Qazaq el bolyp, ense tiktegeli memleketting últtyq iydeyasy qanday boluy kerek degen saualdyng jauabyn kóp izdedi. Ásirese, tәuelsizdik alghaly beri búl mәselening ózektiligi artty. Elding kóksegenin Elbasy Núrsúltan Nazarbaev ózining 2014 jylghy «Qazaqstan joly – 2050: bir maqsat, bir mýdde, bir bolashaq» atty Joldauynda dóp basty. Ol – «Mәngilik el» iydeyasy. Ótken tarihymyzgha taghzym da, býgingi baqytymyzgha maqtanysh ta, kemel keleshekke senim de osy úghymnyng shenberine syiyp túr. Demek, mejemiz aiqyn. Al baghytymyz she? Mәngilik el boludyng dúrys jolyna týstik pe? Materialdyq baylyqty qamdaugha kiristik. Ruhany baylyghymyzdyng asyghyn qashan týgendeymiz? Mәngilik elding últtyq mәdeniyeti qanday boluy kerek? Juyrda jazushy-dramaturg, QR enbek sinirgen qayratkeri Súltanәli Balghabaevpen әngimeleskennen keyin kókeyde osy saualdar kóldenendey berdi.

Ata-babamyz әlem elderimen terezesi ten, әlem qatynasynan oiyp túryp oryn alatyn Tәuelsiz memleket atanudy, túrmysy baquatty, týtini týzu úshqan, úrpaghy ertenine senimmen qaraytyn baqytty el boludy armandady. Sol armangha býgin úrpaghy jetip otyr. Shanyraghy biyik, keregesi keng egemendi elding irgesin qaladyq. Endigi arman – Mәngilik el bolu.

Jazushy-dramaturg Súltanәli Balghabaevtyng aituynsha, Mәngilik elge ainaludyng eng basty sharty – tәuelsizdikti saqtap, eldigimizdi nyghaytu. Óitkeni tәuelsizdik – halqymyz qanshama ghasyr boyy ansaghan, Alash arystary amanattaghan asyl dýniye. Endeshe ony nyghaytudyng joly qaysy? Osy saualdyng tuuyna, óremizding shenberinen әldeqayda asyp ketetin auqymdy taqyrypty qoryqpay qozghauymyzgha týrtki bolghan qalamger Súltanәli Balghabaev kókeyde qordalanyp jatqan kóp oiyn ortagha saldy. Biz qaghaz-qalamymyzdy sayladyq ta, tyndaugha bekindik.

– «Mәngilik el» – bolashaghymyzgha aiqyn baghyt-baghdar beretin, últymyzdy újymshyldyqqa úiystyratyn, ýlken maqsattargha jeteleytin quatty iydeya. Endigi maqsat ony qyzyl sóz, jattandy úran kýiinde qaldyrmay, aqiqatqa ainaldyru. Soghan qaray adymdap jylju. Olay bolsa, býginnen, osy sәtten bastau kerek. Mәngilik elge ainaludyng alghysharty qanday – osyny anyqtap alayyq әueli. Eng bastysy, ekonomikamyz ilgerilep, qorghanysymyz kýsheii kerek. Búl eki sala ýnemi memleketting erekshe nazarynda, sondyqtan alandaugha negiz joq. Meni alandatatyny – últtyq mәdeniyetting damuy. Tól mәdeniyeti, últtyq qúndylyqtary qúldyraghan el eshuaqytta Mәngilik el bola almaydy. Osyny týsinetin uaqyt jetti.

Naqty mysal kerek bolsa, keltireyin. Býgingi tanda Qazaqstandaghy eng ózekti mәsele – til. Ózi tәuelsiz әri ózgelermen terezesi tenesken órkeniyetti el bola túra, sol memleketti qúraushy últtyng tilin qaytsek tiriltemiz dep bas qatyryp, eki kýnning birinde jiyn ótkizip jatatyn el kórdiniz be bizden basqa? Onday memleket joq dýniyening esh búryshynda. Memlekettik tilining mәrtebesin kóteru ýshin milliondaghan qarjy bólip, týrli baghdarlamalar jasap, kurstar ashyp, aq ter, kók ter bolyp jatatyn qazaq qana. Sebebi nede? Múnyng sebebi elimiz Kenes Odaghynyng qúramynda bolghanda «Ekonomikany kóteremiz!», «Tyng iygeremiz!», «Zauyt-fabrikalar salamyz!» degen úrandardyng ekpini qatty boldy da, til mәselesi keyingi qatargha ysyrylyp qaldy. Sonyng zardabyn әli kýnge deyin tartyp kele jatyrmyz. Tәuelsizdik alghaly beri qazaq tilining ensesi birshama kóterildi. Shýkir. Endi ótken kýnning qateligin qaytalaugha bolmaydy. Qazir de memleket bar kýshti ekonomikany damytugha júmyldyruda. Últtyq mәdeniyetting jaghdayy taghy da keyinge ysyryla ma dep qorqamyn. Eger tól ónerding damuy kenje qalsa, qarjylyq jaghdayymyz jýz ese jaqsarghanymen, qorghanys qabiletimiz myng jerden kýsheygenimen, Mәngilik el bola almaymyz. Búl Tәuelsizdigimizge de qauip tóndirui mýmkin, – deydi jazushy.

