قىرعىزداردىڭ «sardar» اتتى پورتالىندا «شىڭعىس حاندى قازاق دەپ جۇرگەندەر ديلەتانتتار» دەگەندى وقىعان ەدىم. قاسيەتسىز ادامنىڭ جازعانى عوي، باياعى. اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا قاسيەتتى قۇران كارىمنىڭ «مايدا» سۇرەسىنىڭ 69-شى اياتىنداعى اللاھتىڭ تومەنگى سوزدەرىن كەلتىرەلىك:

ء«مۇمين بولسىن، ياھۋدي بولسىن، جۇلدىزعا، پەرىشتەلەرگە تابىنۋشىلار بولسىن، ناسارا بولسىن، اللاھقا جانە قيامەت كۇنىنە يلاناتىندار بولسا، ىزگىلىك جاساعاندار بولسا، كەلەشەگىنەن كادىك، وتكەنىنەن وكىنىش بولماق ەمەس».

بۇل جەردە جۇلدىزشىلار جونىندە دە، ايتىلىپ تۇر. جۇلدىزشى دەگەنىمىز قازىرگى تىلمەن ايتقاندا استرولوگ، كوسموەنەرگەتتەر. بويلارىنا تىلسىم دۇنيەدەن اقپارات قابىلداي الاتىن ادامدار. ەگەر دە، بۇنداي ادامدار شاريعات جولىندا نىق جۇرەتىن بولسا، اللاھقا سەرىكتىك جاسامايتىن بولسا، وندا، بۇلاردىڭ سەزگەندەرىن ء«شايتاننىڭ ءىسى» دەۋىمىزگە حاقىمىز جوق.  الدىڭعى «شىڭعىس قاعان ابىز رۋدىڭ ۇرپاعى» اتتى ماقالامدا مەن ابىزداردىڭ كىمدەر ەكەندەرىن ايتقان ەدىم. وسىدان كەيىنگى «پايعامبارعا تەڭەلگەن شىڭعىس قاعان» اتتى ماقالامدا مەن ءبىزدىڭ پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.س.-نىڭ شىققان تەگى قورايىشتاردىڭ  حۋزااع دەگەندەرىندەگى  بانۋ كالب، ياعني، يت ەلى ەكەندەرىن جازدىم. وسىدان كەيىن قاسيەتتى رامازان ايىندا ءبىر ۇلكەن شابىت كەلىپ، «يمپەريا – پريزراك پەرۆوكازاحوۆ» اتتى ماقالام كوكەيىمنەن شىقتى. ورىسشا جازعانىم، ورىستار قازاقتاردىڭ كىمدەر ەكەنىن ءبىلسىن دەگەنىم ەدى.

مەن ايان الىپ قۇران وقيتىن بولدىم، ەندى مىنە، ايان الىپ شىڭعىس حاننىڭ قۇپيالارىن اشا باستادىم. ەرگەنە قوڭدى تاپتىم. كاليمانى داۋىستاپ قۇلاعىما سالعان، وقيتىن قۇرانىمنىڭ اۋەنىن قۇلاعىما ەستىرتكەن تىلسىم دۇنيە ءشايتاننان بولماسا كەرەك. مەن دە، ءبىر ابىزداردىڭ ۇرقى ەدىم.  

سونىمەن، «پايعامبارعا تەڭەلگەن شىڭعىس قاعان» اتتى ماقالامدا ايتىلعانداي، حۋزااعتار دەگەندەردەن قورايىشتار مەككەگە كەلىپ، دجۋرحۋم دەگەندەردى قۋىپ جىبەرىپ، پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.س.-نىڭ باباسى كوساي قاجىلىقتى ەڭ العاش پايدا كوزىنە اينالدىرادى. ول كەزدە مەككەگە تاسقا تابىنۋشىلار جينالاتىن بولعان. سولاردىڭ قاجىلىعىن ايتامىن. دجۋرحۋم دەگەن تايپانىڭ اتاۋىنا  ۇقساس تايپانىڭ اتاۋى كونە كەرەيلەردە دجۋرگين، جىرحىن، قىتاي تىلىندە قيات-يۋركين دەگەندەر بولعان. قورايىش دەگەندى قورالاس، كەرەيت پە دەپ تە، بولجادىق. ارابتاعى كالب رۋىنىڭ قازىرگى قازاقتاعى قالپە ەكەنىن، قازاقتاردىڭ قالپە دەپ وتە ءدىندار، اقىن ادامدى ايتاتىندارىن دا، ەسىمىزگە الدىق. ەندى، «بيسميلياھي راحماني-ر راحيم» دەپ، ۇلى ءسوزدى باستالىق.

پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.س.-نىڭ ءومىربايانىن زەرتتەگەن ەۆرەيلەر ول كىسىنىڭ زامانىندا اراۆيادا كاحيندەردىڭ، ياعني، ۇلى باقسى، كورىپكەل-كورەگەندەردىڭ قاپتاپ كەتكەندەرىن ايتادى. 362 اۋليەسى بولعان ادايلاردىڭ بىزدەر ابىز رۋدىڭ، ياعني، كاحيندەردىڭ ۇرپاقتارى ەكەندەرىن  بىلەمىز. بەكەت اتا كاحين بولعان. پايعامبارلاردىڭ بارلىعى دا، ابىز رۋلاردان شىققان. سوندىقتان دا، پايعامبارلىق قاسيەتتىڭ وزدەرىنە عانا ءتان ەكەنىن بىلەتىن ەۆرەيلەر، ەۆرەي ەمەس ادامنىڭ اقىرعى پايعامبار بولعانىنا تاڭ قالعان ەدى.  بىزدەر ادايلاردىڭ «ماڭ+اداي» اتالىپ جۇرگەن زاماندارىن دا ءبىلىپ قالدىق. بۇل ءسوزدى تۇيەلى اداي، نە بولماسا، ماڭعاز اداي دەپ تۇسىنۋگە بولادى. «ماڭ» دەگەن ءسوزدىڭ تۇيەنىڭ مارتەبەلى جۇرىسىنە قاتىستى ەكەنى بەلگىلى. ال ەندى، ارابتاردىڭ شەجىرەلىك اڭىزدارىندا الگى حۋزااع، كالب دەگەندەردىڭ اتالارى ماادا (ماڭاداي؟) بولعان ەكەن. بۇل دا، كەزدەيسوق سايكەستىك پە؟

قازىرگى دە، بۇرىنعى دا، عالىمدار ادايلاردىڭ كونە داي، داح تايپالارىنىڭ ۇرپاقتارى ەكەندەرىن ايتادى. بۇعان ەشكىم دە، داۋ ايتىپ جۇرگەن جوق. ال ەندى، شىڭعىس قاعان سياقتى ەۆروپالىق بەت الپەتتى، ياعني، اقسارى، ءوڭدى، جاسىل-سۇر كوزدى اريلەردىڭ بەس تايپاسىنىڭ ءبىرى وسى داحتار ەدى. قورايىشتاردى بولسا، عالىمدار ورىسشا ايتقاندا «مااديتى»، «كالبيتى» دەپ ايتادى. قازاقشا ايتاتىن بولساق: ماڭادايلىقتار، كالبالىقتار، نە بولماسا، قالپەلىكتەر. وسىمەن قاتار، پايعامبارىمىزدىڭ رۋى بانۋ كالبتار، ياعني، يت ۇلدارى، يت ەلى دەگەنىمىزدى مەڭزەپ تۇرعان كەرەيدەگى كىرمەلەر - يتەلىمىز تاعى بار. ورىستاردىڭ بىزدەردى نەلىكتەن «كالبيتى» دەگەندەرىن الدىڭعى ماقالامدا ءتۇسىندىردىم.

الدىڭعى ماقالامىزدا قىتاي يەروگليفتەرىندە «يۋەچجي» دەپ اتالعان تايپالاردىڭ بىرلەستىگىنىڭ گرەكتەر ايتقان ياديلەر، قىتايلار ايتقان يادالار ەكەندەرىن ءتۇسىندىرىپ كەتتىك. وسى يۋەچجيلەردىڭ اتاۋىن بىرەۋلەرى «ەت جەيتىن ەل» دەپ اتاسا، بىرەۋلەرى «اي ادامدارى» دەيدى. توق ەتەرىن ايتقاندا بۇلاردىڭ - ادايلاردىڭ اتالارى ەكەندەرى حاق. قىتايلاردىڭ دەرەكتەرىندە باياندالعان  بۇلاردىڭ سالت داستۇرلەرىنىڭ، قازىرگى قازاقتاردىڭ سالت-داستۇرلەرىمەن دالمە-ءدال بىردەي ەكەندەرى ايدان انىق. كەڭەس داۋىرىندە بىزدەر ناۋرىز مەيرامىن بىلمەي جۇرگەن كەزدەرىمىزدە، ادايلار بۇل مەيرامدى تويلاپ، ءبىر-بىرىمەن كورىسىپ: ء«بىر جاسىڭىز قۇتتى بولسىن!» دەپ جۇرگەن. بۇل يراندىقتاردىڭ سالتى ادايلاردا قايدان ءجۇر؟

