Úly jazushy Múhtar Áuezovtyng 1928 jyly dýniyege kelgen «Qily zaman» kitaby qalamgerding shygharmashylyghynda erekshe oryn alady.  Ol sol jyldardaghy jaryqqa shyqqan romandardyng ishindegi eng shoqtyghy biyik, tarihy taqyrypta jazylghan tuyndy ekenin kópshilik moyyndaghan. Búryn sondy qazaq әdebiyetinde múnday shygharma jazylghan emes edi. Al shygharma dýniyege qalay kelgen?

1975 jyldary ghúlama ghalym Álkey Marghúlan Áuezovtyng muzey ýiinde ótetin dәriste: «Men jәne Múhtar ekeumiz 1926 jyldary Leningradta birge oqydyq. Bizben birge Valenina Nikolaevna degen qyz da oqyghan. Ol bizding aldymyzda otyrushy edi. Bizder onymen әzildesip jýrdik. Keyin Múhtar soghan ýilendi. Jazghy kanikulgha taraghanymyzda Múhtar ayaq astynan Almatygha jýretin boldy. Ekeuimiz eki aiyryldyq. Men – Semeyge, ol Almatygha ketti. Múhtar 1916 jylghy Jetisudaghy Albandar kóterilisi turaly material jinaytynyn ait», – degen edi.

Sodan Múhtar Almatygha kelgen. Búl shamamen 1927 jyly boluy kerek. Áuezov osy saparynda Almatydaghy sharuasyn bitirip, 1928 jyly «Qily zamandy» dýniyege әkelgen. Biraq kitap keyin qayta basylmady. 1970 jyldary aragha úzaq uaqyt salyp baryp, ekinshi ret «Qily zaman» jaryq kórdi. Oqyrman búghan deyin qalamgerding búl kitaby jayly beyhabar edi. Tipten kitaptaghy 1916 jyly Jetisudyng Qarqara jәrmenkesinde, Kegen men Narynqol aimaghynda últ-azattyq kóterilis bolghanyn bylayghy júrt aitpaytyn da. Sebebi ol tariyhqa jazylmaghan.Tek qariyalar ghana 1916 jyly «Alban qyrylghan jyl» dep aityp, ondaghy Jәmenke sheshen, Úzaq batyr, Áubәkir jәne basqalardyng aq patsha jarlyghyna qarsy shyghyp, soghysqa balamyzdy bermeymiz, «bala bergenshe shal ólsin» dep qarsylyq kórsetken. Sol ýshin elding ishinde bolystar tútqyndalyp, qyrghyzdyng Qaraqol abaqtysynda atylghan. Jazyqsyz eldi aq patshanyng jazalaushy otryady ayausyz qyrghan deytin.

1916 jyldyng qyrghynyn kózimen kórgender qalamgerding «Qily zaman» kitabyna keyin «oqighanyng shyndyghy dәl jazylypty, qayran bizding әkelerimiz-ay, kóbi súraqsyz ketip, kómusiz qaldy. Basymyzdan ótken ýrkinshilikti tiri pendening basyna bermesin. Múnda el qyrylsa, shekaranyng arghy jaghynda tonalyp, azapty ómir keshtik. Zaman aumaly-tókpeli boldy» degen ýlkenderding әngimesin bala kezimizde estip ósken edik.

1916 jylghy Alban kóterilisi Kenes ókimeti ornaghannan keyin dәriptelgen. Ókimetting kórnekti ókilderi Oraz Jandosov, Ydyrys Kóshkinov, Iliyas Jansýgirov, Áubәkir Jýnisúly, Qaldybay Abdollaúly jәne basqa qayratkerler Últ-azattyq kóterilisting on jyldyghy Qarqarada da keng kólemde atap ótip, Ayttóbening basyna tas ýiip, onyng atyn Ereuiltóbe dep ataghan. Merekege el astanasy Qyzylordadan belgili óner qayratkerleri Elubay Ómirzaqov, Serke Qojamqúlov, Isa Bayzaqov t.b. ýsh kýn Qarqarada ónerlerin kórsetip, merekeni atap ótken. Alayda aragha eki-ýsh jyl salyp, keshegi kóterilis qaharmandarynyng tughan-tuysqandary men úrpaqtaryn «baydyn, shynjyr balaq, shúbar tós, juannyng túqymy» dep jauapqa ala bastaydy. Bay bitkenning bәrin tәrkileydi. Onyng artynan keyin tap jauy bolyp, qughyndalyp, jer audarady. Osy bir azapty ómirdi bastan keshiruding aldynda Áuezovtyng «Qily zamany» ómirge kelgenimen, kitap ta qoghamgha kereksiz bolyp qalghan. Al ghúlama jazushy kitapqa materialdy qalay, qaydan alghan jәne kóterilis bolghan jerde bolghan ba degen súraq tuatyny ras.

