Biz teledidardan júldyzdardy emes, biznes salasyndaghy tabysty kәsipkerlerdi jiyirek kórsetuimiz kerek. Tór solardiki boluy tiyis.

 «Atameken» Últtyq kәsipkerler palatasy pikirsayys klubynyng kezekti otyrysynda otandyq sarapshylar býgingi tandaghy memlekettik tildegi iskerlik aqparat ahualyn talqylady. Úiymdastyrushy tarap qazaqtildi BAQ pen ekonomika salasynyng ghalymdary, sonday-aq «Atameken» ÚKP basshylarynyng basyn qosyp, til janashyrlary, týrli kәsip iyeleri, oqu oryndarynyng ókilderi óz kezeginde ózekti mәsele jayynda jan-jaqty pikir almasty.

Osy orayda birden atap óter jayt, sony sipattaghy jiyngha qatysushylar ana tilimizdegi biznes aqparatqa memlekettik tapsyrysty kóbeytu qajettigin bir auyzdan kelisip, Ýkimetke, onyng ishinde janadan qúrylghan Aqparat jәne kommunikasiya ministrligine naqty úsynyspen shyghudyng dúrystyghyn menzedi.

Keleli kenesti jýrgizgen «Atameken» pikirsayys klubynyng jetekshisi Qalqaman Sariyn kirispe sózinde biznes tildi damytugha baylanysty jýrgizilip jatqan júmystargha toqtalyp, qazirgi uaqytta qazaq tilindegi aqparatqa súranystyng jogharylap otyrghanyna nazar audardy. Sondyqtan iskerlik mәlimetter aghynynyng sanyn ósirip qana qoymay, sapasyn da kótergen abzal.  .

Memleketting qamqorlyghymen, Últtyq palatanyng múryndyq boluymen shaghyn jәne orta biznesti órkendetuge arnalghan sanaluan baghdarlamalar jasalghanymen, kóp jaghdayda auyldaghy aghayyn múnday tyng jobalardan maqúrym qalatyny shyndyq.

Qalyng búqara da auqymdy mәjilisterding orys tilinde ótip, bizneske qatysty qúndy maghlúmattardyng basym bóliginde orys tilinde beriletinine jii qynjylady. Shetel, әsirese aghylshyn tilindegi derekter tipti qoljetimsiz.

«Atameken» ÚKP Basqarma Tóraghasynyng orynbasary Núrjan Áltaev Palata qyzmetinde tek qalamen shektelip qalmau ýshin, jergilikti jerlerde 188 filialdyng túsauy kesilgenin eske saldy. Atqarylghan sharualar da joq emes. Shaghyn biznes múqtajdyghy ayasynda kitaptar basylyp, biznes-kenesshi oqulyqtary audarylyp әzirlendi.

«Qazirgi tanda qazaq tilindegi bizneske qatysty materialdargha súranys artyp keledi. Statistikagha qarasaq, OQO, Qyzylorda, Manghystau, Atyrau, Jambyl oblystarynan zәrulik bayqalady. Memlekettik baghdarlamalar, shaghyn kәsipti qalay ashugha bolady degen kitaptar jaryq kórude. Degenmen zaman talabyna say kitap óte az. Kelesi týitkil, búqaralyq aqparat qúraldary arqyly memleket jәrdemi jayly barynsha qarqyndy nasihatty qolgha alghan jón. Qajet bolsa, Ýkimetke hat joldaymyz. Negizi orys tilimen qatar, qazaq tilinde biznes-jospar dayyndap beretin mamandarymyz bar. Auyldyq jerlerge ýnemi kónil bólip kelemiz. Demeushiler tartyp, mýmkindiginshe kәsip jasaudy shaghyn nesiyemen sýiemeldeudemiz. Jedel aqparatty túshymdy әri qarapayym tilmen jetkizip otyru kerektigin jaqsy týsinemiz», - dedi Núrjan Áltaev.