ەندى اريلەرگە كەلەلىك. اريلەر قازىرگى ورال تاۋلارى، جايىق وزەنى، كاسپي تەڭىزى وڭىرلەرىندە وزدەرىنىڭ بىزگە بەلگىلى حايرات مەملەكەتىن قۇرعان. وسى حايرات مەملەكەتىندە اريلەردىڭ پايعامبارلارى زاراتۋشترا دۇنيەگە كەلەدى. بۇل اتاۋدا زارا دەگەنىمىز – سارى، تۋشترا دەگەنىمىز – تاجىكشە تۇيە. دەمەك، بۇل پايعامباردىڭ اتى «سارى تۇيە» بولعان. تاعى دا، تۇيە. بۇل جەردە سارى تۇيە دەپ ەكى وركەشتى قازاقتىڭ تۇيەسى اتالىپ تۇر، ويتكەنى، اريلەردە ءبىر وركەشتى تۇيە بولماعان. ورىس عالىمدارىنىڭ ايتقاندارىندا اريلەردىڭ ءبىر بولىگى ۇلى كوش كەزىندە قازىرگى قىتاي جەرىندەگى سينتسزيان ايماعىنداعى تاريم وزەنىنىڭ القابىنا كەلىپ قونىس تەپكەن. بۇل وزەننىڭ ناقتى اتاۋى «تارام» بولسا كەرەك، ويتكەنى، ماحمۇد قاشعاريدىڭ جازعاندارىندا بۇل وزەننىڭ ارنالارى تارام-تارام بولعانداي. ب.د.د. 176-160 جىلدارى يۋەچجيلەر وسى تاريم وزەنىنىڭ القابىنان باتىسقا قاراي قۋىلادى. ب.د.د 135 جىلى بۇلار باكتريادا كورىنەدى. ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ 1-30 جىلدارى يۋەچجيلەر، ياعني، ادايلار كۋشان مەملەكەتىن قۇرادى. بۇلاردىڭ پاتشالارى گەراي ەدى. كۋشان مەلەكەتى 5-ءشى عاسىرعا دەيىن ءومىر ءسۇرىپ، ەفتاليت-حيونداردىڭ، ياعني، اق عۇن اتانعانداردىڭ باسىپ ەنۋىنە ۇشىرايدى. سەرىكبول قوندىباي يۋەچجي دەگەندەردى ءۇندى تىلىندەگى دجادي، ياعني، «وتشەلنيك»، وقشاۋلانعاندار دەپ تۇسىندىرەدى. تۇرىك اڭىزىنداعى كيان مەن توعىزدارىمىز، تاريم القابىنان كەتكەن  وسى يۋەچجيلەر-ادايلار  بولسا كەرەك. قازاق دەگەن ءسوزدىڭ  «وقشاۋلانعاندار» دەگەندى بىلدىرەتىنى دە، ايتىلدى. وسى يۋەچجي-كۋشان مەملەكەتىن قازاقتاردىڭ ەڭ العاشقى مەملەكەتى دەپ تۇسىنسە بولادى. قىتاي دەرەكتەرى، بۇلاردىڭ  باسقا عۇنداردان وقشاۋلانىپ جۇرگەندەرىن دە، ايتادى.  كۋشان دەگەندى زەرتەۋشىلەر Kusan دەپ تە، ايتادى. مەنىڭشە بۇل ءسوزدىڭ ناقتى نۇسقاسى كوساي. كوساي دەگەنىمىزدىڭ ەكى اي دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇرعانىن ويلاساق، كەيبىر زەرتتەۋشەلىردىڭ وسى يۋەچجيلەردى «اي ادامدارى» دەگەندەرى كەلىستى سياقتى. بۇلاردىڭ تىلدەرى قازىر ءولى سانالاتىن يندوەۆروپالىق توحار ءتىلى بولعان. دەمەك، ادايلاردىڭ دا، العاشقى قازاقتاردىڭ دا تىلدەرى العاشىندا ۇندىەۆروپالىق، ءۇندى-يراندىق بولعان. وسىمەن قاتار، اداي دەگەندى بىزدەر قازاق ەتنونيمىنىڭ ءسينونيمى دەپ تانىعانىمىز دۇرىس بولار. وسىنىڭ ەكى نۇسقاسى بار. ءبىرىنشىسى قازعاق، ياعني، ءوز بەتىمەن دەگەندى بىلدىرسە، ەكىنشى نۇسقا الدىدا ايتىلاتىن بولادى. (كەي+ساق). ەكى نۇسقانىڭ دا، ادايعا قاتىسى بار.

ەگەر دە، بىزدەر اڭىزداعى ەرگەنە قوڭنىڭ فەرعانا القابى ەكەنىن بىلمەگەن بولساق، وندا، شىڭعىس قاعاندى قازاق بولعان دەپ ايتا الماس ەدىك. ءيا، ءدال كازاق دەپ، ويتكەنى، يۋەچجيلەردىڭ تاريحىنان بىزدەر بۇلاردىڭ مەملەكەتىنىڭ تۇرىك قاعاناتارىنان بۇرىن قۇرىلعانىن كورەمىز. قازىرگى ماڭعولدار، بابامىزدى وزدەرىنە تارتۋ ءۇشىن «جەر جۇماعى» ەرگەنە قوڭ دەپ، التايداعى ءبىر قازان شۇڭقىردى اتاپ العان ەكەن. ماساسى قالىڭ، شىبىن-شىركەي كۇن كورسەتپەيتىن، جەمىس-جيدەك وسپەيتىن بۇل شۇڭقىر قالايشا جەر جۇماعى بولا الادى؟ بۇل مەن بىلمەيتىن التاي ما؟

ال ەندى، بۇرىنعى اتاۋى تاجىك، يران تىلىندە يارگانا بولعان فەرعانا القابىندا اڭىزدا ايتىلعانداي ءجۇزىم وسەدى، جەمىس جىلىنا ەكى ءونىم بەرەدى، نايمان-بايجىگىتتىك داۋلەتباي باتىردىڭ ۇرپاعى جانۇزاق جىرشىنىڭ ايتقانىندا، ول جاقتا مال جىلىنا ەكى ءتول بەرەدى ەكەن. ورتاسىنان، اڭىزدا ايتىلعانداي ۇلكەن داريا وزەن، سىرداريا اعىپ جاتقان بۇل ءوڭىر، اڭىزدا ايتىلعانداي ناعىز «جەر ۇيىق» ەمەس پە؟

يۋەچجي-كۋشانداردىڭ استاناسىنىڭ قاي جەردە بولعانىن ناقتى ەشكىم ايتا المايدى، ويتكەنى، ولار قالا سالماعان، حانى دا، قاراسى دا، كيىز ۇيلەردە تۇرىپ كوشىپ-قونىپ جۇرگەن. شىڭعىس حاننىڭ دا، قالا سالۋعا قارسى بولعانى بەلگىلى. بۇلاردىڭ قالالارى اربانىڭ ۇستىنە قويىلعان كيىز ۇيلەر رەتىندەگى، كوشپەلى قالالار بولعان. مەنىڭشە، بۇلاردىڭ استاناسى وسى فەرعانا القابىندا تۇرعان. كۋشان مەملەكەتىن كەيبىر زەرتتەۋشىلەر «ساعىم يمپەريا» دەپ اتايدى، ويتكەنى، بۇل مەملەكەتتىڭ تاريحىنىڭ قۇپياسى كوپ. سوندىقتان دا، عىلىمدا بۇل تاقىرىپ «كۋشانسكايا پروبلەما» دەپ اتالادى. بۇل ابىز ەلدىڭ تاريحىن ابىز عانا اشا الادى دەپ ويلايمىن. ناۋرىز ايىندا جارىق كورگەن ماقالامدا مەن، ەجەلگى ماڭعولدار جونىندە ايتقانىمدا: «بۇيىرتسا، قاسيەتتى رامازان ايىندا ءبىر حابار كەلەر» دەپ، اياندى مەڭزەپ ايتقان ەدىم. ەندى مىنە، رامازان ايىنىڭ ءۇشىنشى كۇنى ماعان زاراتۋشترانىڭ ءوزى كەلدى، مەن ونى اداي دەپ ويلاپ جاتىر ەكەنمىن. زاراتۋشترانىڭ بەتى قاعباعا ەمەس، مەديناعا قاراپ تۇر ەكەن. تۇسىنەتىن ادامدار، بۇل كورىنىستىڭ جورۋىن «ەسكى ءدىن» دەپ تۇسىنەر ەدى. مەن دە، سولاي ءتۇسىندىم، ويتكەنى، پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.س. باستاپقىدا بەتىن مەديناعا قاراتىپ ناماز وقىعان.  باياعىدا ديوگەن: «يا نە سۋماشەدشي، پروستو ۋم موي، نە تاكوي كاك ۋ ۆاس» دەگەن ەكەن.