IYә, Áuezov Kegenning Aspantaular etegine qonystanghan alban elin bir aigha juyq aralaghan. Qasynda Iliyas Jansýgirov bolghan desedi. Búl jóninde kegendik shejireshi Ábilqasym Núrmúhanbetovtyng «Úly jýz Jәnibek shejiresinde» jazylypty. Jazushy Áuezov Kegen, Narynqol ónirine arnayy kelip, Últ-azattyq kóterilisting oshaqtary bolghan jerlerdi kózimen kórip, derekter jinaghany jóninde shejireshi, belgili jazushy jәne zertteushi Túrsyn Júrtbaevtyng «Beyuaq» kitabyn basshylyqqa ala otyryp, keybir derekterge toqtalypty. 1925 jyldary ókimetting joghary ornynda qyzmet istegen Bilәl Sýleevtyng әieli Fatima Ghabitovanyng kýndeliginen mysaldar keltiredi. «Múhtar Áuezov 1927 jyldyng shilde aiynyng basy kezinde Almatygha kelip, bizding ýige týsti. Mekenjayymyzdy Sәduaqas Smaghúlovtan alyp, «Bilәl Sýleeevtyng ýiine barghyn» degen.

Múhtar Áuezovtyng arnayy Almatygha kelgen maqsaty 1916 jyldyng oqighasynan tarihy roman jazudy oilap, Aghartu komissariatynan ghylymy komandirovka da alghan. Fatima Ghabitovanyng ýiine kelgen Áuezov onymen әngimeleskende «estuimshe sizding qolynyzda 16-jyl turaly qymbat materialdar saqtalatyn kórinedi. Mýmkindik bolsa, solardy kóruge bolar ma eken?» – dep súraydy. Materialdyng baryn Múhtar Sәduaqas Smaghúlovtan estip, bilgen. Al Sәduaqas Smaghúlov bolsa, 1925 jyly Aghartu komissary bolyp túrghanda Bilәlding ýiinde bolady jәne tórt bólmeli ýiding eki bólmesindeIliyas Jansýgirov túrypty. Aqyn Mәskeudegi oqugha attanghaly jatqanda bólmesindegi bar kitaptary men qoljazbalaryn, onyng ishinde 16 jyldyng kóterilisi jayly dәpterlerin ýy iyesine tabystaghan kórinedi. Olardyng ishinde Iliyastyng 1921 jyly «sredaburo» 16 jylghy kóterilis bolghan. Jetisudyng jer-jerine komissiyamen birge shyghyp, material jinatqan. Sonyng qúramynda Iliyas hatshy bolyp, júmystar atqarghan. Ol ózi jinaghan materialdardyng kóshirmelerin ýiinde qaldyrghan eken. Ony Bilәlding ýige kelgen Smaghúl tauyp alyp, qoly bosta, týnning biruaghyna deyin úzaq qarap tanysqan. Qoljazbalardyng taptyrmaytyn asyl qazyna ekenin jәne onyng qúndylyghyn sol kezde aitty deydi Fatima esteliginde. Iliyas әrbir oqighagha bir auyz ólendi qystyryp qoyghanyn da aitady. Sonday-aq Smaghúl: «Búl materialdar әtteng bir jaqsy jazushynyng qolyna týsse, qúndy tarihy roman jazylar edi» dep búdan eki jyl búryn aitylghan sózi esime týsip, qolymdaghy dәpterdi Múhtargha berdim» depti.

