ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 1928 جىلى دۇنيەگە كەلگەن «قيلى زامان» كىتابى قالامگەردىڭ شىعارماشىلىعىندا ەرەكشە ورىن الادى.  ول سول جىلدارداعى جارىققا شىققان رومانداردىڭ ىشىندەگى ەڭ شوقتىعى بيىك، تاريحي تاقىرىپتا جازىلعان تۋىندى ەكەنىن كوپشىلىك مويىنداعان. بۇرىن سوڭدى قازاق ادەبيەتىندە مۇنداي شىعارما جازىلعان ەمەس ەدى. ال شىعارما دۇنيەگە قالاي كەلگەن؟

1975 جىلدارى عۇلاما عالىم الكەي مارعۇلان اۋەزوۆتىڭ مۋزەي ۇيىندە وتەتىن دارىستە: «مەن جانە مۇحتار ەكەۋمىز 1926 جىلدارى لەنينگرادتا بىرگە وقىدىق. بىزبەن بىرگە ۆالەنينا نيكولاەۆنا دەگەن قىز دا وقىعان. ول ءبىزدىڭ الدىمىزدا وتىرۋشى ەدى. بىزدەر ونىمەن ازىلدەسىپ جۇردىك. كەيىن مۇحتار سوعان ۇيلەندى. جازعى كانيكۋلعا تاراعانىمىزدا مۇحتار اياق استىنان الماتىعا جۇرەتىن بولدى. ەكەۋىمىز ەكى ايىرىلدىق. مەن – سەمەيگە، ول الماتىعا كەتتى. مۇحتار 1916 جىلعى جەتىسۋداعى الباندار كوتەرىلىسى تۋرالى ماتەريال جينايتىنىن ايت»، – دەگەن ەدى.

سودان مۇحتار الماتىعا كەلگەن. بۇل شامامەن 1927 جىلى بولۋى كەرەك. اۋەزوۆ وسى ساپارىندا الماتىداعى شارۋاسىن ءبىتىرىپ، 1928 جىلى «قيلى زاماندى» دۇنيەگە اكەلگەن. بىراق كىتاپ كەيىن قايتا باسىلمادى. 1970 جىلدارى اراعا ۇزاق ۋاقىت سالىپ بارىپ، ەكىنشى رەت «قيلى زامان» جارىق كوردى. وقىرمان بۇعان دەيىن قالامگەردىڭ بۇل كىتابى جايلى بەيحابار ەدى. تىپتەن كىتاپتاعى 1916 جىلى جەتىسۋدىڭ قارقارا جارمەڭكەسىندە، كەگەن مەن نارىنقول ايماعىندا ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس بولعانىن بىلايعى جۇرت ايتپايتىن دا. سەبەبى ول تاريحقا جازىلماعان.تەك قاريالار عانا 1916 جىلى «البان قىرىلعان جىل» دەپ ايتىپ، ونداعى جامەڭكە شەشەن، ۇزاق باتىر، اۋباكىر جانە باسقالاردىڭ اق پاتشا جارلىعىنا قارسى شىعىپ، سوعىسقا بالامىزدى بەرمەيمىز، «بالا بەرگەنشە شال ءولسىن» دەپ قارسىلىق كورسەتكەن. سول ءۇشىن ەلدىڭ ىشىندە بولىستار تۇتقىندالىپ، قىرعىزدىڭ قاراقول اباقتىسىندا اتىلعان. جازىقسىز ەلدى اق پاتشانىڭ جازالاۋشى وتريادى اياۋسىز قىرعان دەيتىن.

1916 جىلدىڭ قىرعىنىن كوزىمەن كورگەندەر قالامگەردىڭ «قيلى زامان» كىتابىنا كەيىن «وقيعانىڭ شىندىعى ءدال جازىلىپتى، قايران ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز-اي، كوبى سۇراقسىز كەتىپ، كومۋسىز قالدى. باسىمىزدان وتكەن ۇركىنشىلىكتى ءتىرى پەندەنىڭ باسىنا بەرمەسىن. مۇندا ەل قىرىلسا، شەكارانىڭ ارعى جاعىندا تونالىپ، ازاپتى ءومىر كەشتىك. زامان اۋمالى-توكپەلى بولدى» دەگەن ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسىن بالا كەزىمىزدە ەستىپ وسكەن ەدىك.

