, týrikter arbany bilmegen, yaghni, olardyng órkeniyeti qanlylardan tómen bolghan. Orystyng endi bir zertteushisi Tolstov Avestadaghy Kanghalardy diny ústaz, payghambar Zaratushtranyng ómir sýrgen aimaghy Horezmmen baylanystyrghan. Qazaq tarihshysy Áytim Abdrahmanov «Qazaqstan etnotoponimikasy» atty ghylymy kitәbinde: «Ertedegi Kanqa (Kanghka. avest. Q.Z.) men Kanguyding kóne territoriyasy jóninde múnday ghylymy pikir talasy bolghanymen, olardyng qanlylargha qatysy bar ekenine eshbir shýbә joq. Búl jaghdaydy Tolstov jaqsy dәleldep berdi» dep jazady.

   Iakinf әkey bolsa Qanlylar jóninde aitqanynda: «v obyknoveniyah shodstvuit s bolishimy yuechjy (aday. Q.Z.) y na vostoke terpyat priytesneniya gunov» deydi. Yaghni, qazaq arbalylardyng ghúndardan bólek ekenderin aitady. Ghúndardan bólek degenimiz, týrikten de bólek degendi bildiredi. Al endi, qanlylardyn: «Qazaq bolmaghanda qanly bolghan» dep aitatyndary, olardyng qazaq degen ataudyng dýniyege kelmey túrghandarynda, yaghni, oqshaulanbay jýrgen kezderinde «qaharman zamannyn» ariyleri bolghandaryn bildirip túrghanday. Osymen qatar, Iakinf әkey qanlylardyng Úly kól manyndaghy Yanisaylarmen de, úqsastyqtaryn aitady. Úly kól degeni Kaspiy tenizi de, Yanisay degenimiz qytaysha aitylghan Yaday-aday. Qanlylar qazaq handyghy túsynda kóship-qonyp jýrgen jerlerine qatysty Úly jýzge jazylyp ketken. Anyghynda, qanlylar ýisinge de, týrikke de, qatystary joq óte tekti halyq. Qazaqta: «Keleli elde Qanly bar, qanlyny han kóter», Qanlydan ózge han bolmas», «Qanly kelmey han saylanbaydy» degen sózder bar. Men óz basym, naymandardyng aqsaqaldarynyng agha súltan Bútabay men Myrzaqan bolystardyng jiyen úrpaghy, atadan Qanly Núrghaly Dýkenbayúly marqúmgha: «Sen otyrghan jerde, hannyng ózi bata bere almaydy» degenderin estigen edim. Áriyne, búl jerde onyng myqty bolghan naghashy júrty emes, óz júrty Kanly aitylyp túr. Qytay derekteri Qanlylardyng hanynyng yuechjiylerding Uyn taypasynan bolghanyn aitady. Al endi, japon ghalymy Siratory qanlylardyng ghúndardan jenilip batysqa, yaghni, Ferghana jaqqa sheginip ketkenderin aitady. Serikbol bolsa, qanlylardyng bastapqy ataularynyng qangh, qongh, qiyangh boluy mýmkin ekenin aitqan edi. Ergene qongha ketkender - qazir óli sanalatyn ýndievropalyq toptaghy tohar tilinde sóilegen qanlylar (arbalylar) bolsa kerek. (qazaq atalmay túrghanda). Sondyqtan da, anyzda Qiyan men Toghyz atalady. Toghyz degenderi toqys, toqa, toqyr, tohar. Qazba júmystarynda toharlardyng jerlengen  jerinen, týbinde Bodanjardyng qarshygha tanbasy (svastika) basylghan ydys tabylghan. Qanlylardyng ergeneqondyqtar ekenderine eshbir kýmәn joq.