Osynda kóp nәrsege qanyq bolghan Múhtar Áuezov Almatygha kóp ayaldamay Albandardyng Últ-azattyq ýshin tuy tigilgen Qarqaragha attanady. Jolay Qarash-Qarash asuyn asyp, Asy, Shyrghanaq, Mynjylqy jerlerimen tanysady. Kóterilisting jay-japsaryn biletindermen kezdesedi. Qarqara jәrmenkesin kózimen kóredi. Kezinde kóterilisshiler jinalghan Ayttóbede jazushy elmen jýzdesedi. Halyq aldynda sóilep, 1916 jylghy Últ-azattyq kóterilisting manyzdylyghyn sóz etedi. Búdan keyin jazushy oqighanyng alghash bastalghan jeri Labasydaghy Úzaq batyrdyng otyrghan jeri Qabandy Qaraghay, Jәmenke otyrghan Aqbeyitte bolady. Basqa bir derekte Múhtar qogham qayratkeri Sәrsenbay Beysembetovtyng qúla qasqa atyn minip, Syrt jaylauynda jaylaytyn Úzaq batyrdyng balasy Dәulenqannyng ýiinde birneshe kýn qonaq bolyp, 16 jylghy kóterilis basshylardyng ómirin, tirshilik әreketin zerttep, әngimelesken. Dәulenqan músylmansha sauatty bolypty. Ákesi, atasy Sauryq batyr, Túnghatar әji jóninde aityp bergen.

Jazushy Mynjylqy, Shyrghanaq jaylaularyn aralaydy. Qyzylbórik auylyndaghy kóterilis basshylarynyng biri bolghan Serikbay Qanayúlynyng ýiine de týsken. Serikbaydyng Kókshegir atanyp ketken Qanike әieli qonaqtargha ózining ýlken úlynyng kiyiz ýiine týsirip, kýtken. Osy jerde de kóp kisimen әngimelesip, kimning kim ekenin tanyp bilgen. Jazushymen sol uaqytta birge jýrgen Aqay Nýsipbekov (akademiyk) ózining bir esteliginde «Bizder atqa minip, kezekti bir auylgha bararymyzda Serikbaydyng әieli Kókshegir apamyzda birge jýrdi. Jolay taudan asyp, atymyzdy shaldyrtqanda Kókshegir «múnda Enilikgýl kóp eken» dep oghan qaray jýrdi. Múhang da әlgi sózdi estigen song ol kisiden qalmay birge bardy. «Siz ne dedinizdegende, sheshemiz «Enilikgýl, Enilikgýl. Biz boyjetken kezimizdi qyz-kelinshekter osy gýldi terip, betimizdi opalaytynbyz» dedi. Múhan: «Apyray-a men múny estimeppim. «Enilik-Kebek» degen piessa jazyp edim. Enilik degen osy gýl eken ghoy» dep, apamyzdyng qolyndaghy gýldi aldy», – deydi.

Jazushy Alban kóterilisin keng kólemde tanyp bilu ýshin búdan basqa kóp adamdarmen kezdesip, әngimelesken. Biraq olar jóninde de­rek joq. Albannan taraghan kóp rulardyng qonystanghan Qarqara, Mynjylqy, Bóleksaz, Shyrghanaq, Kóktóbe, Taldy, Dóngeleksaz, IYirsu, Eski Taldy degen jerlerde jәne Álmerek baba úrpaqtary meken­degen jaylaulargha at basyn búrady. Aq patsha әskerine qarsy shabuylgha shyqqan batyrlarmen kezdesken. Alayda ol jóninde derek joq.

Al Múhtar Áuezovty kórdim, sóilestim, dastarhandas bolyp, material jinaugha kómektestim degenning biri 1905 jyly Jalauly auylynda dýniyege kelgen, ruy ait Esenaman Qosymbaev bolypty. Ol kisi sauatty, oqyghan komsomol, kenes júmysyna belsene aralasypty. 1927 jyldary Kegen, Qarqara, Shyrghanaq eldimekenderi bir auyldyq        keneske qaraghanda hatshylyq qyzmet atqarghan. «Syrttan kelgen qonaqtardy biz kýtip attandyrushy edik. Ókimet júmysymen Oraz Jandosov bastaghan adamdar búl jaqqa jii kelip túrdy. Ydyrys Kóshkinov pen Iliyas Jansýgirov júptaryn jazbay jýretin dey kele, 1927 jyldyng shilde aiynda Almatydan Múhtar Áuezov keldi. Jazushymen tanysqan da saparynyng manyzdylyghyn aitty. Bizder jәrmenkede Áuezovke halyqtyng basyn qosyp bergenimizde elding aldyna shyghyp sóz sóiledi. Sózge sheshen, bilimdiligen kórsetti. Áuezovke el riza bolyp, yqylastyq tanytty. Men Bóleksaz ben Kegenning arasyndaghy Qarashtyng sazyna jazushygha arnap, eki ýy tiktirdim. Bireuinde kelgen kisilerding әngimesin tyndap, qymyz ishetin asýi, ekinshisinde ózi otyryp jazu jazatyn. Jazushy osynda bir ay shamasynda jatyp, Alban kóterilisi turaly material jinady.