«Memlekettik arnalar tól ónerdi mensinbeydi»

Súltanәli Balghabaev tól teledidardyng aqparat taratu sayasatyna kónili tolmaytynyn da ashyp aitty. Ásirese, memlekettik arnalargha bazynasy kóp.

– Ókinishke qaray, bizde tól ónerdi shettetu, ekinshi oryngha ysyru әreketteri ashyqtan-ashyq jasaluda. Mysaly, bizding telearnalarymyzda, kýndelikti ótetin jiyndarymyzda qazaqtyng ejelden kele jatqan últtyq ónerin mensinbeu, aty da, zaty da týsiniksiz sheteldik shoulargha tór beru beleng aldy. Almatyny elimizding ekonomikalyq jәne mәdeny ortalyghy dep jýrmiz. Alayda múnda túraqty júmys isteytin teatrlardyng 2-3-eui ghana taza qazaqsha, qalghan 80-90 payyzy orys tilinde júmys isteydi. Qaladaghy qazaqtardyng ýlesi 70 payyzgha jeteghabyl. Demek, últtyq teatrlardyng ýlesi de soghan say boluy shart. Últtyq ónerdi shettetu qúbylysy qazaq telearnalarynda da aiqyn angharyluda. Kenestik iydeologiyanyng ýstemdigi myqtap ornaghan eng kýrdeli kezenderding ózinde Kamal Smayylov, Saghat Áshimbaevtay azamattar tól teledidarymyzdy tórge kóterdi emes pe? Býgingi tәuelsiz әri beybit kýnde dayyndalghan habarlardy sol kezdegi baghdarlamalarmen qatar qoygha úyalasyn. Jekemenshik arnalardy qozghamay-aq qoyayyq. Memlekettik arnalardyng ózi últtyq mәdeniyetting úpayyn týgendeuge qúlyqsyz. Memleket tarapynan qarjylandyrylyp otyrghan son, sol elding mýddesine qyzmet etu – mindet. «Týngi studiyada Núrlan Qoyanbaev» degen baghdarlama bar «Qazaq­­stan» telearnasynda. Jýrgizushiler efirde bilgenderin istep, auyzdaryna kelgendi aityp qana qoymay, qazaqqa týk qatysy joq әldekimderdi jinap alyp, oryssha shýiirkelesip otyrady. «Qazaqstan» telearnasy 100 payyz qazaq tilinde sóileui tiyis» degen talap qayda qaldy? Siz otandyq telearnalardaghy orys tilindegi habargha baryp qazaqsha sóilep kórinizshi, sizding sózinizdi qiyp tastaydy nemese mýldem qatystyrmay qoyy mýmkin. Al qazaqsha habargha kelip, әrkim qalaghan tilinde sayrap otyrady.

Til – últtyng ózindik ýni, dara kelbeti. Ol bolmasa, elding tәuelsizdigi bayansyz. Halqy kimning tilinde sóilese, kimning mәdeniyetin ústansa – el sonyng bodany. Basqa emes, maghan qazaqtyng óz arnalary qazaqqa qarsy júmys istep otyrghanday siyaqtanatyny qynjyltady. Shoudy qaptatyp, efirden kәsiby jurnalisterdi alystatyp, auzy-basyn boyaghan әnshilerge tizgin ústatatyndardyng kóksegeni ne? Qit etse reytingti algha tartady. Reyting dep dabyra qylatyndary qaladaghy on shaqty orystildining esep-qisaby ghana. Qaymaghy búzylmaghan naghyz qazaqy orta – auyl túrghyndary ne kórip jýr? Ne kórgisi keledi? Ony esepke alyp jatqan eshkim joq. Jaqsy-jamanyn zerttemesten, sheteldik jýiening bәrin elimizge әkep tana beruge bolmaydy, – dedi renishin irikpegen qalamger.

«Sheneunikterding keybiri Qazaqstannyng bolashaghyna senbeydi»

Súltanәli Bazarbayúlynan ózi kótergen mәselening sheshilu jolyn kórsetudi súradyq. «Ádebiyettin, mәdeniyetting sýt beti qaymaqtarynyng bәri Almatyda túrady. Aqyn-jazushylardyng deni osynda shoghyrlanghan. Solay bola túra, qala qazaqshadan nege sýrinedi? Qazaq tili qashanghy dalanyng tili bolyp qala bermek? Ony qala tiline ainaldyru ýshin ne isteu kerek?», – dep jazushyny súraqtyng astyna aldyq.