Býginde «Atameken» ÚKP kәsipkerlerding әrtýrli sanattary men biznes-bastamalary bar túlghalargha oqu sabaqtaryn ótkizude. Janadan isin bastaugha talpynghan azamattargha eki kýndik kurspen jyl ayaghyna deyin 12000 jandy qamtu kózdelude eken. Is basyndaghy kәsipkerler ýshin týzilgen «Biznes-ósu» kursynda 2000 biznes iyesi kókjiyegin keneytpek.

Qogham qayratkeri Múrat Ábenov auyldyng jastary orys tilin tolyq mengermegendikten sәtsizdikke úshyraytynyn, qarjylay sauatsyzdyqtan da biraz adamdardyng zardap shegetinin, nesiyege jýgingende ony qanday kәsipke júmsaytynyn aiqyndap alu abzal bolatynyn aitty. Iskerlik taqyrypta oiyn qazaqy bayyppen salmaqtaytyn spiykerler joqtyng qasy. Qazaqsha mektep bitirgen biznesmenderding ózi terminologiyanyng olqylyghynan qazaqsha biznes jýrgizuge qinalady eken.  

«Biz teledidardan júldyzdardy emes, biznes salasyndaghy tabysty kәsipkerlerdi jiyirek kórsetuimiz kerek. Tór solardiki boluy tiyis. Sebebi tiyimdi aqsha tabugha, qandayda bir kәsip ashugha tәjiriybemen jón siltemese bolmaydy. Qarjylyq, ekonomikalyq salany úghynyqty taldaytyn jurnalist qauymy da tapshy. Jiyn ótti, anau kisi sóiledi, t.b.... Baspasóz habarlamalarynda da saraptamany emge tappaysyn», - dep tótesinen oy órbitti Múrat Ábenov.

Bay-baghlandardyn, yaghny biznesting últtyq tilge týbegeyli bet búrghanyna quanghanyn jasyrmaghan Euraziya últtyq uniyversiytetining jurnalistika jәne sayasattanu fakulitetining dekany Qayrat Saq, birlesip mamandar dayyndauda «Atamekenmen» memlekettik-jekemenshik seriktestik shenberinde memorandum jasaudy úsyndy.

«Salalyq taqyrypqa beyimdelgen jurnalisterge júmys tabylmay qala ma dep qorqamyz.  Shetelde zan, qarjy, sport, әleumet, әrqaysyna bólek dayyndaytynyn moyyndaymyz. Biraq qazir zaman әmbebap mamandar talap etip otyr. Ahmet Baytúrsynovtay babalarymyz salghan sara jol Kenes ýkimeti dәuirinde ýzilip, oqulyq sapasy qatty nasharlady. Sondyqtan tize qosa әreket etuge әrqashan esigimiz ashyq», - dedi ol.

Ózdiginshe tabys syrymen «Til» jurnalynyng bas redaktory Núrgýl Qaraghoyshina bólisti.  Basylymnyng basynan kóp qiyndyqtar ótipti. IYgi maqsat jolynda jurnal basshylyghy «Til janashyry» qoghamdyq birlestigin qúryp, memlekettik tilge qoldau kórsetken kәsipkerlerdi, belgili mesenattardy marapattauda. Qazaq biznesmenderining basylym betine shyghudaghy sylbyrlyghyna da renishin jasyrmady jurnal jetekshisi.

«Halyqaralyq dengeyde «Úly Dala» degen balalar arasynda bayqau ótkizdik. Bayqaugha Qazaqstannyng týkpir-týkpirinen, qiyrdaghy auyldan qazaqtyng balalary qatysyp, patriottyq әn, últtyq aspaptarda oinau syndy ónerlerin pash etti.  Sodan quanghanymnan «Forbs» jurnalyna kirgen 50 biznesmenge «qoldanyzdar, býgin basynan sipasaq, erteng olar elge qyzmet etedi» degen synayda alyp-úshyp hat jazdym. Senesizder me, bireui de selt etpedi.  Barshamyzdyng nómiri birinshi mindetimiz, qazaq kәsipkerine últyn sýngdi ýiretu. Tilding artynda halyq túr. Eger siz últty sýimeseniz, tildi qúrmettemeseniz, sizding halyqqa da qajetiniz bolmaydy. Últtyq múratqa barynsha kómektesseniz, qazaq sonday keremet kenpeyil halyq, jaqsylyqty jaqsylyqpen qaytarady», - dep tarqatty Núrgýl Qaraghoyshina.