1916 جىلعى البان كوتەرىلىسى كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن دارىپتەلگەن. وكىمەتتىڭ كورنەكتى وكىلدەرى وراز جاندوسوۆ، ىدىرىس كوشكىنوۆ، ءىلياس جانسۇگىروۆ، اۋباكىر ءجۇنىسۇلى، قالدىباي ابدوللاۇلى جانە باسقا قايراتكەرلەر ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ ون جىلدىعى قارقارادا دا كەڭ كولەمدە اتاپ ءوتىپ، ايتتوبەنىڭ باسىنا تاس ءۇيىپ، ونىڭ اتىن ەرەۋىلتوبە دەپ اتاعان. مەرەكەگە ەل استاناسى قىزىلوردادان بەلگىلى ونەر قايراتكەرلەرى ەلۋباي ومىرزاقوۆ، سەركە قوجامقۇلوۆ، يسا بايزاقوۆ ت.ب. ءۇش كۇن قارقارادا ونەرلەرىن كورسەتىپ، مەرەكەنى اتاپ وتكەن. الايدا اراعا ەكى-ءۇش جىل سالىپ، كەشەگى كوتەرىلىس قاھارماندارىنىڭ تۋعان-تۋىسقاندارى مەن ۇرپاقتارىن «بايدىڭ، شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس، جۋاننىڭ تۇقىمى» دەپ جاۋاپقا الا باستايدى. باي بىتكەننىڭ ءبارىن تاركىلەيدى. ونىڭ ارتىنان كەيىن تاپ جاۋى بولىپ، قۋعىندالىپ، جەر اۋدارادى. وسى ءبىر ازاپتى ءومىردى باستان كەشىرۋدىڭ الدىندا اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامانى» ومىرگە كەلگەنىمەن، كىتاپ تا قوعامعا كەرەكسىز بولىپ قالعان. ال عۇلاما جازۋشى كىتاپقا ماتەريالدى قالاي، قايدان العان جانە كوتەرىلىس بولعان جەردە بولعان با دەگەن سۇراق تۋاتىنى راس.

ءيا، اۋەزوۆ كەگەننىڭ اسپانتاۋلار ەتەگىنە قونىستانعان البان ەلىن ءبىر ايعا جۋىق ارالاعان. قاسىندا ءىلياس جانسۇگىروۆ بولعان دەسەدى. بۇل جونىندە كەگەندىك شەجىرەشى ابىلقاسىم نۇرمۇحانبەتوۆتىڭ «ۇلى ءجۇز جانىبەك شەجىرەسىندە» جازىلىپتى. جازۋشى اۋەزوۆ كەگەن، نارىنقول وڭىرىنە ارنايى كەلىپ، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ وشاقتارى بولعان جەرلەردى كوزىمەن كورىپ، دەرەكتەر جيناعانى جونىندە شەجىرەشى، بەلگىلى جازۋشى جانە زەرتتەۋشى تۇرسىن جۇرتباەۆتىڭ «بەيۋاق» كىتابىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، كەيبىر دەرەكتەرگە توقتالىپتى. 1925 جىلدارى وكىمەتتىڭ جوعارى ورنىندا قىزمەت ىستەگەن ءبىلال سۇلەەۆتىڭ ايەلى فاتيما عابيتوۆانىڭ كۇندەلىگىنەن مىسالدار كەلتىرەدى. «مۇحتار اۋەزوۆ 1927 جىلدىڭ شىلدە ايىنىڭ باسى كەزىندە الماتىعا كەلىپ، ءبىزدىڭ ۇيگە ءتۇستى. مەكەنجايىمىزدى سادۋاقاس سماعۇلوۆتان الىپ، ء«بىلال سۇلەەەۆتىڭ ۇيىنە بارعىن» دەگەن.