   Osman imperiyasyn qúrghandardyng qanlylar ekenderi belgili, sondyqtan bolar, Týrkiyanyng kózi ashyq premier-ministrining ózderin qazaqtargha jatqyzyp jýrgeni. Búlardy týrikter dep qatelesip ataghan. Týrik degenimiz bar bolghany ýisin-dulat Úly jýz. Orta jýz ben Kishi jýz arghyqazaq-ariyler. Tarihta: «Úly jýz qazaq halqynyng ekinshi bútaghy» dep aitylady. 1555-jyly mogholstandyqtar bolyp jýrgen búlardy qazaqtargha Haqnazar han qosyp alghan. Sondyqtan da, Úly jýzdi keyde Abaq-taraq dep te, aitady. Abaq degeni búlardyng  týrik ekenin bildirip túrsa, Taraq dep, solargha bas bolsyn dep, babalarymyz noqta aghasy retinde qoyghan jalayyrdy shettetip aitqandary. Týrik qaghanattaryn da, qúrghan, qazaqtardy jaulap alghan da, osylar. Dulat degenimiz týrikting atasy Na-dulu, odan Ashina atanghan Asan-shad, odan Tuu, odan Týrik qaghanatyn qúrushy Bumyn qaghan. Qazirgi týrikter bolsa, ghún-týrik әleminen oqshaulanyp ketip, evropoidtik aqsary, óndi bet-әlpetterin saqtap qalghan ariylik sary qanlylar.  

    Sizderge payghambarymyz Múhammed s.gh.s.-nyng tarihynda qazaqqa qatysty kóptegen núsqalardyng bar ekenin jýreginizben qabyldau ýshin, ol kisinin,  Allahtyng qalauymen aqyrghy payghambar retinde tandalyp alynghan ariya nәsilinen bolghanyn týsinuiniz kerek. Jәne de, osyghan senimdi boluynyz ýshin, mashayyqtay bolghan Shynghys hannyng da ariy ekenin moyyndap, onyng Isa payghambardan keyin ekinshi mynjydyqtyng eng úly adamy atalghanyn da, Allahtyng qalauymen bolghanyn týsinuiniz kerek. Shynghys qaghandy shoshqa jegiz Men-u shiyveylerge jatqyzyp jýrgenderdi men ruhany baylyqtan júrday bolghan, maymyldan da, sanasy tómenderge jatqyzamyn. Ergene qondyqtar Týrik qaghanattarynan keyin Teles birlestiginde Qytay qabyrghasynyng manynan shygha keledi. Teles degenimiz de, jujandar ataghan arbalylar. Orystyng telega sózi osy arbaly Telesterge qatysty aitylyp qalghan. Búlardyng ishinde qonyrat-qiyat ta, ade-ediz (aday-taz) de, bolghan. Osy Telesterden segiz taypa bólektenip Nayman memleketin qúrghan. Ol kezde adaylardyng bir toby osy memleketting qúramynda bolghan. Sondyqtan da, nayman shejiresinde ókpelesip Kishi jýzge ketip qaldy degen Adaylardyng shejirelik atasy Eltay atalady. Nayman shejiresinde Adaylardyng talay-talay izderi qalghan. Birnen biri kóshirip alyp shejire jazghyshtar kóbeyip ketse de, aralarynda dala auyz tarihynyng derek beruindegi shejirelik tәsildi týsinetin qazaqta bir-eki adam ghana bar. Shejiredegi «jasyryn maghynany» týsinu ýshin qasiyet kerek.   Qasiyetsizder shejireni tany almaydy.

    Orystar Shynghys hannyng naqty tegin jaqsy bilgen, alay da, olardyng shovinisteri ózderine bodan bolyp qalghan qazaqtardyng kezinde ózderin jaulap alyp, memleketterin qúryp bergenderin moyyndaghylary kelmeydi. Osy shovinisterding aqylymen keshegi Men-u shiyveyler erjýrek mangholdar bolyp shygha keldi. Kommunisterge Mangholiyany 16-shy respublikagha ainaldyryp jiberui boqtan onay edi, alay da, olar halha-mangholdargha Shynghys handy berip qoyyp, qazaqtardan aulaq ústaudy oilady. Basty qatelik, bәlkim әdeyi jasalghan, orys pen qytay tarihshylarynyng Men-u shiyveyler jónindegi 945 jylghy derekti, mangholdar jónindegi eng alghashqy derek degenderinen ketken. Endi, qazaqtardyng ariyler ekenderining dәlelin keltiru ýshin, olardyng eng alghashqy diny nanym-senimi - zoroastrizmdi aitalyq.

    Ejelgi grekterding eng jogharghy qúdayy Zevs (deus-qúday) pen irandyqtardyng Dayvalary jalpy indoevropalyq úghym - «Kók aspan» degenge aparady. Yaghni, Dayva, Zevs degenderi bizding babalarymyz aityp jýrgen Kók Tәnirimiz. Qazaqtyng qúday degeni irandyqtarda patsha degendi bildiredi. Shumerlikterding zamanynda patshalar qúdaygha, yaghni, tәnirge sanalghan. Adaylar: «Tanysang adaymyn, tanymasang qúdaymyn!» dep beker aitpaghan. Qazaqtyng Jaratushy degeni Zaratushtragha úiqas bolyp túr. Zaratushtra ariylik bolghan, jәne de onyng uaghyzdaghan dini de, ariylerding dini bolghan. Avesta da, Allah taghalanyng uahii bolyp, 12000 siyrdyng terisine altyn jazularmen jazylghan bolghan. Kóne ariyler jogharghy satydaghy ýsh órkeniyetterdi qúrghan. Solardyng biri, Turan-skif órkeniyetine jatatyn bolsa kerek, Yuechjiy-kushan imperiyasy edi. Ariylerding payghambarlary  Jaratushydan uahy alyp qana qoymay, onymen әngimelesetin de, bolghan. Shynghys hannyng da, Kók Tәnirimen kenese alatyndyghy bolghany aitylady. Onyng qasyndaghy Kókshe baqsy da, sonday bolghan. Zoroastrizmde Qúday eng jogharghy Absolut bolghan, al endi, kishkene qúdayshalardyng panteony degenderi, anyghynda, perishteler, ne bolmasa, sudy, jerdi, maldy qorghaytyn iyeler bolghanday. Uahilardy Zaratushtra Ahura-Mazda ataghan Absolutten alatyn bolghan. Meninshe, Kók Tәnirlik nanym-senimning negizinde zoroastrizm jatyr. Qazirgi qazaqtardyng «ahyret kýni» degenderi osy zoroastralyq qúday Ahuragha qatysty aitylyp qalghan. Yaghni, Ahuranyng aldyna baru kýni degendi bildiredi. Osymen qatar, «aqyrzaman» degenimiz de, Ahuranyng keler zamanyn aityp túrghanday. Zoroastrizmde de, ahyret kýni men qayta tirilu jóninde aitylady. Zoroastrizmde bir tәulik beske bólinedi, qazirgi bizding bes uaqyt namazymyzdyng kezderindey. Ariylerde besin kezi saghat ýshke deyin bolghan, bizder besin namazyn  ýshke deyin oqy alamyz. Zoroastrizmdi ariyler «den» dep atasa, bizder jalpy senimdi «din» dep ataymyz.

    Ariyler de, qazaqtar siyaqty maldy soyarynda odan keshirim súraytyn bolghan. Búlardyng ritualdy ydys-ayaqtary tek qana aghashtan bolghan. Qazaqtarda da, mәselen, eng bay degen Qúnanbay, Abaylarda ydys-ayaq tek qana aghashtan bolghan, altyn men kýmisten de, ústay alghandarynda. Qymyzdy tek aghash tostaghandarmen ishetin bolghan. Ariylerde it january qasiyetti sanalsa, bizder, itti jeti qazynanyng birine engizdik, Islam dini itti nәjis dese de. Búl atadan kele jatqan habar edi. Jәne de, ariyler de, qazaqtar siyaqty Tazy itti ýilerinde ústap, solarmen birge as ishken. Tazylardy olar «dujaka» dep ataghan. Tazy degenimiz osy dujakanyng rekonstruksiyasy. Ariyler olardy «túmsyghy ótkir anshy iyt» dep te, ataghan. (ostromordaya ohotnichaya. avest.) Tazyny óltirgender toghyz atagha deyin qarghysqa úshyraytyn bolghan. Olar tipti qútyrghan itti de, óltirmegen. Atasy iyt, sheshesi bóri kýshikti de, óltirmegen,  tek, atasy qasqyr, sheshesi it kýshikti ghana óltiretin bolghan. Bóri bolsa, jaudyng jauy sanalghan. Sondyqtan da, bóri tekti týrik te, ariy men qazaqqa jau sanalghan. (turan). Al endi, Lubsan Danzan bolsa, «Altyn dәpterde» Shynghys hannyng babasy Bodanjardy kók bóriden emes, ariyler adamnan keyingi әuliyege jatqyzghan sary ittten taptyrady. Demek, Tileuberdi aitqanday Úly hannyng shejiresin Lubsan Danzan búrmalasa, ariy-qazaqtardyng paydasyna búrmalaghan. Sondyqtan da, qazaq shejireshileri Bodanjardyng úrpaqtaryn «aru úryq», yaghni, «ariy úryq» deydi.