«Núr Otan» partiyasy aqparat portalynyng jetekshisi Qambar Ahmetov ekonomika taqyrybyndaghy qazaq tilindegi aqparattyng joq boluy, oghan súranys joqtyghyn anghartpaytynyn aitty.  Mysalgha, tenge baghamynyng qúldyrauy kezinde, aqsha aiyrbastau oryndarynda sendey soghylysqan júrt qazaq sayttary men gazetterinen túshymdy eshtene oqy almady. Memtapsyrys boyynsha bólinetin qarajat az emes. Tek baqylanbaydy. Sapasy joq. Sanmen ghana jauyp jatyr.

«Aqparat auyldy jerlerge jetpeytini ras. Nesie beretin ortalyqtargha 300-400 shaqyrym jerden bir aidyng ishinde onshaqty ret kelip, nesie ala almay ketken adamdardy kórdim.  Búl aqparattyng jetpegeninen dep oilaymyn. Osy mәselede «Atameken» ÚKP kómek jasasa degen oiym bar.  Mýmkin Palatanyng resmy saytynan tys, bir jeke derbes kәsipkerlikke, bizneske baylanysty sayt ashu kerek shyghar», - dedi Qambar Ahmetov.

Smart-besiktey tuyndynyng avtory Serikbol Shaymerden de bizneske qatysty әdebiyetterding kemshindigin, arnayy dayyndalghan qazaqsha biznes-trenerlerding siyrek ekenin núsqady.

«Smart-besik 2-ge kiriskende, innovasiyalyq grantqa biznes-jospardy oryssha jazu kenes etildi. Sóitsem, qazaqsha jazylsa, ótpey qaluy mýmkin eken», dep basyn shayqady jas kәsipker.

Bloger, belgili qogham qayratkeri Syrym Ábdirahmanov byltyr ónirlerdi aralau qorytyndysynda halyqpen jýzbe-jýz jolyqqanyn, auyldaghy kәsipkerlikting mazmúnyn alypsatarlyqtan terendete týsu kerektigin eskertti.

«Atameken» ÚKP Tóralqa Tóraghasynyng kenesshisi Aygýl Ahmetqaliyeva qazaq tilining әleueti jetkilikti ekenin, biraq jahandanu zamanyna beyimdeu qajettigin, býginde birqatar el aimaqtarynda aghartushylyq júmys bastalghanyn mәlimdedi.  Búl tústa audarmadan arylyp, sapalyq dengeyge biyikteu ýshin ózining tikeley belsendi atsalysuymen ashylghan Últtyq kәsipkerler palatasyndaghy biznes-til bólimin departamentke keneytu josparlanuda ekenin sýiinshiledi.

Osylay otyrystyng qorytyndylanatyn sәti jaqynday kele is-shara qonaghy Múrat Ábenov, zanda kórsetilgen memlekettik tildi damytudyng negizgi tetikterin qoldana bilu abzaldyghyn, ýgitteu nәtiyje bermese, mәjbýrleu qajettigin nygharlady. Sonda qazaqtildi kәsipkerding de, tútynushynyng da qúqyghy qorghalady.

«Payda tabugha qyzyqtyru qajet. Mәselen «Tehnodom» siyaqty ýlken dýkenderge kirsen, búrynghyday emes, qazir bәri qazaqsha, әdemilep týsindirip beretin satushylardy dayyndaghan.  Óitkeni olar týsindi, kóbi qazaq tildi tútynushy ekenin.  «Kaspiy bank» te qazaqtildi mamandardy ýiretip jatyr, nesiyeni kimge beretinin bilip. Ýsh jyl boldy «Serpin» baghdarlamasymen ontýstik ónir jastaryn tehnikalyq mamandyqtargha dayyndap jatyrmyz. Súranys óte joghary. Júmys berushiler bizben birge erip qazaq balalaryn metallurg, shahter bolyndar dep ýgittep jýr.  Júmys kýshine zәru. Jaqynda Qostanayda boldym, amal joq, qazaqsha bet búrghany bayqalady.  Júmysshylardyng orta jasy 70-75-te zeynetke ketse, ornyn basatyn óndiriste adam joq. Qajettilik pen ýgitteudi jәne mәjbýrleudi ýsheuin qosyp paydalanghan dúrys.  Sizderding júmystarynyz óte dúrys, endi sony jalghastyrghan lәzim», - dep demeu berdi ol.

Ekonomika ghylymdarynyng kandidaty Ashat Nametsha: «Bilim salasynda songhy bes jylda istep jatyrmyn, onyng aldynda kәsipkerlikte, memlekettik qyzmette boldym. Ýsh tilde sabaq berudemin. Qazaq tilinde 7-8 saghat úzaq dayyndalsam sabaqqa, orys tilinde 2-3 saghat, aghylshyn tilinde nebary 1 saghat. Óitkeni til óte týsinikti, baspadan kitap, qosymsha mәlimetter beredi. Sonda qanday tilde sabaq beru tiyimdi? Qazaq jastary eki-ýsh til biletin bolsa, әlemdik túrghyda dengeyi joghary bolar edi. Terminder mәselesinde qazaqta «tiyimdilik», «nәtiyjelilik» degen sózder jaqsy qabyldanghanymen, keyingi shetel tilderining balamalary týsiniksizdeu. Bir jamany orys tilinen audaramyz. Týbirinen audaru kerek. Sonda orys tilining yqpaly azayady bir jaghynan. Ókinishke oray tórt jylda ekonomika zandylyqtaryn, biznes negizderin týk bilmey ótetin studentter bar. Synaq jasap, dollar degen ne, ekonomika degenimiz ne degen nәrselerdi qarapayym tilmen, mysalmen tilmen týsindiruge kýsh salyp jatyrmyz. Ekonomikada da әdebiyettegidey halyqqa arnalghan qarapayym til qalyptastyru kerek, aghylshyn tilindegidey artyq sózsiz».

Artur Nyghmetov, sayasattanushy, bloger: «Bizde mass-media salasy bólek biznes subektisi retinde boluy kerek. Nelikten BAQ bizde damymaydy? óitkeni, memlekettik tapsyrysqa qarap otyr. Al onda kólem bar, sapa joq. Qansha maqala shyqqanyn sanap, kontent sapasyn qaramaydy. Mynanday kәsiporyn ashyldy, ister atqaryldy degen aqparattan tys, tereng saraptama joq. Memleket tarapynan oghan súranys joq, al qogham tarapynan súranysty anyqtau ýshin ashyq naryqqa shyghu kerek bәsekege say. Sonda anyq bilemiz ahualdy. Ámbebap jurnalisti ózim әrtýrli taqyrypta jazatyn emes, mulitiymediyany, konvergentti jurnalistikany biletin, td men radiony, gazet pen saytty biriktirip, ónimin satyp tabys tabatyn tútas biznes-modeli retinde týsinemin».

Móldir Baqytqyzy, «Astana» arnasynyng tilshisi: «Biznes taqyrybynda baghdarlamalar sanyn kóbeytip, terminologiya baghytynda kýndelikti ómirdegi bite-qaynasyp jatqan terminderdi tizbektep, songhy janalyqtardy qamtyp, kitapsha shygharu kerek. «Atamekennin» janynan spiykerler pulyn oqytyp, onyng barysynda jana terminderdi kóp qoldanghan jón. Jurnalister puly da qajet osy saladaghy. Kóp qoldanghan sózder qúlaqqa sinip ketedi».

Ghaziz Isaev, «Kazenerdjiy» qauymdastyghy tehnikalyq retteu departamentining diyrektory: «Jarnama salasy arnayy lingvist mamandargha zәru. Audarmany orysshasynan keyin týsinu qiyn. TV-da da, ghalamtorda da, syrtqy jarnamada da solay».

Aldabergen KEMPIRBAEV

Abai.kz