ءبىرىنشى ايتارىم، ەرگەنە قوڭ تابىلعاننان كەيىن، التايدى ارالاپ وسى «جەر ۇيىعىن» سول ماڭنان ءالى كۇنگە دەيىن ساندالىپ ىزدەپ جۇرگەن ءبىزدىڭ تاريحشى عالىمدارىمىزعا تاقىرىپ تا تابىلدى. بۇل تاريحشىلاردىڭ اقىلدارى، اڭىزدا ايتىلعانداي، قيانداردىڭ التايدان تىم الىس كەتىپ قالعاندارىنا دا، جەتپەگەن ەدى. حۋزااعتاردى، كالبتاردى، قورايىشتاردى، ادايلاردى، كازاقتاردى، ماڭعولداردى زەرتتەگەن تاريحشىلاردىڭ بىردە-بىرەۋى دە، ولاردىڭ تاريحىن  وسى فەرعانا اڭعارىمەن بايلانىستىرماعان ەدى. تەك قانا، سەرىكبول قوندىباي مارقۇم، وسى يۋەچجي-كۋشانداردىڭ تاريحىنىڭ، كازاقتار مەن تۇرىكتەردىڭ  تاريحىنىڭ اقيقاتىنا اپاراتىنىن مەڭزەپ كەتكەن. ويتكەنى، ول كىسى دە ابىز، ارقالى، قاسيەتتى، جۇلدىزشى، ياعني، استرولوگ بولعان. ال ەندى زاراتۋشترانىڭ ءدىنىن ەۆروپالىقتار زورواستريزم دەپ، بۇل ءدىننىڭ جۇلدىزعا قاتىسىن ايتقان. (استرا-جۇلدىز). زاراتۋشترانىڭ دا، سەرىكبول قوندىبايدىڭ دا، جۇلدىزداردى باقىلاپ وتىراتىن بولعاندارى بەلگىلى.  سەرىكبول قوندىباي دا، اۋليە بەكەت اتا سياقتى ادايدىڭ مۇڭالدارىنان ەدى.  

   قىتاي دەرەكتەرى وسى يۋەچجي-كۋشان، يادا-ادايلاردىڭ كوس اياقتى اربالارىنىڭ بولعاندارىن ايتادى. بۇنى ءبىز «حاساع اربا»، ياعني، كازاقتىڭ ارباسى دەپ بىلەمىز. بۇل قوساياقتى اربالاردىڭ العاشىندا سوعىس قۇرالى بولعاندارى بەلگىلى. ەڭ العاشقى سوعىسقا ارنالعان  قازاق اربالارى قازىرگى قازاقستاننىڭ تەرريتورياسىن مەكەندەگەن اريلەردە بولعان. اريلەردە قازاق اربالارىنىڭ پايدا بولعان زامانى «قاھارماندىق زامان» دەپ اتالادى. (گەرويچەسكي ۆەك). ەكىنشى مىڭجىلدىقتىڭ ورتا شەنىندە ۇلى كوش باستالىپ، اريلەر ينديا، يران، ەكى وزەن ارالىعىنا اۋا باستادى. تاريحتا، ولاردىڭ ءبىر بولىگىنىڭ ورتا ازيادا سكيفتەردىڭ، ساقتاردىڭ، سارماتتاردىڭ اراسىندا قالعاندارى ايتىلادى. مەنىڭشە، «وقشاۋلاندى» دەگەندەگى قياندارىمىز، بۇل حالىقتاردان وقشاۋلانىپ ەرگەنە قوڭعا بەكىنىپ قالعان اريلەردىڭ ءبىر بولىگى. ويتكەنى، قىتاي دەرەكتەرى، ەفتاليت-حيونداردىڭ، يۋەچجي-كۋشانداردىڭ باسقا عۇندارمەن ارالاسپاي جۇرگەندەرىن ايتادى. ەفتاليتتەردى «اق عۇندار» دەپ اتاعاندارى دا، ولاردىڭ اريلەر سياقتى اقسارى (جيرەن ەمەس) ءتۇستى بولعاندارىن ايتىپ تۇرعانداي. ال ەندى، قازبا جۇمىستارىنان كۋشانداردىڭ ەۆروپويدتار ەكەندەرى انىقتالدى. مەنىڭشە، ەفتاليت-حيوندار دا، يۋەچجي-كۋشاندار دا، ءبىر-بىرىمەن قىرىلىساپ جاتسا دا، ەكەۋى دە ءبىر حالىق – اريلەر بولعانداي. عۇن-تۇرىكتەرگە جاۋلانعاننان كەيىن، بۇلاردىڭ بەت-الپەتتەرىنىڭ انتروپولوگيالىق ءتيپى مونگولويدتىق بولىپ كەتكەن. ورىستار دا: «مونولويدنوستي يم دوباۆيلي گۋننو-تيۋركي» دەيدى. وسىدان بىزدەر، قازاقتىڭ بولەك، تۇرىكتىڭ بولەك بولعاندارىن كورەمىز. ەرەگەنە قوڭ داستانىنىڭ نەگىزىندە، جانە دە راشيدەننىڭ ايتقاندارىنىڭ تۇبىندە، ورتا ازيادا قالىپ قالعان اري-قازاقتاردىڭ تاريحىنىڭ جاتقانىنا مەنىڭ ەشبىر كۇمانىم جوق. ەندى، وسى ايتقانىمنىڭ دالەلدەرىن كەلتىرەلىك.

    جالعىز عانا كوك تاڭىرىنە تابىنۋشىلىق شىڭعىس حاننىڭ ماڭعولدارىنا اريلەردەن كەلگەن نانىم-سەنىم. قىتاي دەرەكتەرىندەگى يادالار دا، كوككە تابىنىپ، اريلەر سياقتى وتتى قاسيەتتى ساناعان. اريلەردىڭ زاماندارىنان قالعان وڭتۇستىك قازاقستانداعى ارپاوزەن ماڭىنان تابىلعان تاستاعى سۋرەتتە قوساياق اربالاردىڭ قاسىندا جۇگىرىپ كەلە جاتقان قازاقتاردىڭ تازىلارى مەن توبەتتەرىنىڭ سيلۋەتتەرى بىلىنەدى. قازاقتار سول زاماننىڭ وزىندە توبەتتەرىنىڭ قۇلاقتارىن كەسىپ تاستايتىن بولعان ەكەن. ارباعا ايعىرلاردى جەگەدى ەكەن.

     اريلەر ەكى توپقا – ابىزدار جانە مالشى-جاۋىنگەرلەر بولىپ بولىنەتىن بولعان. سەرىكبول قوندىباي «وتشەلنيك» دەگەن ءسوزدىڭ دجادي ەكەنىن، بۇل ءسوزدىڭ ءۇندى تىلىنەن قالعانىن دۇرىس ايتقان. اريلەردىڭ تىلدەرى ۇندىەۆروپالىق تىلدەر قاتارىنا جاتقان. اقىرىندا داي، داح، دجادي دەگەندەرىمىز اداي بولىپ رەكونسترۋكتسياعا تۇسكەن.

    ۇلى جۇزدەگى قاڭلىلار دا، ەرگەنە قوڭنان شىققان تايپا. قاڭلى دەگەنىمىزدىڭ اربالى دەگەندى بىلدىرەتىنى بەلگىلى. راشيدەن قاڭلىلاردى وعىزدارعا، ياعني، تۇرىكتەرگە جاتقىزباعان. اريلەردىڭ قاسيەتتى كىتابى اۆەستادا كانگحا دەگەن تاۋدا ورنالاسقان  قامال اتالادى. («قاراقان تاۋدا قامالىم». الپامىس جىرى). ورىستىڭ بەلدى تۇركىتانۋشىسى س.گ. كلياشتورنىي قاڭلىلاردىڭ ەرتەدە كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جەرلەرىن، كىتايدىڭ ەلشى-بارلاۋشىسى جان چياڭنىڭ ايتقاندارى بويىنشا تالداي كەلە: «ۆسە يسسلەدوۆاتەلي كانگيۋيسكوي پروبلەمى يسحوديات تاك جە يز پولوجەنيا، نەزىبلەموست كوتوروگو نە پودۆەرگالاس سومنەنيۋ – و توجدەستۆە كانگيۋيا چجان تسيانيا س كانگحوي اۆەستى» دەگەن ەدى. دەمەك، بۇل جەردە كلياشتورنىي قاڭلىلاردىڭ فەرعانا القابى مەن اريلەرگە قاتىسى بارىن ايتىپ تۇر. «وعىز-نامادا» بىزدەر اربانى تەك قاڭلىلاردان عانا كورەمىز، تۇرىكتەر اربانى بىلمەگەن، ياعني، ولاردىڭ وركەنيەتى قاڭلىلاردان تومەن بولعان. ورىستىڭ ەندى ءبىر زەرتتەۋشىسى تولستوۆ اۆەستاداعى كانگحالاردى ءدىني ۇستاز، پايعامبار زاراتۋشترانىڭ ءومىر سۇرگەن ايماعى حورەزممەن بايلانىستىرعان. قازاق تاريحشىسى ءايتىم ابدراحمانوۆ «قازاقستان ەتنوتوپونيميكاسى» اتتى عىلىمي كىتابىندە: «ەرتەدەگى كاڭقا (كانگحكا. اۆەست. ق.ز.) مەن كانگيۋيدىڭ كونە تەرريتورياسى جونىندە مۇنداي عىلىمي پىكىر تالاسى بولعانىمەن، ولاردىڭ قاڭلىلارعا قاتىسى بار ەكەنىنە ەشبىر ءشۇبا جوق. بۇل جاعدايدى تولستوۆ جاقسى دالەلدەپ بەردى» دەپ جازادى.