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ارنايى الماتىعا كەلگەن ماقساتى 1916 جىلدىڭ وقيعاسىنان تاريحي رومان جازۋدى ويلاپ، اعارتۋ كوميسسارياتىنان عىلىمي كومانديروۆكا دا العان. فاتيما عابيتوۆانىڭ ۇيىنە كەلگەن اۋەزوۆ ونىمەن اڭگىمەلەسكەندە «ەستۋىمشە ءسىزدىڭ قولىڭىزدا 16-جىل تۋرالى قىمبات ماتەريالدار ساقتالاتىن كورىنەدى. مۇمكىندىك بولسا، سولاردى كورۋگە بولار ما ەكەن؟» – دەپ سۇرايدى. ماتەريالدىڭ بارىن مۇحتار سادۋاقاس سماعۇلوۆتان ەستىپ، بىلگەن. ال سادۋاقاس سماعۇلوۆ بولسا، 1925 جىلى اعارتۋ كوميسسارى بولىپ تۇرعاندا ءبىلالدىڭ ۇيىندە بولادى جانە ءتورت بولمەلى ءۇيدىڭ ەكى بولمەسىندەىلياس جانسۇگىروۆ تۇرىپتى. اقىن ماسكەۋدەگى وقۋعا اتتانعالى جاتقاندا بولمەسىندەگى بار كىتاپتارى مەن قولجازبالارىن، ونىڭ ىشىندە 16 جىلدىڭ كوتەرىلىسى جايلى داپتەرلەرىن ءۇي يەسىنە تابىستاعان كورىنەدى. ولاردىڭ ىشىندە ءىلياستىڭ 1921 جىلى «سرەدابيۋرو» 16 جىلعى كوتەرىلىس بولعان. جەتىسۋدىڭ جەر-جەرىنە كوميسسيامەن بىرگە شىعىپ، ماتەريال جيناتقان. سونىڭ قۇرامىندا ءىلياس حاتشى بولىپ، جۇمىستار اتقارعان. ول ءوزى جيناعان ماتەريالداردىڭ كوشىرمەلەرىن ۇيىندە قالدىرعان ەكەن. ونى ءبىلالدىڭ ۇيگە كەلگەن سماعۇل تاۋىپ الىپ، قولى بوستا، ءتۇننىڭ بىرۋاعىنا دەيىن ۇزاق قاراپ تانىسقان. قولجازبالاردىڭ تاپتىرمايتىن اسىل قازىنا ەكەنىن جانە ونىڭ قۇندىلىعىن سول كەزدە ايتتى دەيدى فاتيما ەستەلىگىندە. ءىلياس ءاربىر وقيعاعا ءبىر اۋىز ولەڭدى قىستىرىپ قويعانىن دا ايتادى. سونداي-اق سماعۇل: «بۇل ماتەريالدار اتتەڭ ءبىر جاقسى جازۋشىنىڭ قولىنا تۇسسە، قۇندى تاريحي رومان جازىلار ەدى» دەپ بۇدان ەكى جىل بۇرىن ايتىلعان ءسوزى ەسىمە ءتۇسىپ، قولىمداعى داپتەردى مۇحتارعا بەردىم» دەپتى.

وسىندا كوپ نارسەگە قانىق بولعان مۇحتار اۋەزوۆ الماتىعا كوپ ايالداماي البانداردىڭ ۇلت-ازاتتىق ءۇشىن تۋى تىگىلگەن قارقاراعا اتتانادى. جولاي قاراش-قاراش اسۋىن اسىپ، اسى، شىرعاناق، مىڭجىلقى جەرلەرىمەن تانىسادى. كوتەرىلىستىڭ جاي-جاپسارىن بىلەتىندەرمەن كەزدەسەدى. قارقارا جارمەڭكەسىن كوزىمەن كورەدى. كەزىندە كوتەرىلىسشىلەر جينالعان ايتتوبەدە جازۋشى ەلمەن جۇزدەسەدى. حالىق الدىندا سويلەپ، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ ماڭىزدىلىعىن ءسوز ەتەدى. بۇدان كەيىن جازۋشى وقيعانىڭ العاش باستالعان جەرى لاباسىداعى ۇزاق باتىردىڭ وتىرعان جەرى قاباندى قاراعاي، جامەڭكە وتىرعان اقبەيىتتە بولادى. باسقا ءبىر دەرەكتە مۇحتار قوعام قايراتكەرى سارسەنباي بەيسەمبەتوۆتىڭ قۇلا قاسقا اتىن ءمىنىپ، سىرت جايلاۋىندا جايلايتىن ۇزاق باتىردىڭ بالاسى داۋلەنقاننىڭ ۇيىندە بىرنەشە كۇن قوناق بولىپ، 16 جىلعى كوتەرىلىس باسشىلاردىڭ ءومىرىن، تىرشىلىك ارەكەتىن زەرتتەپ، اڭگىمەلەسكەن. داۋلەنقان مۇسىلمانشا ساۋاتتى بولىپتى. اكەسى، اتاسى ساۋرىق باتىر، تۇڭعاتار ءاجى جونىندە ايتىپ بەرگەن.

جازۋشى مىڭجىلقى، شىرعاناق جايلاۋلارىن ارالايدى. قىزىلبورىك اۋىلىنداعى كوتەرىلىس باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان سەرىكباي قانايۇلىنىڭ ۇيىنە دە تۇسكەن. سەرىكبايدىڭ كوكشەگىر اتانىپ كەتكەن قانىكە ايەلى قوناقتارعا ءوزىنىڭ ۇلكەن ۇلىنىڭ كيىز ۇيىنە ءتۇسىرىپ، كۇتكەن. وسى جەردە دە كوپ كىسىمەن اڭگىمەلەسىپ، كىمنىڭ كىم ەكەنىن تانىپ بىلگەن. جازۋشىمەن سول ۋاقىتتا بىرگە جۇرگەن اقاي نۇسىپبەكوۆ (اكادەميك) ءوزىنىڭ ءبىر ەستەلىگىندە «بىزدەر اتقا ءمىنىپ، كەزەكتى ءبىر اۋىلعا بارارىمىزدا سەرىكبايدىڭ ايەلى كوكشەگىر اپامىزدا بىرگە ءجۇردى. جولاي تاۋدان اسىپ، اتىمىزدى شالدىرتقاندا كوكشەگىر «مۇندا ەڭىلىكگۇل كوپ ەكەن» دەپ وعان قاراي ءجۇردى. مۇحاڭ دا الگى ءسوزدى ەستىگەن سوڭ ول كىسىدەن قالماي بىرگە باردى. ء«سىز نە دەدىڭىزدەگەندە، شەشەمىز «ەڭىلىكگۇل، ەڭىلىكگۇل. ءبىز بويجەتكەن كەزىمىزدى قىز-كەلىنشەكتەر وسى گۇلدى تەرىپ، بەتىمىزدى وپالايتىنبىز» دەدى. مۇحاڭ: «اپىراي-ا مەن مۇنى ەستىمەپپىم. «ەڭىلىك-كەبەك» دەگەن پەسسا جازىپ ەدىم. ەڭىلىك دەگەن وسى گۇل ەكەن عوي» دەپ، اپامىزدىڭ قولىنداعى گۇلدى الدى»، – دەيدى.

جازۋشى البان كوتەرىلىسىن كەڭ كولەمدە تانىپ ءبىلۋ ءۇشىن بۇدان باسقا كوپ ادامدارمەن كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسكەن. بىراق ولار جونىندە دە­رەك جوق. الباننان تاراعان كوپ رۋلاردىڭ قونىستانعان قارقارا، مىڭجىلقى، بولەكساز، شىرعاناق، كوكتوبە، تالدى، دوڭگەلەكساز، ءيىرسۋ، ەسكى تالدى دەگەن جەرلەردە جانە المەرەك بابا ۇرپاقتارى مەكەن­دەگەن جايلاۋلارعا ات باسىن بۇرادى. اق پاتشا اسكەرىنە قارسى شابۋىلعا شىققان باتىرلارمەن كەزدەسكەن. الايدا ول جونىندە دەرەك جوق.

ال مۇحتار اۋەزوۆتى كوردىم، سويلەستىم، داستارحانداس بولىپ، ماتەريال جيناۋعا كومەكتەستىم دەگەننىڭ ءبىرى 1905 جىلى جالاۋلى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن، رۋى ايت ەسەنامان قوسىمباەۆ بولىپتى. ول كىسى ساۋاتتى، وقىعان كومسومول، كەڭەس جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسىپتى. 1927 جىلدارى كەگەن، قارقارا، شىرعاناق ەلدىمەكەندەرى ءبىر اۋىلدىق        كەڭەسكە قاراعاندا حاتشىلىق قىزمەت اتقارعان. «سىرتتان كەلگەن قوناقتاردى ءبىز كۇتىپ اتتاندىرۋشى ەدىك. وكىمەت جۇمىسىمەن وراز جاندوسوۆ باستاعان ادامدار بۇل جاققا ءجيى كەلىپ تۇردى. ىدىرىس كوشكىنوۆ پەن ءىلياس جانسۇگىروۆ جۇپتارىن جازباي جۇرەتىن دەي كەلە، 1927 جىلدىڭ شىلدە ايىندا الماتىدان مۇحتار اۋەزوۆ كەلدى. جازۋشىمەن تانىسقان دا ساپارىنىڭ ماڭىزدىلىعىن ايتتى. بىزدەر جارمەڭكەدە اۋەزوۆكە حالىقتىڭ باسىن قوسىپ بەرگەنىمىزدە ەلدىڭ الدىنا شىعىپ ءسوز سويلەدى. سوزگە شەشەن، بىلىمدىلىگەن كورسەتتى. اۋەزوۆكە ەل ريزا بولىپ، ىقىلاستىق تانىتتى. مەن بولەكساز بەن كەگەننىڭ اراسىنداعى قاراشتىڭ سازىنا جازۋشىعا ارناپ، ەكى ءۇي تىكتىردىم. بىرەۋىندە كەلگەن كىسىلەردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ، قىمىز ىشەتىن ءاسۇي، ەكىنشىسىندە ءوزى وتىرىپ جازۋ جازاتىن. جازۋشى وسىندا ءبىر اي شاماسىندا جاتىپ، البان كوتەرىلىسى تۋرالى ماتەريال جينادى.

اۋەزوۆ وسى ساپارىندا اتتان تۇسپەي تالاي جەردى ارالاپ، كوتەرىلىس باسشىلارىڭ تۋعان-تۋىسقاندارىمەن دە بەتپە-بەت اڭگىمەلەسكەن. قاراقول اباقتىسىنان امان شىققان تۇرلىقوجا، جايشىبەك جانە اۋباكىرلەردى ىزدەيدى. بۇل كەزدە تۇرلىقوجا ومىردەن ءوتىپ كەتسە، اۋباكىردى تاپقان. ال جايشىبەكتى تاپقان، تاپپاعانى بەلگىسىز. كىتاپتا قاراقول اباقتىسىنداعى جامەڭكە شەشەنگە بەرىلگەن ۋ جانە ونىڭ ءولىمى، ۇزاق باتىردىڭ تۇرمەدەن شىعىپ، سول جەردە قالۋى اۋباكىردىڭ ايتىلۋمەن جازىلعانى ءسوزسىز. سونداي-اق ءارتۇرلى ديالوگتار مەن وقيعالاردىڭ قالاي وربىگەنى دە اۋباكىردىڭ قاتىسى بارى بايقالادى. ونى ءبىز اۋباكىردىڭ ءوز جازعان ەستەلىگىنەن وقىدىق. ەستەلىكتە جازۋشىنىڭ كىتابىمەن ۇقساستىق جەرلەرى دە كەزدەسەدى. مىسالى كوتەرىلىسشىلەردىڭ اباقتىدان قالاي شىققاندىعى دا سايكەس كەلەدى. اۋەزوۆتىڭ اۋباكىرمەن كەزدەسكەنىن سارىجازدىق قابىلبەك ساۋرانباەۆتا راستايدى. ال قابىلبەك ساۋرانباەۆ كىم؟ قابىلبەك كەگەن مەن نارىنقولدا كەڭەس وكىمەت ورناتۋعا بەلسەنە قاتىسقانداردىڭ ءبىرى. ءتورت كلاستىق ءبىلىمى بار، سارىجازدا مولدا وقىپ، ساۋاتىن اشقان. كەڭەس وكىمەتىن قۇرۋعا بەلسەنە اتسالىسىپ، 1922 جىلى اۋىلدىق كەڭەستىڭ توراعاسى بولىپتى. بۇدان كەيىن دە ءتۇرلى قىزمەتتەر اتقارعان.