    Ariyler shәitәndi «dev» dese, qazaqtar osyghan úiqas «dii» deydi. Auany ariyler osyghan úiqas «vaya» dep ataghan. Ýsh basty qúbyjyqty ariyler Ajiy-Daha dese, qazaqtar ajdaha, aidahar dep ataydy. Ariylerding mal iyesi Vohu-Managha qatysty, qazaqtarda «baghu» degen sóz qalyptasqan. Keyde mal iyesi Vo-hu-cha dep atalghandyghynan, qazaqta «baqtashy» degen sóz payda bolghan.   Avestadaghy Arianam-Vaydja, yaghni, ariy kenistigi qazaqshada osyghan úiqas  Baysyn dep atalady. (Jiydeli-Baysyn). 

    Tasbaqa ariylerde qasiyetti ruhty óltiretin aram ruhqa sanalghan. Ony ariyler Zairimiyanura dep atasa, osyghan qatysty qazaqta onbaghan adamdy ataytyn Zymiyan degen sóz qalghan. Ariyler de, qazaqtar siyaqty qart adamdy qasterlep, otty qasiyet sanaghan. Qazaqta aqsaqal degenimiz әuliyege teng de, ot degenimiz oshaq, ýlken qasiyet. Qazaqtardyng bәle-ghalany otpen alastau ýrdisi ariylerden qalghan.  Ariylerde Núh payghambardyng rolin IYem atqarady. Alay da, búl IYem keme emes, ýlken saman ýy salyp, sol ýige jan-januarlardy par-parymen, taudyng qarynyng erigen sularynan saqtap qalu ýshin sonda qamaydy. Ol ýidi Vara dep ataydy. Mine, osy Varanyng ishinde Karshipta degen qús Ahuranyng dinin taratatyn bolghan. Búl qús qazaqtarda Qarshygha. Úly hannyng babasy Bodanjar  qarshyghany baptap ústap, bizder svastika dep biletin «qarshygha» tanbasyn alady. Búl tanba ariylerding tanbasy edi. Jauyz Gitler qoldandy eken dep, búl tanbadan jiyirkenetin eshtene joq, Zaratushtranyng Evropagha qatysy joq. Osy jóninde belgiyalyq ghalym Jak Dushen Giymen: «Aziya úldarynan eng birinshi qylyp evropalyqtar Zaratushtrany iyemdenip aldy. Budda men Konfusiyding dauystary Evropagha jetkenshe úzaq uaqyt kerek boldy, sondyqtan da, ghasyrlar boyy tek Zaratushtra ghana Batysta kóneaziyalyq danalyqty kórsete aldy» degen edi.