   ياكينف اكەي بولسا قاڭلىلار جونىندە ايتقانىندا: «ۆ وبىكنوۆەنياح سحودستۆۋيۋت س بولشيمي يۋەچجي (اداي. ق.ز.) ي نا ۆوستوكە تەرپيات پريتەسنەنيا گۋنوۆ» دەيدى. ياعني، قازاق اربالىلاردىڭ عۇنداردان بولەك ەكەندەرىن ايتادى. عۇنداردان بولەك دەگەنىمىز، تۇرىكتەن دە بولەك دەگەندى بىلدىرەدى. ال ەندى، قاڭلىلاردىڭ: «قازاق بولماعاندا قاڭلى بولعان» دەپ ايتاتىندارى، ولاردىڭ قازاق دەگەن اتاۋدىڭ دۇنيەگە كەلمەي تۇرعاندارىندا، ياعني، وقشاۋلانباي جۇرگەن كەزدەرىندە «قاھارمان زاماننىڭ» اريلەرى بولعاندارىن ءبىلدىرىپ تۇرعانداي. وسىمەن قاتار، ياكينف اكەي قاڭلىلاردىڭ ۇلى كول ماڭىنداعى يانتسايلارمەن دە، ۇقساستىقتارىن ايتادى. ۇلى كول دەگەنى كاسپي تەڭىزى دە، يانتساي دەگەنىمىز قىتايشا ايتىلعان ياداي-اداي. قاڭلىلار قازاق حاندىعى تۇسىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جەرلەرىنە قاتىستى ۇلى جۇزگە جازىلىپ كەتكەن. انىعىندا، قاڭلىلار ۇيسىنگە دە، تۇرىككە دە، قاتىستارى جوق وتە تەكتى حالىق. قازاقتا: «كەلەلى ەلدە قاڭلى بار، قاڭلىنى حان كوتەر»، قاڭلىدان وزگە حان بولماس»، «قاڭلى كەلمەي حان سايلانبايدى» دەگەن سوزدەر بار. مەن ءوز باسىم، نايمانداردىڭ اقساقالدارىنىڭ اعا سۇلتان بۇتاباي مەن مىرزاقان بولىستاردىڭ جيەن ۇرپاعى، اتادان قاڭلى نۇرعالي دۇكەنبايۇلى مارقۇمعا: «سەن وتىرعان جەردە، حاننىڭ ءوزى باتا بەرە المايدى» دەگەندەرىن ەستىگەن ەدىم. ارينە، بۇل جەردە ونىڭ مىقتى بولعان ناعاشى جۇرتى ەمەس، ءوز جۇرتى كاڭلى ايتىلىپ تۇر. قىتاي دەرەكتەرى قاڭلىلاردىڭ حانىنىڭ يۋەچجيلەردىڭ ۋىن تايپاسىنان بولعانىن ايتادى. ال ەندى، جاپون عالىمى سيراتوري قاڭلىلاردىڭ عۇنداردان جەڭىلىپ باتىسقا، ياعني، فەرعانا جاققا شەگىنىپ كەتكەندەرىن ايتادى. سەرىكبول بولسا، قاڭلىلاردىڭ باستاپقى اتاۋلارىنىڭ قاڭع، قوڭع، قيانع بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتقان ەدى. ەرگەنە قوڭعا كەتكەندەر - قازىر ءولى سانالاتىن ۇندىەۆروپالىق توپتاعى توحار تىلىندە سويلەگەن قاڭلىلار (اربالىلار) بولسا كەرەك. (قازاق اتالماي تۇرعاندا). سوندىقتان دا، اڭىزدا قيان مەن توعىز اتالادى. توعىز دەگەندەرى توقىس، توقا، توقىر، توحار. قازبا جۇمىستارىندا توحارلاردىڭ جەرلەنگەن  جەرىنەن، تۇبىندە بودانجاردىڭ قارشىعا تاڭباسى (سۆاستيكا) باسىلعان ىدىس تابىلعان. قاڭلىلاردىڭ ەرگەنەقوڭدىقتار ەكەندەرىنە ەشبىر كۇمان جوق.

   وسمان يمپەرياسىن قۇرعانداردىڭ قاڭلىلار ەكەندەرى بەلگىلى، سوندىقتان بولار، تۇركيانىڭ كوزى اشىق پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ وزدەرىن قازاقتارعا جاتقىزىپ جۇرگەنى. بۇلاردى تۇرىكتەر دەپ قاتەلەسىپ اتاعان. تۇرىك دەگەنىمىز بار بولعانى ءۇيسىن-دۋلات ۇلى ءجۇز. ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز ارعىقازاق-اريلەر. تاريحتا: «ۇلى ءجۇز قازاق حالقىنىڭ ەكىنشى بۇتاعى» دەپ ايتىلادى. 1555-جىلى موعولستاندىقتار بولىپ جۇرگەن بۇلاردى قازاقتارعا حاقنازار حان قوسىپ العان. سوندىقتان دا، ۇلى ءجۇزدى كەيدە اباق-تاراق دەپ تە، ايتادى. اباق دەگەنى بۇلاردىڭ  تۇرىك ەكەنىن ءبىلدىرىپ تۇرسا، تاراق دەپ، سولارعا باس بولسىن دەپ، بابالارىمىز نوقتا اعاسى رەتىندە قويعان جالايىردى شەتتەتىپ ايتقاندارى. تۇرىك قاعاناتتارىن دا، قۇرعان، قازاقتاردى جاۋلاپ العان دا، وسىلار. دۋلات دەگەنىمىز تۇرىكتىڭ اتاسى نا-دۋلۋ، ودان اشينا اتانعان اسان-شاد، ودان تۋ، ودان تۇرىك قاعاناتىن قۇرۋشى بۋمىن قاعان. قازىرگى تۇرىكتەر بولسا، عۇن-تۇرىك الەمىنەن وقشاۋلانىپ كەتىپ، ەۆروپويدتىك اقسارى، ءوڭدى بەت-الپەتتەرىن ساقتاپ قالعان اريلىك سارى قاڭلىلار.  

    سىزدەرگە پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.س.-نىڭ تاريحىندا قازاققا قاتىستى كوپتەگەن نۇسقالاردىڭ بار ەكەنىن جۇرەگىڭىزبەن قابىلداۋ ءۇشىن، ول كىسىنىڭ،  اللاھتىڭ قالاۋىمەن اقىرعى پايعامبار رەتىندە تاڭدالىپ الىنعان اريا ناسىلىنەن بولعانىن ءتۇسىنۋىڭىز كەرەك. جانە دە، وسىعان سەنىمدى بولۋىڭىز ءۇشىن، ماشايىقتاي بولعان شىڭعىس حاننىڭ دا اري ەكەنىن مويىنداپ، ونىڭ يسا پايعامباردان كەيىن ەكىنشى مىڭجىدىقتىڭ ەڭ ۇلى ادامى اتالعانىن دا، اللاھتىڭ قالاۋىمەن بولعانىن ءتۇسىنۋىڭىز كەرەك. شىڭعىس قاعاندى شوشقا جەگىز مەن-ۋ شيۆەيلەرگە جاتقىزىپ جۇرگەندەردى مەن رۋحاني بايلىقتان جۇرداي بولعان، مايمىلدان دا، ساناسى تومەندەرگە جاتقىزامىن. ەرگەنە قوڭدىقتار تۇرىك قاعاناتتارىنان كەيىن تەلەس بىرلەستىگىندە قىتاي قابىرعاسىنىڭ ماڭىنان شىعا كەلەدى. تەلەس دەگەنىمىز دە، جۋجاندار اتاعان اربالىلار. ورىستىڭ تەلەگا ءسوزى وسى اربالى تەلەستەرگە قاتىستى ايتىلىپ قالعان. بۇلاردىڭ ىشىندە قوڭىرات-قيات تا، ادە-ەديز (اداي-تاز) دە، بولعان. وسى تەلەستەردەن سەگىز تايپا بولەكتەنىپ نايمان مەملەكەتىن قۇرعان. ول كەزدە ادايلاردىڭ ءبىر توبى وسى مەملەكەتتىڭ قۇرامىندا بولعان. سوندىقتان دا، نايمان شەجىرەسىندە وكپەلەسىپ كىشى جۇزگە كەتىپ قالدى دەگەن ادايلاردىڭ شەجىرەلىك اتاسى ەلتاي اتالادى. نايمان شەجىرەسىندە ادايلاردىڭ تالاي-تالاي ىزدەرى قالعان. بىرنەن ءبىرى كوشىرىپ الىپ شەجىرە جازعىشتار كوبەيىپ كەتسە دە، ارالارىندا دالا اۋىز تاريحىنىڭ دەرەك بەرۋىندەگى شەجىرەلىك ءتاسىلدى تۇسىنەتىن قازاقتا ءبىر-ەكى ادام عانا بار. شەجىرەدەگى «جاسىرىن ماعىنانى» ءتۇسىنۋ ءۇشىن قاسيەت كەرەك.   قاسيەتسىزدەر شەجىرەنى تاني المايدى.

    ورىستار شىڭعىس حاننىڭ ناقتى تەگىن جاقسى بىلگەن، الاي دا، ولاردىڭ شوۆينيستەرى وزدەرىنە بودان بولىپ قالعان قازاقتاردىڭ كەزىندە وزدەرىن جاۋلاپ الىپ، مەملەكەتتەرىن قۇرىپ بەرگەندەرىن مويىنداعىلارى كەلمەيدى. وسى شوۆينيستەردىڭ اقىلىمەن كەشەگى مەن-ۋ شيۆەيلەر ەرجۇرەك ماڭعولدار بولىپ شىعا كەلدى. كوممۋنيستەرگە ماڭعوليانى 16-شى رەسپۋبليكاعا اينالدىرىپ جىبەرۋى بوقتان وڭاي ەدى، الاي دا، ولار حالحا-ماڭعولدارعا شىڭعىس حاندى بەرىپ قويىپ، قازاقتاردان اۋلاق ۇستاۋدى ويلادى. باستى قاتەلىك، بالكىم ادەيى جاسالعان، ورىس پەن قىتاي تاريحشىلارىنىڭ مەن-ۋ شيۆەيلەر جونىندەگى 945 جىلعى دەرەكتى، ماڭعولدار جونىندەگى ەڭ العاشقى دەرەك دەگەندەرىنەن كەتكەن. ەندى، قازاقتاردىڭ اريلەر ەكەندەرىنىڭ دالەلىن كەلتىرۋ ءۇشىن، ولاردىڭ ەڭ العاشقى ءدىني نانىم-سەنىمى - ءزورواستريزمدى ايتالىق.

    ەجەلگى گرەكتەردىڭ ەڭ جوعارعى قۇدايى زەۆس (دەۋس-قۇداي) پەن يراندىقتاردىڭ دايۆالارى جالپى يندوەۆروپالىق ۇعىم - «كوك اسپان» دەگەنگە اپارادى. ياعني، دايۆا، زەۆس دەگەندەرى ءبىزدىڭ بابالارىمىز ايتىپ جۇرگەن كوك ءتاڭىرىمىز. قازاقتىڭ قۇداي دەگەنى يراندىقتاردا پاتشا دەگەندى بىلدىرەدى. شۋمەرلىكتەردىڭ زامانىندا پاتشالار قۇدايعا، ياعني، تاڭىرگە سانالعان. ادايلار: «تانىساڭ ادايمىن، تانىماساڭ قۇدايمىن!» دەپ بەكەر ايتپاعان. قازاقتىڭ جاراتۋشى دەگەنى زاراتۋشتراعا ۇيقاس بولىپ تۇر. زاراتۋشترا اريلىك بولعان، جانە دە ونىڭ ۋاعىزداعان ءدىنى دە، اريلەردىڭ ءدىنى بولعان. اۆەستا دا، اللاھ تاعالانىڭ ءۋاحيى بولىپ، 12000 سيىردىڭ تەرىسىنە التىن جازۋلارمەن جازىلعان بولعان. كونە اريلەر جوعارعى ساتىداعى ءۇش وركەنيەتتەردى قۇرعان. سولاردىڭ ءبىرى، تۋران-سكيف وركەنيەتىنە جاتاتىن بولسا كەرەك، يۋەچجي-كۋشان يمپەرياسى ەدى. اريلەردىڭ پايعامبارلارى  جاراتۋشىدان ۋاحي الىپ قانا قويماي، ونىمەن اڭگىمەلەسەتىن دە، بولعان. شىڭعىس حاننىڭ دا، كوك تاڭىرىمەن كەڭەسە الاتىندىعى بولعانى ايتىلادى. ونىڭ قاسىنداعى كوكشە باقسى دا، سونداي بولعان. زورواستريزمدە قۇداي ەڭ جوعارعى ابسوليۋت بولعان، ال ەندى، كىشكەنە قۇدايشالاردىڭ پانتەونى دەگەندەرى، انىعىندا، پەرىشتەلەر، نە بولماسا، سۋدى، جەردى، مالدى قورعايتىن يەلەر بولعانداي. ۋاحيلاردى زاراتۋشترا احۋرا-مازدا اتاعان ابسوليۋتتەن الاتىن بولعان. مەنىڭشە، كوك تاڭىرلىك نانىم-سەنىمنىڭ نەگىزىندە زورواستريزم جاتىر. قازىرگى قازاقتاردىڭ «احىرەت كۇنى» دەگەندەرى وسى زورواسترالىق قۇداي احۋراعا قاتىستى ايتىلىپ قالعان. ياعني، احۋرانىڭ الدىنا بارۋ كۇنى دەگەندى بىلدىرەدى. وسىمەن قاتار، «اقىرزامان» دەگەنىمىز دە، احۋرانىڭ كەلەر زامانىن ايتىپ تۇرعانداي. زورواستريزمدە دە، احىرەت كۇنى مەن قايتا ءتىرىلۋ جونىندە ايتىلادى. زورواستريزمدە ءبىر تاۋلىك بەسكە بولىنەدى، قازىرگى ءبىزدىڭ بەس ۋاقىت نامازىمىزدىڭ كەزدەرىندەي. اريلەردە بەسىن كەزى ساعات ۇشكە دەيىن بولعان، بىزدەر بەسىن نامازىن  ۇشكە دەيىن وقي الامىز. ءزورواستريزمدى اريلەر «دەن» دەپ اتاسا، بىزدەر جالپى سەنىمدى ء«دىن» دەپ اتايمىز.

    اريلەر دە، قازاقتار سياقتى مالدى سويارىندا ودان كەشىرىم سۇرايتىن بولعان. بۇلاردىڭ ريتۋالدى ىدىس-اياقتارى تەك قانا اعاشتان بولعان. قازاقتاردا دا، ماسەلەن، ەڭ باي دەگەن قۇنانباي، ابايلاردا ىدىس-اياق تەك قانا اعاشتان بولعان، التىن مەن كۇمىستەن دە، ۇستاي العاندارىندا. قىمىزدى تەك اعاش توستاعاندارمەن ىشەتىن بولعان. اريلەردە يت جانۋارى قاسيەتتى سانالسا، بىزدەر، ءيتتى جەتى قازىنانىڭ بىرىنە ەنگىزدىك، يسلام ءدىنى ءيتتى ءناجىس دەسە دە. بۇل اتادان كەلە جاتقان حابار ەدى. جانە دە، اريلەر دە، قازاقتار سياقتى تازى ءيتتى ۇيلەرىندە ۇستاپ، سولارمەن بىرگە اس ىشكەن. تازىلاردى ولار «دۋجاكا» دەپ اتاعان. تازى دەگەنىمىز وسى دۋجاكانىڭ رەكونسترۋكتسياسى. اريلەر ولاردى «تۇمسىعى وتكىر اڭشى يت» دەپ تە، اتاعان. (وستروموردايا وحوتنيچايا. اۆەست.) تازىنى ولتىرگەندەر توعىز اتاعا دەيىن قارعىسقا ۇشىرايتىن بولعان. ولار ءتىپتى قۇتىرعان ءيتتى دە، ولتىرمەگەن. اتاسى يت، شەشەسى ءبورى كۇشىكتى دە، ولتىرمەگەن،  تەك، اتاسى قاسقىر، شەشەسى يت كۇشىكتى عانا ولتىرەتىن بولعان. ءبورى بولسا، جاۋدىڭ جاۋى سانالعان. سوندىقتان دا، ءبورى تەكتى تۇرىك تە، اري مەن قازاققا جاۋ سانالعان. (تۋران). ال ەندى، لۋبسان دانزان بولسا، «التىن داپتەردە» شىڭعىس حاننىڭ باباسى بودانجاردى كوك بورىدەن ەمەس، اريلەر ادامنان كەيىنگى اۋليەگە جاتقىزعان سارى يتتتەن تاپتىرادى. دەمەك، تىلەۋبەردى ايتقانداي ۇلى حاننىڭ شەجىرەسىن لۋبسان دانزان بۇرمالاسا، اري-قازاقتاردىڭ پايداسىنا بۇرمالاعان. سوندىقتان دا، قازاق شەجىرەشىلەرى بودانجاردىڭ ۇرپاقتارىن «ارۋ ۇرىق»، ياعني، «اري ۇرىق» دەيدى.

    اريلەر ءشايتاندى «دەۆ» دەسە، قازاقتار وسىعان ۇيقاس «ديۋ» دەيدى. اۋانى اريلەر وسىعان ۇيقاس «ۆايا» دەپ اتاعان. ءۇش باستى قۇبىجىقتى اريلەر اجي-داحا دەسە، قازاقتار اجداھا، ايداھار دەپ اتايدى. اريلەردىڭ مال يەسى ۆوحۋ-ماناعا قاتىستى، قازاقتاردا «باعۋ» دەگەن ءسوز قالىپتاسقان. كەيدە مال يەسى ۆو-حۋ-چا دەپ اتالعاندىعىنان، قازاقتا «باقتاشى» دەگەن ءسوز پايدا بولعان.   اۆەستاداعى اريانام-ۆايدجا، ياعني، اري كەڭىستىگى قازاقشادا وسىعان ۇيقاس  بايسىن دەپ اتالادى. (جيدەلى-بايسىن). 

    تاسباقا اريلەردە قاسيەتتى رۋحتى ولتىرەتىن ارام رۋحقا سانالعان. ونى اريلەر زايريميانۋرا دەپ اتاسا، وسىعان قاتىستى قازاقتا وڭباعان ادامدى اتايتىن زىميان دەگەن ءسوز قالعان. اريلەر دە، قازاقتار سياقتى قارت ادامدى قاستەرلەپ، وتتى قاسيەت ساناعان. قازاقتا اقساقال دەگەنىمىز اۋليەگە تەڭ دە، وت دەگەنىمىز وشاق، ۇلكەن قاسيەت. قازاقتاردىڭ بالە-عالانى وتپەن الاستاۋ ءۇردىسى اريلەردەن قالعان.  اريلەردە نۇح پايعامباردىڭ ءرولىن يەم اتقارادى. الاي دا، بۇل يەم كەمە ەمەس، ۇلكەن سامان ءۇي سالىپ، سول ۇيگە جان-جانۋارلاردى پار-پارىمەن، تاۋدىڭ قارىنىڭ ەرىگەن سۋلارىنان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن سوندا قامايدى. ول ءۇيدى ۆارا دەپ اتايدى. مىنە، وسى ۆارانىڭ ىشىندە كارشيپتا دەگەن قۇس احۋرانىڭ ءدىنىن تاراتاتىن بولعان. بۇل قۇس قازاقتاردا قارشىعا. ۇلى حاننىڭ باباسى بودانجار  قارشىعانى باپتاپ ۇستاپ، بىزدەر سۆاستيكا دەپ بىلەتىن «قارشىعا» تاڭباسىن الادى. بۇل تاڭبا اريلەردىڭ تاڭباسى ەدى. جاۋىز گيتلەر قولداندى ەكەن دەپ، بۇل تاڭبادان جيىركەنەتىن ەشتەڭە جوق، زاراتۋشترانىڭ ەۆروپاعا قاتىسى جوق. وسى جونىندە بەلگيالىق عالىم جاك ديۋشەن گيمەن: «ازيا ۇلدارىنان ەڭ ءبىرىنشى قىلىپ ەۆروپالىقتار زاراتۋشترانى يەمدەنىپ الدى. بۋددا مەن كونفۋتسيدىڭ داۋىستارى ەۆروپاعا جەتكەنشە ۇزاق ۋاقىت كەرەك بولدى، سوندىقتان دا، عاسىرلار بويى تەك زاراتۋشترا عانا باتىستا كونەازيالىق دانالىقتى كورسەتە الدى» دەگەن ەدى.

   ەندى، زاراتۋشترانىڭ قان-قارىنداستىق جونىندەگى وسيەتىنە كەلەلىك. بۇل جەردەگى اڭگىمە تۋىس-قانداستىقتى نەكە تۋرالى ايتىلادى. (كروۆنو-رودستۆەننىي براك). پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.س. اري بولعاندىعىنان ءوزىنىڭ قىزى فاتيما انامىزدى ءوزىنىڭ ىنىسىنە بەرگەن بولسا كەرەك. قازىرگى تورەلەر مەن ادايلار دا، اريلەر سياقتى تۋىس-قانداستىق نەكەدە بولادى. اريلەردىڭ جيىرما بەلگىسىنىڭ ءبىرى، ءتىپتى، اڭداۋسىز (پودسوزناتەلنو) بولسا دا، ەۆرەيلەردى جاقتىرماۋ بولىپ كەلەدى. ويتكەنى، زورواستريزمدە دە، يسلام دىنىندە دە، قىزتەكەلىك (پەدەراستيا) كەشىرىلمەس كۇنا بولىپ سانالادى.  اريلەر قىزتەكەلىكتى جاقتىرماعاندارى سونشالىقتى، ءتىپتى، ولار مۇمكىن بولسا، وسىنداي حالىققا زۇلمات جاساعانعا دەيىن بارعان. سوندىقتان دا، ولار قاندارىنا وسىنداي حالىقتاردىڭ قاندارى ارالاسىپ كەتپەسىن دەپ، تۋىس-قانداستىق نەكەنى ۇستانعان. سوندىقتان اۆەستادا: «ەگەر دە، و زاراتۋشترا، كىمدە-كىم ءوزىنىڭ اتا-اناسىنىڭ قاسيەتتى ۇرىعىنا، ىبلىسكە ەرگەن حالىقتىڭ ۇرىعىن ارالاستىراتىن بولسا، وندا، ولاردى جىلىستاعان جىلاندى، بۇقپانتايلاپ كەلە جاتقان ءبورىنى ولتىرگەندەي ءولتىرۋ كەرەك» دەلىنگەن.

   وسىمەن قاتار، پايعامبارىمىزدىڭ ۇرپاقتارى دەگەن قوجالار دا، باسقادان قىز الىپ، قىز بەرمەگەن. قوجالارداعى بۇل ءۇردىس اريلەردەن قالماعاندا، كىمدەردەن قالدى؟ ارينە، بۇل جەردە سەنىڭ ءوزىڭنىڭ تۋعان قارىنداسىڭدى الۋ كەرەكتىگى ايتىلىپ تۇرعان جوق، تەك، اريلەردىڭ ءوزارا نەكەلەسۋلەرى كەرەك ەكەندەرى ايتىلىپ تۇر. ال ەندى، قازاقتاردىڭ «جەتى اتالىق» ءداستۇرىن ەڭ العاش، ەمشى بولعان وتەي-بويداقتىڭ اقىلىمەن جانىبەك حان ەنگىزگەن. جەتى اتا زاڭى بويىنشا سەن ءوزىڭنىڭ باباڭنىڭ سەگىزىنشى ۇرپاعىنا عانا ۇيلەنۋگە حاقىڭ بار. ال ەندى، شىن مانىنە كەلگەندە، ءبىر بابانىڭ سەگىزىنشى ۇرپاعى بولسا دا، ول سەنىڭ ءبىر قانداس قارىنداسىڭ ەمەس پە؟ ولاي بولسا، وندا، «جەتى اتا» زاڭى دا، رەكونسترۋكتسياعا تۇسكەن، تورەلەر مەن ادايلاردىڭ  وسى كۇنگە دەيىن ۇستاناتىن اريلەردىڭ تۋىس-قانداستىق نەكەسى. ال ەندى، باسقا قازاق نە بولدى؟ بەلگىلى جازۋشى گريگوري كليموۆتىڭ ايتۋىنشا، ەتتى كوپ جەيتىن حالىقتىڭ قانىندا  قىزتەكەلىك بولمايدى ەكەن. يۋەچجي-ادايلاردى كەيبىر زەرتتەۋشىلەر «ەت جەيتىن حالىق» دەگەندەرىن ايتتىق. قازاقتىڭ اتاقتى بەشبارماعىنا قاراعاندا، قازاقتار الەمدە ەتتى ەڭ كوپ جەيتىن حالىق بولىپ كەلەدى. اللاھۋ اكبار!

    جوعارىدا، شىڭعىس حاننىڭ اري تيپتەس بەت-الپەتىنىڭ، كوزىنىڭ جاسىل-سۇر  بولعانى ايتىلدى. مەن اري تيپتەس تازا ادايلاردى دا، كورگەن ەدىم. قىزدارى ۇزىن بويلى، دەنە ءبىتىمى كەلىسىمدى، اقسارى شاشتى، بەتتەرى ەشقاشان دا، كۇن شالمايتىن اققۇبا، جاسىل سۇر كوزدى كەلەدى. شولپىلارى سىڭعىرلاپ ءجۇرىپ كەلە جاتقاندارىندا سۋدا ءجۇزىپ كەلە جاتقان اققۋداي بولىپ كورىنەدى.  اريلەر سياقتى كوزگە تارتىمدى دا، كىشىپەيىل، تاڭعاجايىپ ادامدار.