 جازۋشىنىڭ قاسىندا ءجۇرىپ، ماتەريال جيناۋىنا اتسالىسقان. قابىلبەك ساۋرانباەۆ 1927 جىلى مۇحتار اۋەزوۆپەن كەزدەسكەنى جونىندەگى ەستەلىگىندە «مەن ۇزاق باتىردىڭ شابارمانى بولدىم» دەپ جازىپ، جازۋشىمەن ءيىرسۋدا ىدىرىس كوشكىنوۆتىڭ ۇيىندە ەكى كۇن وتىرىپ، 12 كىسىمەن كەزدەسىپ، سويلەستىك دەيدى.

قابىلبەك اۋەزوۆتىڭ قاسىندا ءجۇرىپ، دەرەك بەرگەندىگىن 1916 جىلى ۇزاق باتىردىڭ «اسكەرگە بالا بەرگەنشە شال ءولسىن» دەگەن ءسوزدى ءبىرىنشى بولىپ ايتقاندا، ونىڭ ءسوزىن العاشقىنىڭ ءبىرى ايت تۇرلىقوجا قولدادى. سودان كەيىن سەرىكباي، قازىبەك، جاڭاباي قوسىلدى. ەل بالا بەرمەۋگە كەلىستى دەيدى قابىلبەك.

سونداي-اق كوتەرىلىستىڭ العاشقى كۇنى ۇزاق باستاعان بەس كىسى تۇتقىندالسا، ەكىنشى كۇنى تاڭنىڭ الدىندا سەگىز ادام، ءۇشىنشى كۇنى ءۇش ادامنىڭ ۇستالىپ تۇتقىندالعانىن جازعان. بۇلاردىڭ ءبارى جازۋشىنىڭ كىتابىنا كىرگەن جانە اتتارى دا اتالدى. سونىمەن قاتار ۇزاقتاردى بوساتۋعا قاتىسقان جىگىتتەردىڭ دە ەسىمدەرى قابىلبەكتىڭ ەستەلىگىندە تولىق كەزدەسەدى.

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ بۇل ساپارى ءبىر ايعا جۋىق جالعاسىپتى. شىلدە باسىندا الماتىعا تۇسكەن جازۋشى تامىزدىڭ باسىندا الماتىعا ورالعان. ساپارىنىڭ ءساتتى بولىپ، ايدىڭ اياعىندا قايتقان.

مىنە، عۇلاما جازۋشى ءوزىنىڭ شىعارماشىلىعىندا دۇنيەگە كەلگەن كۇردەلى دە سۇبەلى تۋىندىسىن وسىلاي زەرتتەپ، 1916 جىلعى البان كوتەرىلىسىنىڭ شىنايى شىندىعىن كىتابىنا تۇسىرگەن.

 جەكسەن الپارتەگى

Abai.kz