– Bizding aitqanymyzgha bireu qúlaq assa, endi biri shal-shauqannyng myljyny dep qolyn bir-aq silteui mýmkin. Ishinde bәri sayrap túrsa da, qolynda biylik bolmaghan song aqyn-jazushydan ne qayran? Eng aldymen, ýkimetting naqty talaby, iydeologiyasy boluy kerek. Memleketting týbine jetetin taghy bir faktor bar. Ol – baspasózdi qadirlemeu, onda aitylghan dýniyelerge qúlaq aspau. Dýnie jýzining kez kelgen elin alyp qaranyzshy, ministr nemese әkimi baspasózde syngha úshyrasa, ol el aldynda abyroydan júrday bolady. Ózin aqtap alu ýshin talay ter tóguine tura keledi. Tipti, gazettegi syn ýshin otstavkagha ketken sheteldik sheneunikterdi de bilemiz. Al bizding baspasózimiz qazir qoghamdyq rezonans tudyrmaq týgili, oqyludan qalghan. Búrynghyday gazette jazylghandy jappay talqylau joq. 1989 jyly «Qazaq әdebiyetinde» jariyalanghan «Enshimiz bólinbegen el edik» degen maqalamnan keyin kóterilgen shu óz elimizding shekarasynan asyp, Ózbekstannyng Ortalyq partiya komiytetine deyin jetken edi. Býgin «pәlenshe týgen deytin maqala jazypty» degen әngime qúlaqqa shalyna bermeydi.

Baspasózin kózge ilmeytin, onyng sózine zer salmaytyn bizding el ghana. Múnyng saldary jurnalist pen basylym ýshin emes, eng әueli, memleketting ózi ýshin auyr bolmaq. Balasyn qoqysqa tastau, býldirshinge zorlyq-zombylyq kórsetu, jaqynyn azaptap óltiru sekildi azghyndyq, qatygezdik pen arsyzdyq iydeologiyasy әlsiz elde etek jayady.

Lauazymy jogharylardyng keybiri Qazaq­­­stannyng bolashaghyna senbeydi. Bayqaysyz ba, qúryghy úzyndar әieli ekiqabat bolsa, bosanatyn uaqyty jaqyndaghanda shetelge jiberedi. Balasy qay elde dýniyege kelse, sol elding azamattyghyn alady. Demek, olar Qazaqstannyng keleshegi kýmәndi dep oilaydy. Qaltada aqshasy, qolynda biyligi barda, úrpaghyn bolashaghy bar elge ornyqtyrghysy keledi, – deydi Súltanәli Bazarbayúly.

«Teatrda aqsha joq degen – bos sóz»

Jazushymen odan arghy әngimemiz teatrgha, dramaturgiyagha qaray oiysty. Elimizde búl salanyng jiligin shaghyp, mayyn ishken eki adam bolsa, sonyng biri – Súltanәli Balghabaev. Onyng dramaturgiyasy jayly tilge tiyek etken adam, eng әueli, alghashqy piesasy – «Qyz jiyrmagha tolghandanyn» Qazaqstandaghy kýlli respublikalyq, oblystyq teatrlardy týgeldep, 20 jyl boyy sahnada jýrgenin, ony eng kemi million kórermen kórgenin aitar edi. Búl – qazaq sahna ónerinde siyrek qúbylys. Onyng qalamynan tughan «Eng әdemi kelinshek», «Toydan qaytqan qazaqtar», «Qazaqsha kýres», «Biz de ghashyq bolghanbyz», «Áyelder әlemi», «Ghashyqsyz ghasyr» piesalaryn sahnalamaghan teatr kemde-kem. Balghabaev shygharmalaryn kórshi elder – Ózbekstan, Qyrghyzstan jәne Qaraqalpaq­stan teatrlary da jarysa qoydy. Dramaturgtyng qay dýniyesi bolsa da eskerusiz, eleusiz qalghan emes. Múnyng sebebi, bizdinshe, Súltanәli Balghabaevtyng dramalyq shygharmalarynyng kórkemdik dengeyining jogharylyghyna, mazmúnynyng terendigine baylanysty. Onyng piesalary uaqytpen ýndes, zamanauy mәselelerdi der kezinde kóteruimen qúndy.