   Endi, Zaratushtranyng qan-qaryndastyq jónindegi ósiyetine kelelik. Búl jerdegi әngime tuys-qandastyqty neke turaly aitylady. (krovno-rodstvennyy brak). Payghambarymyz Múhammed s.gh.s. ariy bolghandyghynan ózining qyzy Fatima anamyzdy ózining inisine bergen bolsa kerek. Qazirgi tóreler men adaylar da, ariyler siyaqty tuys-qandastyq nekede bolady. Ariylerding jiyrma belgisining biri, tipti, andausyz (podsoznatelino) bolsa da, evreylerdi jaqtyrmau bolyp keledi. Óitkeni, zoroastrizmde de, Islam dininde de, qyztekelik (pederastiya) keshirilmes kýnә bolyp sanalady.  Ariyler qyztekelikti jaqtyrmaghandary sonshalyqty, tipti, olar mýmkin bolsa, osynday halyqqa zúlmat jasaghangha deyin barghan. Sondyqtan da, olar qandaryna osynday halyqtardyng qandary aralasyp ketpesin dep, tuys-qandastyq nekeni ústanghan. Sondyqtan Avestada: «Eger de, o Zaratushtra, kimde-kim ózining ata-anasynyng qasiyetti úryghyna, ibliske ergen halyqtyng úryghyn aralastyratyn bolsa, onda, olardy jylystaghan jylandy, búqpantaylap kele jatqan bórini óltirgendey óltiru kerek» delingen.

   Osymen qatar, payghambarymyzdyng úrpaqtary degen qojalar da, basqadan qyz alyp, qyz bermegen. Qojalardaghy búl ýrdis ariylerden qalmaghanda, kimderden qaldy? Áriyne, búl jerde sening ózinning tughan qaryndasyndy alu kerektigi aitylyp túrghan joq, tek, ariylerding ózara nekelesuleri kerek ekenderi aitylyp túr. Al endi, qazaqtardyng «jeti atalyq» dәstýrin eng alghash, emshi bolghan Ótey-Boydaqtyng aqylymen Jәnibek han engizgen. Jeti ata zany boyynsha sen ózinning babannyng segizinshi úrpaghyna ghana ýilenuge haqyng bar. Al endi, shyn mәnine kelgende, bir babanyng segizinshi úrpaghy bolsa da, ol sening bir qandas qaryndasyng emes pe? Olay bolsa, onda, «jeti ata» zany da, rekonstruksiyagha týsken, tóreler men adaylardyn  osy kýnge deyin ústanatyn ariylerding tuys-qandastyq nekesi. Al endi, basqa qazaq ne boldy? Belgili jazushy Grigoriy Klimovtyng aituynsha, etti kóp jeytin halyqtyng qanynda  qyztekelik bolmaydy eken. Yuechji-adaylardy keybir zertteushiler «et jeytin halyq» degenderin aittyq. Qazaqtyng ataqty beshbarmaghyna qaraghanda, qazaqtar әlemde etti eng kóp jeytin halyq bolyp keledi. Allahu akbar!

    Jogharyda, Shynghys hannyng ariy tiptes bet-әlpetinin, kózining jasyl-súr  bolghany aityldy. Men ariy tiptes taza adaylardy da, kórgen edim. Qyzdary úzyn boyly, dene bitimi kelisimdi, aqsary shashty, betteri eshqashan da, kýn shalmaytyn aqqúba, jasyl súr kózdi keledi. Sholpylary synghyrlap júrip kele jatqandarynda suda jýzip kele jatqan aqquday bolyp kórinedi.  Ariyler siyaqty kózge tartymdy da, kishipeyil, tanghajayyp adamdar.

    Qazaqtardyng aru degenderining ariylerge qatysy bar.  Ariylerding naqty ataulary – Ariya. Olardyng eng basty qasiyetteri iman, úyat. Sondyqtan da, qazaqtar úyat degendi ariylerding atauymen – Ar dep ataydy. Ariyler ózderining jaularymen de, kelisimderin búzbaghan halyq edi. Qazaqtyng Arys degeni - ariyes degeni. Ang patshasy arystan dep te, beker atalmaghan. Babalarymyzdyng ýsh jýzdi, yaghni, kýlli qazaqty  Aqarys, Bekarys, Janarys dep ataghandary ariylerdi anghartady. Ariylerde rubasy, úly baqsy Kavy dep atalghan. Kavy degenimiz aqyn-kóripkel degendi bildiredi. Kaviyding audarmasy «sezu», sondyqtan qazaqtyng «qabyldau» degen sózi osy kaviylerge (qaby) qatysty aitylyp qalghan. Yaghni, tylsym kýshting habaryn qabyldau. Búl qasiyetting túqym qualaytyny belgili. Mysaly, Zaratushtragha kómek kórsetken ariylerding patshasyn Kavy Vishtaspa dep ataghan. Qyzyqtyng kókesi osy Kaviyde jatyr. Tarihta osy Kavy Vishtaspa keyanid túqymynan dep aitylady, óitkeni, tarihy derekterde Kavy degenimiz Key dep aitylghan.

   Aldymen tanba jóninde bir sóz. Mening adaylardyng birneshe tanbasy bolghan dep aitqanyma bir naqúrys aday komment jazyp: «eldi shatastyrmanyz, adaylardyng bir ghana tanbasy bar» dep kókigen edi. Sәrsen Amanjolov, Arghynbaevtardyng derekterinde «til», «jebe», naymannyng «jenis» tanbasynan basqa adaylarda shenberge qúiryghymen shanshylghan taghy bir shenber-jebe tanbasy bar. Jebesi ongha qaray qisayghan. Búny «aday-kóne» tanbasy delik.

    Men aldynghy jazghandarymda býkil Alshynnnyng týbi aday degen edim. Keyanid degenimiz Qiyan degendi eske salyp túr, búl bir. Ekinshi, kýlli Keyanidterding tanbasy... Shynghys qaghannyng ýsh asha tanbasy. Jәne de, men aitqanday qúiryqty tanba. Keyanidterding shejiresinde ýsh asha tanbasynan keyin qoralastardyng tanbasy túr. Qoralas dulatqa kirme, týbi qonyrat, yaghni, ergenqondyq. Bodanjardyng anasy qoralastyng qyzy edi. Ary qaray, tanbasymen Key Aliybeh - aday-kóne, Key Aresh (jaras-baybaqty) aday-kóne, Key Biyarsh (berish) aday-kóne, Key Gorovato (qaratoqay-berish) aday-kóne, Key Kavat (Keyquat) aday-kóne, Key Pesheneg (bes on oq degenderi shatpyraq, dulat emes) aday-kóne, Key Siyaush aday-kóne, Key Usan (asan-taz) aday-kóne, Key Hosrau aday-kóne, Key Vysheni (Ýsen), búl jogharghy Vishtaspa. («keyanidy polulegendarnaya dinastiya»). Osydan keyin on ekinshi bolyp qoralastyng tanbasymen «keyanidka» dep jazylyp túr. Demek, ariylerding ghúlama kóripkelderi qoralastyng qyzynan mashayyqtay bolghan Úly hannyng dýniyege kelerin bilgen! Demek, Shynghys qaghan atadan da, anadan da, - ariylik.

    Al endi, osy shejirede Keyanidterdikimen birdey bolyp  ariylerding (rod ariy) basty tanbasy - Shynghys hannyng tanbasy bolyp túr. Demek, Shynghys hannyn  bórjigin әuletin qúrghan babasy Bodanjardyng qarshygha tanbasyn almay, ariylerding tanbasyn alghany, onyng ózining ariy ekenin bilgenin anghartady. Qarshygha tanba shyn mәninde tanba emes, simvol.

    Endi, mynany aitalyq. Men bala kezimnen ghúlama atanghan naymannyng oishyl shejireshisi Ghúlam Qadyrdyng  auzynan jalayyr degenimizding tanbanyng atauy ekenin bilgen edim. Qazba júmystarynda tabylghan Kushan memleketining altyn dinarynda kushan patshasy, týbine attyng jaly baylanghan ýsh asha aiyrdy qolynda ústap túr. Demek, Shynghys hannyng qúiryqty, taraq, til, arqar dep jýrgen tanbasy anyghynda jalayyr tanba bolghan. Jәne de, búl tanba eng alghashqy kazaq memleketining tanbasy bolghan. Búl abyz-ariylerding tanbasy. Keyingi qazaq baqsylarynyng asa tayaqtarynda attyng jaly baylanatyny belgili. Búl ariylerding belgisi. Búl tanbany taraq dep, qazirgi jalayyrdyng ornyna kelgen halyq ózderi oilarynan shygharyp alghan. Alay da, búl jaghday Shynghys hannyng jalayyr bolghanyn emes, naghyz jalayyrlardyng týbining ariy-aday bolghanyn bildirip túr. Ótkendegi maqalamda men, Múqalynyng aday bolghanyn shejire dәlelimen aitqan edim. Múqaly, qytay derekterining aituynsha, óte mәdeniyetti adam bolghan. Qazirgi jalayyrda taza ariy – payghambarymyzdyng Kalpe ruynan shyqqan, eng jogharghy satydaghy memlekettik qayratker  Qasymjomart Toqaev qana.

    Key degendi kayy dep te ataydy. Armyan tarihshysy Petrosyan Osman imperiyasyn qúrghan kayy taypasy ekenin aitsa, Shәkәrim qajy Qayyhandy aitady. Al endi, Týrkiyanyng tarihshysy Zәky Uәlidy Toghan, fransuz K. Dusson, orys zertteushisi N. Aristov Osman imperiyasyn qúrghandardyng Qanlylar ekenderin dәleldep bergen. Key de, Kayy da, Kavy de, bir Qanly. Seljýkterding Alaaddin Keykubad, Giyaseddin Keyhosrov degen súltandary bolghan. Keykubad 13-shi ghasyrda qanlylargha kómek bergen. Búlar jogharyda aitylghan Key Kavat pen Key Hosroudyng úrpaqtary. Tóreler Hosroudy bilgen. Mysaly, nayman Sopy myrza Arab-Múhamed handy óltirip onyng ornyna qoymaqshy bolghan súltannyng aty Hysraughazy edi. Qazaq mifologiyasyndaghy Keyquatymyz da, osy Key Kavat. Ariylerde Key Kavat pen Viysheni (Vishtaspa) «qútqraushylar» bolsa, qazaq mifologiyasynda da, Keyquat pen Ýsen (Viysheni) qútqarushylar. Eng bastysy Keyanid degenimiz kóne týrki tilinde keyut, keyyat bolady. (Key әuleti). Qiyat degenimiz mine osy. Qiyan men Qiyattyng ekeuining bir maghyna ekeni talay jerde aitylghan. Qazaqtardyng atauy Key+saq degen eki ataudyng qosyndysynan boldy deushiler de bar. Sondyqtan da, orystar bizderdi kaysak dep ataghan deydi. Ertedegi qazaqtyng jyr-tolghaularynan bizder babalarymyzdyng ariyler siyaqty óte tekti bolghandaryn kóremiz. Mәselen, «Arystannyng belgisi, ainalyp ketseng artynan, aqyrmaydy deushi edi!».

   Serikbol siyaqty júldyzshy, yaghni, astrolog, tarihshy jәne ghalym, Kәrim Mәsimovtyng kóripkeli degen Pavel Globa ariyler jóninde aitqanda bylay degen edi:

    «Ariy priynesly na zemlu moralino-eticheskiy Zakon kosmosa polojennyy v osnovu ustroystva mira. IYmenno poetomu uchenie ariyev s polnym pravom mojet schitatisya promateriu vseh religiy kak y ischeznuvshiyh, tak y deystvuyshiyh».

    Osydan sizder, Allah taghalanyng aqyrghy payghambar retinde bizding Múhammed s.gh.s.-di nege tandaghanyn týsindinizder deymin. Evreyler ariylerding tyrnaghyna da túrmaydy. Ariyler jóninde orystar: Ony byly blagorodny daje v voyne» degen eken. Avestada, elbasy ariy bolmasa, shaytannyng sol jerde ekeni aitylghan eken. Qazaqtar ýshin jerding sakralidy úghym bolghany ariylerden qalghan. Ariyler jerdi, otty, sudy qasiyetti sanap, búl ýsheuine qiyanat jasamghan. Al endi, Islamda Allah taghala topyraqty halal etken. Sondyqtan da, jerdi satamyn degen adamdy ariy emes, yaghni, qazaq emes dep týsinuimiz kerek.

     Islam dini Allahtyng ózi rettegen zoroastrizmning jalghasy. Islam dinin zertteushiler, payghambargha tenelgen kahinderdin, yaghni, úly baqsylardyn, abyzdardyng eki jýz jyl búryn bizding payghambarymyzdyng dýniyege keletinin aityp bergen deydi. Men bolsam, payghambarymyzdyng dýniyege keletinin eng alghash, sary týie Zaratushtra aitqan dep bilemin. Ol bylay degen:

   «Sender meni úmytqanda, men senderge qaytyp kelemin. Sol kezde men joghaltqan ýmbetimdi aqiqi, basqa kózben izdeytin bolamyn, basqa sezimmen senderdi jaqsy kóretin bolamyn».

    Búl jerde Zaratushtra dәl ózining qaytyp keletinin aityp túrghan joq, kýnderding bir kýnderinde payghambar bolyp taghy da bir ariylikting dýniyege keletinin aityp túr. «Basqa kózben» degeninde, sol payghambardyng jaqsy oidy, jaqsy sózdi, jaqsy is-amaldy qúptaytyn janarghan dindi uaghyzdaytynyn aityp túr. Qayta qaytqan dinde, zoroastrizmde, jәne de, basqa dinderde  bolmaghan mәngilik aqiqatty týsinetinimizdi aityp túr. Ol aqiqat - Allah jalghyz. «Basqa sezimmen jaqsy kóretin bolamyn» degeninde, payghambarymyz Múhammed s.gh.s.-nyng ýmbeti ýshin alty jasar úlyn qúrban qylghanyn aityp túr.

    Allahtyng 99 kórkem aty bar ekeni belgili. Allah taghala ózining jýzinshi atyn Qúran kәrimning ishine jasyrghan deydi. Islamnyng ghúlamalary búl esimdi Yasin be dep joramaldaydy. «Yasiyn» sýresi qúrannyng jýregi dep aitylady. Yasin degen sózding maghynasyn bir Allah qana biledi deydi. Al endi, Allah taghalanyng qalauy bolsa, onda ol, búl sózding maghynasyn bireuge bildirmes pe edi?  

    Avestada Yasinge úqsas «Yasna» sýresi bar. Búl sóz «ghibadat etu» degendi bildiredi eken. Eki dindegi sýreler, ekeui de, eng kýshti sýreler. Meninshe, ghibadat etu degenimiz eng aldymen – Namaz. Biz namazda túrghanda tek qana Allahty oilap túramyz. Olay bolsa, Yasin degenimiz Namaz, rasynda da, Allahtyng jýzinshi kórkem esimi bolsa kerek. Qanday kórkem esim, Yasiyn!

Áy qazaq bauyrym, Yasindi jatta! Sening әkeng senen basqa eshkimge de, kerek joq. Qalqayyp aldyndy jýrse de, sening asqar tauday qorghanyn. Erteng әkeng kózin júmghanda moldagha bir qoy bere salyp qaryzymynan qútyldym dep, «Yasiyn» sýresin qyryq kýn boyy oqudy bir Allahqa tapsyryp qoyghanyng jón bolmaydy. Ákening qadirin odan aiyrylghannan keyin bilesin.  Sondyqtan da, «Yasiyn» sýresin jatqa bilsen, qyryq kýn boyy dóng bolyp qalghan әkenning basyna baryp kýn shyqqansha «Yasiyn» sýresin oqityn bolasyn. Sonda ghana, әkenning jany jәnnәtqa barady, sonda ghana, onyng aruaghy saghan razy bolady! Islam dini – Qazaqtyng dini. Jau jaghadan alyp jatqanda qara tudan aulaq bolyp, Islamnyng naghyz sara jolyna týsinder. Aq din, aq jolgha salady. Anau qara tudyng astyna túrghandardan analarynyng da, ainyp ketkenderin kórdinder. Búlar bizding elimizdi qúrtpaqshy. Búlar jylystaghan jylandar!

Qayrat Zaryphan, shejiretanushy

Abai.kz