    قازاقتاردىڭ ارۋ دەگەندەرىنىڭ اريلەرگە قاتىسى بار.  اريلەردىڭ ناقتى اتاۋلارى – اريا. ولاردىڭ ەڭ باستى قاسيەتتەرى يمان، ۇيات. سوندىقتان دا، قازاقتار ۇيات دەگەندى اريلەردىڭ اتاۋىمەن – ار دەپ اتايدى. اريلەر وزدەرىنىڭ جاۋلارىمەن دە، كەلىسىمدەرىن بۇزباعان حالىق ەدى. قازاقتىڭ ارىس دەگەنى - اريەتس دەگەنى. اڭ پاتشاسى ارىستان دەپ تە، بەكەر اتالماعان. بابالارىمىزدىڭ ءۇش ءجۇزدى، ياعني، كۇللى قازاقتى  اقارىس، بەكارىس، جانارىس دەپ اتاعاندارى اريلەردى اڭعارتادى. اريلەردە رۋباسى، ۇلى باقسى كاۆي دەپ اتالعان. كاۆي دەگەنىمىز اقىن-كورىپكەل دەگەندى بىلدىرەدى. كاۆيدىڭ اۋدارماسى «سەزۋ»، سوندىقتان قازاقتىڭ «قابىلداۋ» دەگەن ءسوزى وسى كاۆيلەرگە (قابى) قاتىستى ايتىلىپ قالعان. ياعني، تىلسىم كۇشتىڭ حابارىن قابىلداۋ. بۇل قاسيەتتىڭ تۇقىم قۋالايتىنى بەلگىلى. مىسالى، زاراتۋشتراعا كومەك كورسەتكەن اريلەردىڭ پاتشاسىن كاۆي ۆيشتاسپا دەپ اتاعان. قىزىقتىڭ كوكەسى وسى كاۆيدە جاتىر. تاريحتا وسى كاۆي ۆيشتاسپا كەيانيد تۇقىمىنان دەپ ايتىلادى، ويتكەنى، تاريحي دەرەكتەردە كاۆي دەگەنىمىز كەي دەپ ايتىلعان.

   الدىمەن تاڭبا جونىندە ءبىر ءسوز. مەنىڭ ادايلاردىڭ بىرنەشە تاڭباسى بولعان دەپ ايتقانىما ءبىر ناقۇرىس اداي كوممەنت جازىپ: «ەلدى شاتاستىرماڭىز، ادايلاردىڭ ءبىر عانا تاڭباسى بار» دەپ كوكىگەن ەدى. سارسەن امانجولوۆ، ارعىنباەۆتاردىڭ دەرەكتەرىندە ء«تىل»، «جەبە»، نايماننىڭ «جەڭىس» تاڭباسىنان باسقا ادايلاردا شەڭبەرگە قۇيرىعىمەن شانشىلعان تاعى ءبىر شەڭبەر-جەبە تاڭباسى بار. جەبەسى وڭعا قاراي قيسايعان. بۇنى «اداي-كونە» تاڭباسى دەلىك.

    مەن الدىڭعى جازعاندارىمدا بۇكىل الشىنننىڭ ءتۇبى اداي دەگەن ەدىم. كەيانيد دەگەنىمىز قيان دەگەندى ەسكە سالىپ تۇر، بۇل ءبىر. ەكىنشى، كۇللى كەيانيدتەردىڭ تاڭباسى... شىڭعىس قاعاننىڭ ءۇش اشا تاڭباسى. جانە دە، مەن ايتقانداي قۇيرىقتى تاڭبا. كەيانيدتەردىڭ شەجىرەسىندە ءۇش اشا تاڭباسىنان كەيىن قورالاستاردىڭ تاڭباسى تۇر. قورالاس دۋلاتقا كىرمە، ءتۇبى قوڭىرات، ياعني، ەرگەنقوڭدىق. بودانجاردىڭ اناسى قورالاستىڭ قىزى ەدى. ارى قاراي، تاڭباسىمەن كەي اليبەح - اداي-كونە، كەي ارەش (جاراس-بايباقتى) اداي-كونە، كەي بيارش (بەرىش) اداي-كونە، كەي گوروۆاتو (قاراتوقاي-بەرىش) اداي-كونە، كەي كاۆات (كەيقۋات) اداي-كونە، كەي پەشەنەگ (بەس ون وق دەگەندەرى شاتپىراق، دۋلات ەمەس) اداي-كونە، كەي سياۋش اداي-كونە، كەي ۋسان (اسان-تاز) اداي-كونە، كەي حوسراۋ اداي-كونە، كەي ۆىشەن (ۇسەن), بۇل جوعارعى ۆيشتاسپا. («كەيانيدى پولۋلەگەندارنايا ديناستيا»). وسىدان كەيىن ون ەكىنشى بولىپ قورالاستىڭ تاڭباسىمەن «كەيانيدكا» دەپ جازىلىپ تۇر. دەمەك، اريلەردىڭ عۇلاما كورىپكەلدەرى قورالاستىڭ قىزىنان ماشايىقتاي بولعان ۇلى حاننىڭ دۇنيەگە كەلەرىن بىلگەن! دەمەك، شىڭعىس قاعان اتادان دا، انادان دا، - اريلىك.

    ال ەندى، وسى شەجىرەدە كەيانيدتەردىكىمەن بىردەي بولىپ  اريلەردىڭ (رود اري) باستى تاڭباسى - شىڭعىس حاننىڭ تاڭباسى بولىپ تۇر. دەمەك، شىڭعىس حاننىڭ  بورجىگىن اۋلەتىن قۇرعان باباسى بودانجاردىڭ قارشىعا تاڭباسىن الماي، اريلەردىڭ تاڭباسىن العانى، ونىڭ ءوزىنىڭ اري ەكەنىن بىلگەنىن اڭعارتادى. قارشىعا تاڭبا شىن مانىندە تاڭبا ەمەس، سيمۆول.

    ەندى، مىنانى ايتالىق. مەن بالا كەزىمنەن عۇلاما اتانعان نايماننىڭ ويشىل شەجىرەشىسى عۇلام قادىردىڭ  اۋزىنان جالايىر دەگەنىمىزدىڭ تاڭبانىڭ اتاۋى ەكەنىن بىلگەن ەدىم. قازبا جۇمىستارىندا تابىلعان كۋشان مەملەكەتىنىڭ التىن دينارىندا كۋشان پاتشاسى، تۇبىنە اتتىڭ جالى بايلانعان ءۇش اشا ايىردى قولىندا ۇستاپ تۇر. دەمەك، شىڭعىس حاننىڭ قۇيرىقتى، تاراق، ءتىل، ارقار دەپ جۇرگەن تاڭباسى انىعىندا جالايىر تاڭبا بولعان. جانە دە، بۇل تاڭبا ەڭ العاشقى كازاق مەملەكەتىنىڭ تاڭباسى بولعان. بۇل ابىز-اريلەردىڭ تاڭباسى. كەيىنگى قازاق باقسىلارىنىڭ اسا تاياقتارىندا اتتىڭ جالى بايلاناتىنى بەلگىلى. بۇل اريلەردىڭ بەلگىسى. بۇل تاڭبانى تاراق دەپ، قازىرگى جالايىردىڭ ورنىنا كەلگەن حالىق وزدەرى ويلارىنان شىعارىپ العان. الاي دا، بۇل جاعداي شىڭعىس حاننىڭ جالايىر بولعانىن ەمەس، ناعىز جالايىرلاردىڭ ءتۇبىنىڭ اري-اداي بولعانىن ءبىلدىرىپ تۇر. وتكەندەگى ماقالامدا مەن، مۇقالىنىڭ اداي بولعانىن شەجىرە دالەلىمەن ايتقان ەدىم. مۇقالى، قىتاي دەرەكتەرىنىڭ ايتۋىنشا، وتە مادەنيەتتى ادام بولعان. قازىرگى جالايىردا تازا اري – پايعامبارىمىزدىڭ كالپە رۋىنان شىققان، ەڭ جوعارعى ساتىداعى مەملەكەتتىك قايراتكەر  قاسىمجومارت توقاەۆ قانا.

    كەي دەگەندى كايى دەپ تە اتايدى. ارميان تاريحشىسى پەتروسيان وسمان يمپەرياسىن قۇرعان كايى تايپاسى ەكەنىن ايتسا، شاكارىم قاجى قايىحاندى ايتادى. ال ەندى، تۇركيانىڭ تاريحشىسى زاكي ءۋاليدي توعان، فرانتسۋز ك. ديۋسسون، ورىس زەرتتەۋشىسى ن. اريستوۆ وسمان يمپەرياسىن قۇرعانداردىڭ قاڭلىلار ەكەندەرىن دالەلدەپ بەرگەن. كەي دە، كايى دا، كاۆي دە، ءبىر قاڭلى. سەلجۇكتەردىڭ الااددين كەيكۋباد، گياسەددين كەيحوسروۆ دەگەن سۇلتاندارى بولعان. كەيكۋباد 13-ءشى عاسىردا قاڭلىلارعا كومەك بەرگەن. بۇلار جوعارىدا ايتىلعان كەي كاۆات پەن كەي حوسروۋدىڭ ۇرپاقتارى. تورەلەر حوسروۋدى بىلگەن. مىسالى، نايمان سوپى مىرزا اراب-مۇحامەد حاندى ءولتىرىپ ونىڭ ورنىنا قويماقشى بولعان سۇلتاننىڭ اتى حىسراۋعازى ەدى. قازاق ميفولوگياسىنداعى كەيقۋاتىمىز دا، وسى كەي كاۆات. اريلەردە كەي كاۆات پەن ۆيشەن (ۆيشتاسپا) «قۇتقراۋشىلار» بولسا، قازاق ميفولوگياسىندا دا، كەيقۋات پەن ۇسەن (ۆيشەن) قۇتقارۋشىلار. ەڭ باستىسى كەيانيد دەگەنىمىز كونە تۇركى تىلىندە كەيۋت، كەيات بولادى. (كەي اۋلەتى). قيات دەگەنىمىز مىنە وسى. قيان مەن قياتتىڭ ەكەۋىنىڭ ءبىر ماعىنا ەكەنى تالاي جەردە ايتىلعان. قازاقتاردىڭ اتاۋى كەي+ساق دەگەن ەكى اتاۋدىڭ قوسىندىسىنان بولدى دەۋشىلەر دە بار. سوندىقتان دا، ورىستار بىزدەردى كايساك دەپ اتاعان دەيدى. ەرتەدەگى قازاقتىڭ جىر-تولعاۋلارىنان بىزدەر بابالارىمىزدىڭ اريلەر سياقتى وتە تەكتى بولعاندارىن كورەمىز. ماسەلەن، «ارىستاننىڭ بەلگىسى، اينالىپ كەتسەڭ ارتىنان، اقىرمايدى دەۋشى ەدى!».

   سەرىكبول سياقتى جۇلدىزشى، ياعني، استرولوگ، تاريحشى جانە عالىم، كارىم ءماسىموۆتىڭ كورىپكەلى دەگەن پاۆەل گلوبا اريلەر جونىندە ايتقاندا بىلاي دەگەن ەدى:

    «اري پرينەسلي نا زەمليۋ مورالنو-ەتيچەسكي زاكون كوسموسا پولوجەننىي ۆ وسنوۆۋ ۋسترويستۆا ميرا. يمەننو پوەتومۋ ۋچەنيە اريەۆ س پولنىم پراۆوم موجەت سچيتاتسيا پروماتەريۋ ۆسەح رەليگي كاك ي يسچەزنۋۆشيح، تاك ي دەيستۆۋيۋششيح».

    وسىدان سىزدەر، اللاھ تاعالانىڭ اقىرعى پايعامبار رەتىندە ءبىزدىڭ مۇحاممەد س.ع.س.-ءدى نەگە تاڭداعانىن تۇسىندىڭىزدەر دەيمىن. ەۆرەيلەر اريلەردىڭ تىرناعىنا دا تۇرمايدى. اريلەر جونىندە ورىستار: وني بىلي بلاگورودنى داجە ۆ ۆوينە» دەگەن ەكەن. اۆەستادا، ەلباسى اري بولماسا، شايتاننىڭ سول جەردە ەكەنى ايتىلعان ەكەن. قازاقتار ءۇشىن جەردىڭ ساكرالدى ۇعىم بولعانى اريلەردەن قالعان. اريلەر جەردى، وتتى، سۋدى قاسيەتتى ساناپ، بۇل ۇشەۋىنە قيانات جاسامعان. ال ەندى، يسلامدا اللاھ تاعالا توپىراقتى حالال ەتكەن. سوندىقتان دا، جەردى ساتامىن دەگەن ادامدى اري ەمەس، ياعني، قازاق ەمەس دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.

     يسلام ءدىنى اللاھتىڭ ءوزى رەتتەگەن ءزورواستريزمنىڭ جالعاسى. يسلام ءدىنىن زەرتتەۋشىلەر، پايعامبارعا تەڭەلگەن كاحيندەردىڭ، ياعني، ۇلى باقسىلاردىڭ، ابىزداردىڭ ەكى ءجۇز جىل بۇرىن ءبىزدىڭ پايعامبارىمىزدىڭ دۇنيەگە كەلەتىنىن ايتىپ بەرگەن دەيدى. مەن بولسام، پايعامبارىمىزدىڭ دۇنيەگە كەلەتىنىن ەڭ العاش، سارى تۇيە زاراتۋشترا ايتقان دەپ بىلەمىن. ول بىلاي دەگەن:

   «سەندەر مەنى ۇمىتقاندا، مەن سەندەرگە قايتىپ كەلەمىن. سول كەزدە مەن جوعالتقان ۇمبەتىمدى اقيقي، باسقا كوزبەن ىزدەيتىن بولامىن، باسقا سەزىممەن سەندەردى جاقسى كورەتىن بولامىن».

    بۇل جەردە زاراتۋشترا ءدال ءوزىنىڭ قايتىپ كەلەتىنىن ايتىپ تۇرعان جوق، كۇندەردىڭ ءبىر كۇندەرىندە پايعامبار بولىپ تاعى دا ءبىر اريلىكتىڭ دۇنيەگە كەلەتىنىن ايتىپ تۇر. «باسقا كوزبەن» دەگەنىندە، سول پايعامباردىڭ جاقسى ويدى، جاقسى ءسوزدى، جاقسى ءىس-امالدى قۇپتايتىن جاڭارعان ءدىندى ۋاعىزدايتىنىن ايتىپ تۇر. قايتا قايتقان دىندە، زورواستريزمدە، جانە دە، باسقا دىندەردە  بولماعان ماڭگىلىك اقيقاتتى تۇسىنەتىنىمىزدى ايتىپ تۇر. ول اقيقات - اللاھ جالعىز. «باسقا سەزىممەن جاقسى كورەتىن بولامىن» دەگەنىندە، پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.س.-نىڭ ۇمبەتى ءۇشىن التى جاسار ۇلىن قۇربان قىلعانىن ايتىپ تۇر.

    اللاھتىڭ 99 كوركەم اتى بار ەكەنى بەلگىلى. اللاھ تاعالا ءوزىنىڭ ءجۇزىنشى اتىن قۇران كارىمنىڭ ىشىنە جاسىرعان دەيدى. يسلامنىڭ عۇلامالارى بۇل ەسىمدى ياسين بە دەپ جورامالدايدى. «ياسين» سۇرەسى قۇراننىڭ جۇرەگى دەپ ايتىلادى. ياسين دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن ءبىر اللاھ قانا بىلەدى دەيدى. ال ەندى، اللاھ تاعالانىڭ قالاۋى بولسا، وندا ول، بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن بىرەۋگە بىلدىرمەس پە ەدى؟  

    اۆەستادا ياسينگە ۇقساس «ياسنا» سۇرەسى بار. بۇل ءسوز «عيبادات ەتۋ» دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. ەكى دىندەگى سۇرەلەر، ەكەۋى دە، ەڭ كۇشتى سۇرەلەر. مەنىڭشە، عيبادات ەتۋ دەگەنىمىز ەڭ الدىمەن – ناماز. ءبىز نامازدا تۇرعاندا تەك قانا اللاھتى ويلاپ تۇرامىز. ولاي بولسا، ياسين دەگەنىمىز ناماز، راسىندا دا، اللاھتىڭ ءجۇزىنشى كوركەم ەسىمى بولسا كەرەك. قانداي كوركەم ەسىم، ياسين!

ءاي قازاق باۋىرىم، ءياسيندى جاتتا! سەنىڭ اكەڭ سەنەن باسقا ەشكىمگە دە، كەرەك جوق. قالقايىپ الدىڭدى جۇرسە دە، سەنىڭ اسقار تاۋداي قورعانىڭ. ەرتەڭ اكەڭ كوزىن جۇمعاندا مولداعا ءبىر قوي بەرە سالىپ قارىزىمىنان قۇتىلدىم دەپ، «ياسين» سۇرەسىن قىرىق كۇن بويى وقۋدى ءبىر اللاھقا تاپسىرىپ قويعانىڭ ءجون بولمايدى. اكەنىڭ قادىرىن ودان ايىرىلعاننان كەيىن بىلەسىڭ.  سوندىقتان دا، «ياسين» سۇرەسىن جاتقا بىلسەڭ، قىرىق كۇن بويى ءدوڭ بولىپ قالعان اكەڭنىڭ باسىنا بارىپ كۇن شىققانشا «ياسين» سۇرەسىن وقيتىن بولاسىڭ. سوندا عانا، اكەڭنىڭ جانى جانناتقا بارادى، سوندا عانا، ونىڭ ارۋاعى ساعان رازى بولادى! يسلام ءدىنى – قازاقتىڭ ءدىنى. جاۋ جاعادان الىپ جاتقاندا قارا تۋدان اۋلاق بولىپ، يسلامنىڭ ناعىز سارا جولىنا تۇسىڭدەر. اق ءدىن، اق جولعا سالادى. اناۋ قارا تۋدىڭ استىنا تۇرعانداردان انالارىنىڭ دا، اينىپ كەتكەندەرىن كوردىڭدەر. بۇلار ءبىزدىڭ ەلىمىزدى قۇرتپاقشى. بۇلار جىلىستاعان جىلاندار!

قايرات زارىپحان، شەجىرەتانۋشى

Abai.kz