Ol – teatrdyng óz adamy. Búlay deuimizge Súltanәli Bazarbayúlynyng 1985-1996 jәne 2003-2005 jyldary Gh. Mýsirepov atyndaghy Qazaq Memlekettik akademiyalyq balalar men jasóspirimder teatrynyng әdebiyet bólimining mengerushisi bolyp qyzmet atqaruy jәne kóp jyldan beri Jazushylar odaghyndaghy Dramaturgiya kenesine tóraghalyq etui sebep. Sondyqtan ol teatrlardyng júmysyn, dramaturgter men rejisserlerding enbegin syngha alsa, jaqsygha jol ashatyn janashyrlyqpen aitady.

– Teatrlardyng jyryn jyrlap kele jatqanyma qanshama jyldyng jýzi boldy. Sonda da tauysa almay kelemin. Songhy uaqytta meni qatty tolghantyp jýrgen bir mәsele bar. Gh.Mýsirepov atyndaghy teatrdyng әdebiyet bóliminde on jyldan astam qyzmet atqarghan kezde bayqaghanym, akterler ýshin berilgen róldi minsiz oinap shyghudan manyzdy mindet bolmaytyn. Sahnany kie tútatyny, kórermendi qadirleytini sonshalyq, dayyndyghy shala bolsa, júrt aldyna shyqpaytyn. Al qazir she? Mýldem kereghar qúbylysty kórip jýrmiz. Býgingining akterleri ailyqty da, ataqty da teatrdan alady, biraq bazbireuleri basqa jerdegi júmysyn birinshi oryngha qoyady. Bireui toydan keshikpeui kerek, endi biri týsirilimge baruy qajet, ýshinshisi uniyversiytetke, shәkirtterine asyghyp barady. Sahnagha shyghugha qoldary tiymeydi. Basqa sharualardan qoly bosaghanda ghana negizgi júmys orny teatr ekeni esterine týsedi. Shala dayyndyqpen, keyde tipti dayyndyqsyz sahnagha shyghady. Rólim shiykileu emes pe, kórermennen úyat bolmay ma degen oy býgingi jastardy mazalay bermeydi. Búl qúbylys teatrdy túiyqqa aparyp tireydi, qúldyratady.

Akterler ýnemi ailyghymyz az dep jylaydy. Meninshe, bos sóz. El qatarly jalaqy alady. Basqasyn bilmeymin, biraq Almaty teatrlarynda jalaqy az emes. Teatrgha barsan, ishine kiru qiyn. Óitkeni akterlerding qymbat kóliginen ayaq alyp jýre almaysyn, – dep dramaturg kónilin kýpti etken jaylardy jayyp saldy. Dramaturgiyanyng ayaq alysyna da qarny ashatynyn jasyrghan joq.

– Qazir kim kóringen piesa jazatyn bolghan. Ádebiyet degen eng qiyn sala, onyng ishinde dramaturgiya – eng kýrdeli janr. Ol – qasiyetti janr. Dramaturgiyagha shynayy talanty bar, jazuy әbden ysylghan adamdar kelui kerek. Ekining biri dramaturgqa ainalghan qazirgi kezende elimizde keremet piesa jazylady dep oilamaymyn.

Bizding túsymyzda teatrda qoyylatyn piesa әueli kórkemdik kenesting talqylauynan ótetin. Kemshiligi joyylyp, shiyki tústary tolyqtyrylatyn. Odan keyin rejisser men akter tize qosyp júmys isteydi. Qoyylym dayyn bolghanda arnayy komissiya taghayyndalyp, bagha beriledi. Komissiya qúramyna mindetti týrde repertuargha jauapty ministrlik ókili enetin.

Teatrlardyng taghy bir auruy – taqyrypty birinshi oryngha qoyatyny. Shygharmanyng kórkemdik sapasy qanday degen súraq eshkimdi mazalamaydy. Eng әueli piesanyng kótergen taqyrybyna nazar audarady. Bekitilgen jospargha, ministrlik kórsetip bergen baghyt-baghdargha say kelse, sol uaqytta toylanatyn mereytoylarmen mazmúndas bolsa bolghany. Tuyndynyng tili qanday, kórermenge bereri ne degen saualdar kóldeneng tartyla bermeydi.

