• Qazaqtyng orys tiline tәueldilikten aryluyn qalamaytyn lobbiyler bar.
• Qazaqstan halqynyng 81 payyzy óz balalaryn qazaq mektepterine beredi.
• Jerdi qoldaghan halyq tildi de qoldauy kerek.
• «Qazaq eli» degen ataudy eng birinshi bolyp Elbasymyz úsynghan

............................................................................................................................................................

Býgin QR Parlamenti Sentatynyng tóraghasy Qasym-Jomart Toqaev myrza bastam kóterip, «Kazakhstan» atauyn «Qazaqstan» dep ózgertudi úsyndy. Senat spiykerining sózinen qatysty qazaq qoghamynda qyzu pikir-talas jýrip jatyr.

Bir kezderi Parlament qabyrghasynda deputat, QR Bilim jәne ghylym ministrligining viyse-ministri bolghan Múrat Ábenov myrza arnayy «Abai.kz»portalyna súhbat berip,  atalghan mәselege qatysty pikirin bildirdi.

-Múrat Abulamiytúly, Senat spiykeri Kasym-Jomart Toqaevtyng býgingi bastamasyna qatysty ózinizdi qysqa da núsqa pikirinizdi bildirdiniz. «Toqaevtiki dúrys» dediniz. Endi osy pikirinizdi taratyp aitayyqshy...

-Dәl osy mәselege kelgende, men Qasym-Jomart Kemelúlynyng úsynghan bastamasyn tolyq qoldaymyn. Nege? Birinshiden, Qazaqstan atauynyng «Kazakhstan» bolyp jazylyp ketui sonau Tәuelsizdikti alghan alghashqy jyldarynda jiberilgen qatelik boldy. Mýmkin sol kezdegi sayasy jaghdaylar nemese basqa da faktorlar yqpal etui mýmkin edi ghoy.  Latyn tilindegi jazylu núsqasy orys tilindegi ataudyng negizinde jazyldy. «Q» әribining «kh» dep belgilenui grammatikalyq túrghydan da qate ekeni dausyz.

-Óziniz jaqsy biletindey, búl mәseleni marqúm Bolathan Tayjan aghalar bastap, ziyaly qauym ókilderi san ret kóterdi, nәtiyjesiz boldy. Al endi osy kezge deyin «lәm-miym» demegen biylik tizginin ústaghan azamattar nege dәl býgin osy mәseleni kóterip otyr? Búghan ne sebep?

-Dúrys aitasyz, Memleket atauynyng latynshadaghy jazyluy qate ekenin kórsetip, ony ózgertu turaly úsynysty dәl biyl ghana aityp otyrghan joq. Osyghan deyin de birneshe mәrte aityldy, kóterildi. Janaghy siz aityp otyrghanday, biylik jaq ashpay jatyp aldy deuge kelmes, kezinde tipti Parlament qabyrghasynda da búl qatelikti týzetu turaly bastamalar da kóterilgen. Ony joqqa shygharuymyzgha bolmaydy. Ekinshiden, qazirgi qazaq qoghamy dәl osy bastamany býgin qoldaugha tas týiin dayyn dep esepteymin. Meyli arada 25 jyl ótti delik. Biraq, qatelikti týzetuge әli de kesh emes.

Ras, Senat tóraghasy degeniniz elimizding biylik jýiesindegi Preziydentten keyingi ekinshi túlgha. Sonday mindetti arqalap otyrghan lauazymdy azamattyng ózi «Kazakhstan» degen sózding «Qazaqstan» dep ózgertiluin qoldap otyrsa, búl jaqsylyqtyng bastamasy boluy kerek.

-Sizding «Facebook» jelisindegi paraqshanyzda qarsy pikir aityp jatqandar da boldy. Múny aliternativti úsynys dep aitugha kelmes, biraq ekonomikalyq túrghydan tiyimsizdigin sóz etipti. Búghan ne deysiz?

-Mening bayqaghanym, osy aqparat býgin jariyalana salysymen qogham óre týregelip, qoldaytynyn kórsetti. Ras, ishinara qarsy pikir bildirgender de joq emes. Men zertteu jýrgizip kórdim. «Facebook» jelisinde mening jazbama qatysty pikirler kóp týsti. Solardyng ishinde «Qazaqstan» dep ózgertuge qarsy pikir aitqandardyng barlyghy derlik (3/1) Qazaqstannyng aumaghynan tys jerlerdegi azamattar eken. Sheteldik akkauntpen kirgender. Búl neni bildiredi? Áriyne, qazaq halqynyn, qazaq memleketining tól atauyn qaytaryp aluyna qarsy toptar shetelde jýr degen sóz. Olardyng maqsaty – Qazaqstan, qazaq halqy memleketining  atauyn qazaqshylap alghanyn qalamaydy. Sebebi, ózge mýddege qyzmet etetin, әldebir lobbiylerge júmys jasaytyn azamattardyng múny qalamaytyny belgili. Olardyng kim ekendikteri, maqsattary taygha tanba basqanday anyq qoy.

E, olardyng aitatyny jalghyz argument – býkil qújattardy ózgertu ýshin qomaqty qarjynyng júmsalady. Búl Qazaqstannyng ishki sharuasy. Men sol azamattargha aitarym – óz elderindi qaryq qylyp almay jatyp, bizge aqyl aitulary tipti kýlkili. Ras, qazynadan qomaqty qarjy júmsalatyn shyghar. Aytynyzshy, qayda júmsalmay jatyr sol aqsha?  Al búl jerde Memleketting týpki atauyna oraluy, qazaq tilining mәrtebesining kóterilui, qazaq qoghamynyng ruhynyng kóterilui, orys tiline tәueldilikten aryluy sekildi óte tereng maghynaly mәseleler jatyr. «Qazirgidey qarjylyq daghdarys qos býiirden qysyp túrghan kezde» dep dauryghudyng qajeti joq. Barlyq nәrse әste-әste bolady.