Áuezov osy saparynda attan týspey talay jerdi aralap, kóterilis basshylaryng tughan-tuysqandarymen de betpe-bet әngimelesken. Qaraqol abaqtysynan aman shyqqan Túrlyqoja, Jayshybek jәne Áubәkirlerdi izdeydi. Búl kezde Túrlyqoja ómirden ótip ketse, Áubәkirdi tapqan. Al Jayshybekti tapqan, tappaghany belgisiz. Kitapta Qaraqol abaqtysyndaghy Jәmenke sheshenge berilgen u jәne onyng ólimi, Úzaq batyrdyng týrmeden shyghyp, sol jerde qaluy Áubәkirding aitylumen jazylghany sózsiz. Sonday-aq әrtýrli dialogtar men oqighalardyng qalay órbigeni de Áubәkirding qatysy bary bayqalady. Ony biz Áubәkirding óz jazghan esteliginen oqydyq. Estelikte jazushynyng kitabymen úqsastyq jerleri de kezdesedi. Mysaly kóterilisshilerding abaqtydan qalay shyqqandyghy da sәikes keledi. Áuezovtyng Áubәkirmen kezdeskenin saryjazdyq Qabylbek Sauranbaevta rastaydy. Al Qabylbek Sauranbaev kim? Qabylbek Kegen men Narynqolda kenes ókimet ornatugha belsene qatysqandardyng biri. Tórt klastyq bilimi bar, Saryjazda molda oqyp, sauatyn ashqan. Kenes ókimetin qúrugha belsene atsalysyp, 1922 jyly auyldyq kenesting tóraghasy bolypty. Búdan keyin de týrli qyzmetter atqarghan.

 Jazushynyng qasynda jýrip, material jinauyna atsalysqan. Qabylbek Sauranbaev 1927 jyly Múhtar Áuezovpen kezdeskeni jónindegi esteliginde «men Úzaq batyrdyng shabarmany boldym» dep jazyp, jazushymen IYirsuda Ydyrys Kóshkinovtyng ýiinde eki kýn otyryp, 12 kisimen kezdesip, sóilestik deydi.

Qabylbek Áuezovtyng qasynda jýrip, derek bergendigin 1916 jyly Úzaq batyrdyng «әskerge bala bergenshe shal ólsin» degen sózdi birinshi bolyp aitqanda, onyng sózin alghashqynyng biri Ayt Túrlyqoja qoldady. Sodan keyin Serikbay, Qazybek, Janabay qosyldy. El bala bermeuge kelisti deydi Qabylbek.

Sonday-aq kóterilisting alghashqy kýni Úzaq bastaghan bes kisi tútqyndalsa, ekinshi kýni tannyng aldynda segiz adam, ýshinshi kýni ýsh adamnyng ústalyp tútqyndalghanyn jazghan. Búlardyng bәri jazushynyng kitabyna kirgen jәne attary da ataldy. Sonymen qatar Úzaqtardy bosatugha qatysqan jigitterding de esimderi Qabylbekting esteliginde tolyq kezdesedi.

Múhtar Áuezovtyng búl sapary bir aigha juyq jalghasypty. Shilde basynda Almatygha týsken jazushy tamyzdyng basynda Almatygha oralghan. Saparynyng sәtti bolyp, aidyng ayaghynda qaytqan.

Mine, ghúlama jazushy ózining shygharmashylyghynda dýniyege kelgen kýrdeli de sýbeli tuyndysyn osylay zerttep, 1916 jylghy Alban kóterilisining shynayy shyndyghyn kitabyna týsirgen.

 Jeksen ALPARTEGI

Abai.kz