Býkil teatrdyng repertuary bir ortalyqtan basqaryluy kerek. Meyli respublikalyq, meyli oblystyq nemese audandyq teatrdyng ne qoyatynyn qadaghalap otyru kerek. Osy mәseleni minberlerde qanshama ret kóteruding arqasynda ministrlikte juyrda Repertuarlyq basqarma qúryldy. Sol basqarma aldaghy uaqytta qoyylatyn barlyq piesagha mór basyp, rúqsat berip otyrsa eken deymiz. Teatr túrmaq, azyq-týlik dýkenderining ózi qújaty joq tauardy satpaydy. Tipti, 50 tengening zaty da arnayy sertifikatsyz saudalanbaydy. Al milliondaghan kórermen kóretin shygharma nege mamandardyng rúqsatynsyz sahnagha jol tartuy kerek? Múnyng saldary qanday bolatynyn kórdik. Qostanay teatrynyng manynda osy kýni kórermennen góri tәrtip saqshylary kóp. Teatr basshylyghy 2-3 jylda 160 mln tengeden astam qarjy jymqyrghan. Teatrdyng jaghdayy nashar, akterding ailyghy az deymiz. Avtorlardan sapaly shygharma satyp alugha aqsha qimaymyz. Al jymqyrugha kelgende milliondaghan qarjy tabyla qalady. Demek, elimizding barlyq teatrynda aqsha bar degen sóz. Qostanaylyq teatr sonsha qarajatty qoldy qylghanda, basqa teatrlardyng ne istep jatqanyn oilaudyng ózi mún.

Aytpay ketuge bolmaytyn taghy bir jayt bar. Piesany satyp alugha, qoyylymdy qoygha qyruar qarjy bólindi me – onyng ótemi talap etilui kerek. Bizde onday talap joq. Qazyna qarjysy ondy-soldy júmsalady, biraq spektaklige kórermen keldi me, kelmedi me, qoyylymgha súranys bar ma joq pa, ol jaghyn zerttep jatqan eshkim joq. Tanymal adamdardy, jurnalisterdi shaqyrady, túsaukeserin shulatyp ótkizedi. Bir-eki aidan keyin-aq ol spektakli eshkimge kerek bolmay qalady. «Halyq týsinbedi, óresi jetpedi» dep jyly jaba salady. Qyp-qyzyl shyghyn ýshin eshkim jauap bermeydi. Óreleri biyik bolsa, halyqtyng neni týsinetinin, qanday dýniyeni kórgisi keletinin nege aldyn-ala zerttemeydi? Teatrdyng ainalasynda mening miym jetpeytin osynday mәseleler kóp.

«Jaqsy piesa jaza alatyn jas dramaturgter óte az»

Súltanәli Balghabaevtyng san salaly enbekteri jayly sóz bolghanda, onyng kósemsózshiligi, jazushylyghy, qayratkerkerliginen bólek, erek atalatyn taghy bir qyzmeti bar. Ol – shәkirt tәrbiyelep jýrgen ústaz, T.Jýrgenov atyndaghy Qazaq últtyq óner akademiyasynyng professory. Súltanәli Bazarbayúly 2008 jyldan beri sol qarashanyraqta bolashaq kinoteledramaturgterdi dayyndaydy. Professordan shәkirt tәrbiyeleuding qyr-syryn, óner salasyna qyzmet etetin mamandardy dayarlaudaghy týitkilderdi atap beruin súradyq.

– Oqu ordasyna ústazdyq qyzmetke shaqyryluyma úzaq jyl teatrda әdebiyet bólimning mengerushsi bolyp júmys isteuim jәne Qazaqstan men kórshiles respublikalarda kóptegen piesalary qoyylghan dramaturg ekenim sebep bolghan synayly. Akademiyagha alghash kelgende kinoteledramaturgiya mamandyghy degen, negizinen, «Qazaqfilim» kinostudiyasyna kinossenariy jazatyndardy dayyndau dep esepteytinmin. Jәne keybireuding sózine qúlaq týrsen, shynynda solay siyaqty edi. Áytse de, osy mamandyq boyynsha oqu bitirip, diplom alghandardyng arasynan «Qazaqfilimge» baryp, ssenariy jazyp, kinosy týsirilip jatqandardyng kórinbeui qatty oilandyratyn. Kinoteledramaturg mamandyghyn mengergender qayda ketip jatyr degen súraq tuyndady. Búl súraqtyng jauabyn keyin taptym. Studenttermen júmys istey kele, búl sala tek «Qazaqfilimge» arnap ssenarister dayyndaumen ghana shektelmeytinine kózim jetti. Kinotele­dramaturgiya mamandyghynyng auqymy barynsha ken, týlekterding oqu bitirgen song júmys isteytin salasy jan-jaqty eken.

Qazirgi kezde bizding elimizde eng jetispey otyrghan mamandardyng biri – kinoteledramaturgter desek, qatelespeymiz. Búryn kino­­­sse­­­narister tek «Qazaqfilimge» ghana kerek bolsa, býginde kino týsiretin oryndar kóp. Elimizdegi telearnalardyng bәri derlik jappay teleserialdar týsiruge kirisken. Olargha qosa, jekemenshik kinokompaniyalar da kórkem jәne derekti filimder týsirudi qolgha aluda. Olardyng bәrine arnayy bilimi bar, daryndy ssenaristerding qajet ekeni aitpasa da belgili. Bilikti ssenaristerge degen súranys aldaghy uaqytta arta týspese, kemimeytini anyq.

Sonday-aq, kinoteledramaturgiya mamandyghy teatr ónerine de barynsha jaqyn. Osy mamandyqty mengerip shyqqandar teatrlargha arnap piesa jazugha mýmkindigi mol. Býgingi tanda elimizde 50-den astam kәsiby teatr júmys isteytinin, onyng ýstine, jekemenshik teatrlar da uaqyt ótken sayyn kóbeyip kele jatqanyn eskersek, olardyng bәrine sapaly shygharma jazyp beretin avtorlar auaday qajet. Bizde jaqsy piesa jazatyn jas dramaturgter óte az. Búl jóninde mәdeniyet salasynyng joghary minberlerinde, baspasózde, jiyndarda ýnemi aitylyp jýr. Osy kýrdeli mәseleni sheshuding birden-bir joly – kinoteledramaturgiya mamandaryn barynsha kóbirek dayyndau.

Sonymen qatar, teatrda әdebiyet bólimining mengerushisi degen jauapkershiligi zor qyzmet bar. Eger әdebiyet bólimining mengerushisi dramaturgiyalyq shygharmanyng kórkemdik sapasyn anyq ajyrata alatyn, sahna men jalpy teatr ónerining ózindik erekshelikterin jetik mengergen, arnayy bilimi bar maman bolsa, repertuargha qabyldanghan jana piesany sahnagha dayyndaudan búryn avtormen birlese otyryp, kem-ketigin týzeytini, jetildire týsetini anyq. Kezinde zanghar jazushymyz Múhtar Áuezov teatrda әdebiyet bólimining mengerushisi bolyp túrghanda múnday júmystardyng manyzyn jaqsy týsingen. Sonyng arqasynda qalamger sol kezdegi qazaq teatrynyng ósip-órkendeuine ýlken yqpal etti. Keyin әdebiyet bólimining júmysy qyzmetin Mәdeniyet ministrligining janyndaghy repertuarlyq-redaksiyalyq kollegiyagha auysty. Qazir ministrlikte onday qúrylym joq. Osynyng saldarynan sahnagha kýzep-týzeuden ótpegen, dramaturgiyalyq jelisi bosan, sapasyz piesalardyng shyghyp ketetini jii syngha úshyrap jýr. Ókinishke qaray, qazirgi tanda teatrlardyng basym kópshiliginde әdebiyet bólimining mengerushisi qyzmetin teatrdan da, dramaturgiyadan habary shamaly, sala boyynsha kәsiby bilimi joq adamdar atqaryp jýr. Kóbisi basqa kәsipting mamandary. Óitkeni salanyng óz mamandary óte az. Osy olqylyqtyng ornyn toltyru ýshin óner akadamiyasyn kinoteledramaturgiya mamandyghy boyynsha bitiretin týlekterge dúrys baghyt beruding manyzy zor.

Kәsiby ssenarister men dramaturgter tek kinokompaniyalar men teatrlargha ghana emes, qogham ómirining salasyna da qajet. Mysaly, otandyq telearnalardaghy mәdeni, aqparattyq-tanymdyq baghdarlamalardyng júrtty qyzyqtyrmaytyny, tartymsyzdyghy jii bayqalady. Oghan ssenariyding әlsizdigi sebep. Habar mәtinining basym kópshiligi eshkimdi selt etkizbeytin qyzyl sózden túratyny jasyryn emes. Eger sol baghdarlamalardyng ssenariyin jazudy mengergen kәsiby mamandar dayyndasa, múnday kemshilikterge jol berilmes edi dep oilaymyn.

Kinoteledramaturgiya mamandyghy boyynsha bilim alyp jatqan shәkirtterimning jerde qalmaytynyna senimimdi arttyrghan taghy bir jaytty aita keteyin. Qazir Astana men Almatydan bastap ýlkendi-kishili qalalarda, oblystar men audan ortalyqtarynda týrli saltanatty keshter, merekelik jiyn-toylar, ózge da manyzdy mәdeny sharalar jii ótkiziledi. Sol sharalardyng mazmúny olqy týsip jatady. Keng qúlashty keshterge arnap qyzyqty da mәndi ssenariy dayyndap beretin mamandar sausaqpen sanarlyq. Sonyng saldarynan úiymdastyrushylar elimizdegi iri merekelik sharalardy ótkziu ýshin rejisser men ssenaristerdi shetelden shaqyrugha mәjbýr. Sonday-aq, býginde audandyq, qalalyq, oblystyq mәdeniyet basqarmalaryna da jaza alatyn, óner men әdebiyetten habary bar qyzmetkerlerding jetispey jatqandyghy aitylyp jýr. Atalghan mәselelerding barlyghy T. Jýrgenov atyndaghy Qazaq últtyq óner akademiyasynda kinotele­­­­­­dra­maturgiya mamandyghy boyynsha shәkirt tәrbiyeleuding manyzy kýn ótken sayyn arta týskenin aiqyn dәleldeydi, – deydi shәkirtterining bolashaghyna senetin ústaz.

Qazaq akterleri nege Qyrghyzstanda oqugha qúmar?

 Qalamger aqtaryla týsti. Biz múqiyat tyndap, kerek jerin qoyyndәpterge týrte berdik. Bilim mәselesine terendep engennen keyin, Súltanәli Balghabaevtyng óner salasynda kýndizgi jәne syrttay qysqartylghan oqu týrin engizu jónindegi úsynysyn da kópting nazaryna úsynghandy qúp kórdik. Ol múnday úsynystyng tuuyna ne sebep bolghanyn bayandap berdi.

– Úzaq jyldardan beri shetelderdegi qazaq mәdeny ortalyqtarymen, onyng ishinde Qyrghyzstandaghy qandastarmen de baylanys jasap kelemin. Juyrda Bishkek qalasynan kelgen bir bauyrymyzben kezdesip qaldym. Ol kisi mening óner akademiyasynda sabaq beretinimdi bilgende kýtpegen bir súraq qoydy: «Qazaq­­standa óner akademiyasy bar ma? Endeshe qyrghyzdar «qazaqtargha akterlar men rejisserlardy biz dayyndap beremiz» dep nege maqtanyp jýr?». Men әuelgide búl súraqqa asa mәn bermey, әnsheyin әzildep aityp otyr eken dep oiladym. Sóitsem, búl qaljyng emes, shyndyq bolyp shyqty. Qyrghyzdardyng qazaq akterlary men rejisserlaryn dayyndap jýrgeni ras eken. Qazir elimizde birqatar mamandyqtar boyynsha syrttay oqytu jýiesi toqtatylghan. Al onyng esesine kórshi elderding kóbinde, mysaly, Qyrghyzstan men Reseyde bilim beruding múnday joly búrynghysynsha saqtalghan. Sondyqtan syrttay oqyp, joghary bilimge qol jetkizudi qalaytyn bizding jastar sol memleketterdegi oqu oryndaryna týsedi. Ásirese, akter, rejisser bolghysy keletinder. Mysaly, Qazaqstannyng Qostanaydan bastap, biraz oblystaryndaghy teatrlardyng orta bilimdi akterlardyng birazy Reseyding Chelyabinsk qalasyna baryp syrttay oqyp, joghary bilimge qol jetkizgen. Sonday-aq, songhy uaqytta elimizdegi orta bilimdi teatr qayratkerlerining Qyrghyzstangha baryp, syrttay oqyp, joghary bilimdi maman atanuy keng beleng aldy.

Chelyabinskining jaghdayyn anyq aita almaymyn, al Qyrghyzstannan syrttay oqyp, joghary bilim alghan teatr mamandarynyng bilim dengeyi kýmәn tudyrady. Óitkeni ondaghy syrttay bilim beruding negizgi sharty – tiyisti aqshany der kezinde tóleu. Al student qalay bilim aluda, ózining bolashaq mamandyghyn qay dәrejede iygeredi, onda eshkimning sharuasy joq. Tipti, Bishkektegi oqu oryndaryna týsu ýshin qalagha arnayy baryp, qabyldau emtihanyn tapsyrudyng da qajeti shamaly. Ýsh-tórt adam qosylyp, qajetti qújattardy dayyndap, tiyisti aqshany berip, ortalarynan bireudi jiberse jetkilikti. Sol kisi Qyrghyzstangha baryp, aqsha qosqandardyng bәrine syrttay oqugha qabyldandy degen anyqtama әkelip beredi. Syrttay oqityn «studenttin» Qyrghyzstangha údayy baryp, sessiya tapsyruy da mindetti emes. Tiyisti aqyny der kezinde tólep túrsa, oqudy bitiretin kezde bir-aq baryp, dayyn diplomdy aluyna bolady. Búl aitqandaryma kópshilik senbeui mýmkin. Biraq qolymyzdaghy naqty derekter boyynsha, kórshi eldegi syrttay oqudyng siqy osynday.

Áriyne, búl ýshin onay jolmen diplom alghandardy kinәlau qiyn. Óitkeni olardyng kópshiligi múnday qadamgha kýnkóris ýshin barady. Yaghny joghary bilimi bar ekenin dәleldeytin diplomy bolsa, ailyghy ósedi. Ol bolmasa, ómir boyy jarytymsyz jalaqymen kýneltuge tura keledi.

Qyrghyzstan tarapynyng ústanymy da týsinikti: olargha Qazaqstannan aqsha týsip jatsa boldy, al ózderi diplom bergen «mamandardyn» bilim dengeyining jaqsy-jamany olardy alandatpaydy. Óitkeni eshkimning aldynda esep bermeydi. Aynalyp kelgende búdan zardap shegetin – qazaqtyng teatry, Qazaqstannyng mәdeniyeti. Aytylghan jaydyng saldarynan býgingi tanda el teatrlarynda joghary bilimdi diplomy bar, biraq shyn mәninde bilimi búghan mýldem sәikes kelmeytin sapasyz mamandar kóbeyip barady. Búl qúbylysqa qazirden bastap toqtau salmasa, olardyng qatary kýn ótken sayyn kóbeye bermek. Múnyng sony bolashaqta qazaq teatr ónerin qúldyratugha aparyp soghuy әbden mýmkin.

Bizding biluimizshe, kórshi elderding diplomyna qyzyghushylyq QR Bilim jәne ghylym ministrligining kezinde syrttay bilim berudi jauyp tastaghanynan tuyndap otyr. Bir tanqalarlyghy, Qazaqstan óz ishinde syrttay oqytudy mýldem toqtatady, sóite túra bireu ózge memleketke baryp, syrttay oqyp kelse, onyng diplomyn jaramdy dep eseptep, quana qabyldaydy. Kókeyge qonbaytyn osynday jayttar ýshin kimnen jauap alamyz? Belgisiz.

Osy orayda, taghy bir jaghdaydy aita ketken jón. Býgingi tanda Qazaqstannyng teatrlarynyng basym kópshiliginde joghary bilimdi akterlar men rejisserlardyn, sahna ónerine qatysty basqa da mamandardyng jetispeytini barshagha mәlim. Múnyng sebepteri nede? Akterlik pen rejisserlik mamandyq boyynsha jyl sayyn óner akademiyasyn bitirip, qúlashtay diplom alyp shyghatyndardyng basym kópshiligi alys aimaqtargha barghysy kelmeydi. Tipti, kópshiligi óz mamandyqtarynan qol ýzip, basqa júmystargha auysyp ketuge beyim. Osynyng saldarynan elimizdegi kóptegen teatrlar óz ghimarattarynda eki jyldyq studiya ashyp, akterler dayyndap, sahnagha shygharyp jýr. Búl akterlardyng arasynda joghary bilim alugha yntaly, daryndy jastar da barshylyq. Búghan qosa, jyl sayyn óner salasyndaghy arnauly orta bilim beretin kolledjderdi bitiretin jas akterler men rejisserler de barshylyq. Biraq olardyng bәrin óner salasyndaghy joghary oqu oryndarynyng kýndizgi bólimine qabyldau mýmkin emes. Sonda olar ózge elderge baryp, qanday jolmen bolsa da, әiteuir joghary bilimning diplomyn alyp kelse boldy dep qarap otyra beruimiz kerek pe?

Bizdinshe, aldaghy uaqytta búl mәseleni bir jýiege týsiru óte qajet. Búl ýshin, birinshi kezekte, mәdeniyet pen óner salasyndaghy mamandar dayyndauda kýndizgi qysqartylghan oqu týri men syrttay qysqartylghan oqu týrin engizgen jón. Búghan qazirgi kezende mýmkindik mol. Mysaly, jaqynda ghana baspasóz betinde bilim beru granttary iyegerlerining tizimi jariyalandy. Olardyng birazy kýndizgi qysqartylghan oqu týri boyynsha bilim grantyna, birazy syrttay qysqartylghan oqu týri boyynsha bilim grantyna ie bolghan. Kópshiligi – kәsiptik bilim beretin arnauly orta oqu oryndaryn bitirgen jәne sol mamandyghy boyynsha keminde bir jyl júmys ótili bar adamdar. Olardyng arasynda muzykalyq bilim, beyneleu óneri jәne syzu mamandyghy boyynsha tegin oqugha mýmkindik alghandar da bar. Demek, óner kolledjderi men teatr studiyasyn bitirgenderding de joghary oqu oryndaryna qysqartylghan kýndizgi jәne qysqartylghan syrttay oqugha qabyldanuyna bolady degen sóz, – deydi ústaz. Úsynysy negizsiz emes. Ózi sol salanyng otymen kirip, kýlimen shyghyp jýrgennen keyin ónerdi óristetude nening bayandy, nening bayansyz bolaryn sezedi. Qúzyrly organdardyng qúlaghyna jetip jatsa, olar búl mәseleni qaperge alyp, dúrys-búrysyn salmaqtasa eken deymiz. Últtyq ónerding asyghy týgendelse dep shapqylap jýretin qayratkerding de tilegi – osy.

 Ángimelesken

Anar LEPESOVA

Derekkóz: "Týrkistan" gazeti