-Janaghy siz aityp otyrghan lobbiyler óz ishimizde de az emes qoy...

-IYә, bar onday azamattar. Biraq, mynaghan nazar audarynyzshy, qazir Qazaqstan halqynyng 81 payyzy óz balalaryn qazaq mektepterine beredi. Mektep bitirgen týlekterding 70 payyzdan astamy qazaq mektepterin tәmamdaghan oqushylar. Jogharghy oqu orny granty iyegerlerining de ballanstyq basymdylyghy qazaq tildi týlekterding ýlesine tiyesili. Kózimizdi tars júmyp, jylay bermeuimiz kerek. Qazir Qúdaygha tәube, osydan 10 jyl búrynghymen salystyratyn bolsaq, qazaq tiline degen súranys artty. Tipti ózge últ ókilderining ishinde de Memlekettik tilge jetik ósip kele jatqandar kóp. Qazaq tildi mektepter men ózge diasporalar tilindegi mektepterdi qarasanyz, әriyne memlekettik tilde bilim beretinderi kóp. Demek, kózge kórinbese de, ilgerileu bar.

Sosyn taghy bir jayt, kezinde Kenester qúramynda bolghan kezende qanshama qazaqsha sózderimiz qor bolyp, adam attary, jer-su ataulary orysshalanyp ketti. Mysaly, «Jambyl»  degen adam atyn әjualaghanday «Djambul» dep shatyp-bytyp jýrdik. Qazir she?

-Qazir múnday óreskel dýniyeler joq ekenin moyyndauymyz kerek. Desek te, býgin Senat spiykeri aita salyp, erten-aq, Parlament osy mәseleni qolgha alady degen senimsizdeu estiledi. Janaghy óziniz aitpaqshy, birte-birte atqarylatyn sharua ghoy...

-Dәl solay, Núrgeldi. Áueli Memleketting atauyn ózgertip alyp, taghysyn taghy, uaqytymen retke keltiruimiz kerek. Osy túrghydan Qasym-Jomart Kemelúlynyng sózinde kóp maghyna jatyr.

-Jәne búl úsynysty biz, qogham ókilderi emes biylik ókilderi, Zang shygharushy organ ókilderi úsynsa dúrys bolar edi.

-Múnday qoghamdy eleng etkizerliktey mәselelerdi halyq qoldaydy dep esepteymin.  Mysaly, kýni keshe ghana jer turaly mәsele kóterilgende halyq qarap jatpady. Óz talaptaryn biylik ókilderine ashyq qoydy. Óz pozisiyalaryn aiqyn kórsetti. Óitkeni sol halyqtyng ókili sanalatyn әr birimiz ýshin tughan jerden asqan kie joq. Ony qorghap qalu basty mindet ekeni dausyz. Sol sekildi, Memleket atauyn qazaqshalap, orys tiline tәueldilikten aryltu mәselesinde halyq bolyp qoldauymyz kerek.

-Endi osy jerde aqyry ózgeriske qadam basqan ekenbiz, Memleket atauyndaghy «stan» degen tirkesti de birjolata joysaq degen úsynystar aitylyp jatyr.

-Qazaqta sóz bar ghoy, «azan shaqyryp qoyghan at» degen. Sol sekildi bizding Memleketimizding azan shaqyryp qoyghan aty – Qazaq eli. Qazaq respublikasy. Ras aitasyz, sonau KSRO kezinde de elimizding atauy Qazaq sovettik sosialistik Respublikasy bolghan. Sovettik sosialistik kezennen shyqtyq qoy. Endi Qazaq respublikasy degen tól atauymyzgha oralatyn uaqyt jetti. Dese de, tolyq qazaqshalanu ýshin býgingi uaqyt az dese meyli 10 jyl taghy ótsin. Birte-birte tolyq qazaqshalanyp aluymyzgha sol uaqyt jetetin bolar.

-Tipti, Preziydent Núrsúltan Ábishúlynyng ózi birer jyl búryn Qazaqstannyng atauyn «Qazaq eli» dep ózgertudi úsynghan edi... 

-Ras aitasyz, tek «Qazaqstan» emes, Memleketting atauyn «Qazaq eli» dep ózgertudi úsynuymyz kerek. Esterinizde bolsa, Memleket basshysy Núrsúltan Ábishúly Qazaqstannyng atauyn «Qazaq eli» dep ózgertudi úsyndy.  2014 jyly qantar ailarynda bolsa kerek, shataspasam. Biraq, ol kezde halyq, qogham dәl osylay ynta-shyntasymen qoldau kórsetken joq. Sebebi, sol kezdegi elimizding ishindegi әm syrtyndaghy bolyp jatqan sayasy jaghdaylar basqa bolatyn. Qazir she? Qazir halyq ta týsinip kele jatyr. Kórshilerimiz bir-birlerimen qyrylysyp, qyryq pyshaq bolyp otyr. Sýiem jerge talasyp, týrli tarihy ataulargha sýienip, qalalargha talasyp jatyr. Osynyng bәrin kórip-bilip otyrghan halyq ta, qoghamnyng ziyaly qauymy da jaqsy týsinedi. Sondyqtan, dәl qazirgi jaghdaydy útymdy paydalanyp, osy mәseleni sheship alu kerek.

-Múrat agha, uaqyt bólip, pikir bildirgeninizge raqmet!

-Ózderinizge de kóp raqmet! Jenisimiz kóp bolsyn!

Súhbattasqan Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz