«Demokratiyalyq janarulardy jýzege asyrghaly jatqan ekensizder. Jón. Biraq últtyq daralyqtan airylyp qalmanyzdarshy!».

Malayziya parlamentining ókilder palatasynyn tóraghasy Nga Talib myrzanyng anabir jyly Qazaqstangha jasaghan resmy saparynda sol tústaghy Senat tóraghasy Núrtay Ábiqaevpen bolghan kezdesuinde aitqan osy sózining astarynda ne jatyr?

«Demokratiyalyq janarulardy jýzege asyrghaly jatqan ekensizder. Jón. Biraq últtyq daralyqtan airylyp qalmanyzdarshy!».

Malayziya parlamentining ókilder palatasynyn tóraghasy Nga Talib myrzanyng anabir jyly Qazaqstangha jasaghan resmy saparynda sol tústaghy Senat tóraghasy Núrtay Ábiqaevpen bolghan kezdesuinde aitqan osy sózining astarynda ne jatyr?

Álde últtyq iydeyany әueli tilmen baylanystyratyn malayziyalyq mәrtebeli meymannyng italiyandyq «Renko» kompaniyasynyng preziydenti Renalido Gasparaniydin: «Men әlemning 141 elin aralaghan adammyn. Solardyng ishinde óz memleketinde túryp, óz ana tilinde ómir sýre almay otyrghan halyqty kórdim. Ol - qazaq halqy», - degen sózi janashyrlyqpen aitqan eskertpesi me eken?! Qalay desek te, qadirmendi qonaq resmy kezdesulerdegi óz sózin audarmashydan tikeley qazaqshagha tәrjime jasauyn talap etti. Ana tilimizding bedelin mәrtebeli meymanmen bolghan sol kezdesude Núrtay Ábiqaev ta qorghap qalghan edi. Búl kezdesu sheneunikter kóbine syltau retinde algha tartatyn «halyqaralyq kezdesulerdegi resmy tilge jýginuding qajettiligin» joqqa shyghardy.
Elimizge basqa shet elderden delegasiya mýsheleri kele qalsa, biylik basyndaghylar orys tilin resmy hattamalargha engizbey qoyghan oqighalar búryn da bolghan. Biraq, ol jappay qoldau tappady. Úlybritaniya parlamentining mýshesi, lord Ueyverliyding Astanagha jasaghan saparynda Sol kezdegi Senat tóraghasy Oralbay Ábdikәrimovpen bolghan kezdesui qazaqsha, aghylshynsha ótti.
Jalpy, «Protokol qyzmeti turaly» alghashqy Ereje Qazaq KSR kezinde qabyldanghan bolatyn. Egemendigimizdi alghannan keyin AQSh ýkimetimen bolghan eki jaqty kelisim-shartty qazaq jәne aghylshyn tilderinde dayyndau jóninde mәsele de kóterilgen. Amerika tarapynyng «bizde qazaq tilin biletin resmy audarmashylar joq» degen talaby oryndalmay, AQSh pen Qazaqstan arasyndaghy ekijaqty shart qazaq jәne aghylshyn tilderinde jasalghan bolatyn. Eger 1992 jylghy qújattardy qarasanyz, kelisim-sharttardyng qazaq tilinde toltyrylghanyn kóruge bolady. Búl elimiz protokol qyzmetining ózge el aldyndaghy sayasy diplomatiyadaghy ong jýrisi edi. Osy jýrisimiz Tәuelsizdik jyldarynda jýrisinen janyldy. Osydan birneshe jyl búryn elimizge resmy saparmen kelgen AQSh viyse-preziydenti Richard Cheyniymen bolghan kezdesude orys tilin deldaldyqqa salyp jiberdik. Protokol boyynsha búl kezdesu qazaq-aghylshyn tilderinde ótui tiyis edi.
KSRO kóp últty memleket boldy. 300 milliongha juyq Kenester Odaghynyng halqy 120-dan astam tilde sóilegen. Memleketi joq últtardyng tilderi de kenes halqynyng tilining sanatynda boldy. Zang jýzinde KSRO-nyng memlekettik tili bolghan emes. Alayda halyqaralyq qauymdastyq aldynda ózin barynsha demokratiyalyq el retinde kórsetkisi keletin KSRO-nyng is-qaghazdaryn jýrgizu tek qana orys tilinde jýzege asyrylatyn. 1990 jyldyng 24-sәuirinde ghana «KSRO halyqtarynyng tili turaly» zang qabyldandy. Osy qújatqa sәikes qana orys tili KSRO- nyng resmy tili bolyp ataldy. Sóitip KSRO-nyng memlekettik tili bir-aq jyl qyzmet etti.
«QR ózi qabyldaghan Memlekettik tili bola túra, osy uaqytqa deyin Parlamentting qos palata otyrystarynyng ózge elding memlekettik tili - orys tilinde ótkizilui әbestik. Qazaqstannyng parlamenti ekenin tek otyrystardaghy tablolardan ghana bilemiz», - dep Múhtar Shahanov aitqanday, deputattardyng resmy tilde sóileui, uaqyt ótken sayyn ýdep barady.
Jaqynda Mәdeniyet ministrligi әzirlegen Tilderdi qoldanu men damytudyng 2011-2020 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlama-syn Preziydent janyndaghy jastar sayasaty jónindegi kenesting otyrysynda mәsele Memlekettik til turaly bolyp jatqanda Parlament deputaty Baqyt Syzdyqovanyng basymdyqty resmy tilge búryp әketui kónilimizdi kýpti etti. «Býgingi tanda jastardyng kóbining qazaq tiline degen qúrmeti erekshe. Biraq basym bóligi óz oiyn memlekettik tilde ashyq jetkize almaydy. Sol sebepti men orys tilinde sóileuge mәjbýr bolyp otyrmyn», - dep óz oiyn orys tilinde jetkizuge mәjbýr boldy.
Búghan Mәdeniyet ministri Múhtar Qúl-Múhammed jan-jaqty úghynyqty týrde jauap berdi. Búl óz kezeginde Bilim jәne ghylym ministri Janseyit Týimebaevtyn: «Qazaq elinde túrdyng ba, sol elding azamaty ekensin, endeshe shu shygharudyng qajeti joq. Sol elding tilin ýiren!» - degen úrandy sózimen astasyp jatty. Múnyng ózi qazaq tilinde oilap, sóiley almaytyn adam qazaq últynyng keleshegi ýshin shynayy qyzmet etedi degen senimdilikti ornyqtyra almaytynyn kórsetip berdi.

Eng osal túsymyz

Diplomatiyalyq hattama tәrtibi boyynsha elimizge kelgen sheteldik delegasiyalardy qazaq tilinde qarsy alyp, sol tilde shygharyp saluymyz kerek. Búl erejeni birinshi bolyp ózimiz búzamyz, sol әreketimiz arqyly olargha jenildikti taghy ózimiz jasap otyrmyz.
Biz úzaq uaqyt qazaq tilin qyzmet kórsetu salasynda, qoghamdyq kólikterde, mәdeniyet oryndarynda qoldanudy jolgha qoyyp keldik te, ony sayasat salasynda qoldanu qajettiligin eskermey keldik.
Qazirgi uaqytta memlekettik tildi halyqaralyq sayasat salasynda qoldanu isin keneytu qajettiligi tuyndap otyr. Demek, qazaq tilin kópshilik arasynda jýrgiziletin sayasattyng negizgi tili, sayasy baylanystaghy negizgi qúralyna ainaldyru qajet. Qazirgi tanda memlekettik til atqaratyn funksiyasyna ghana emes, ol - sayasat tili qyzmetin jýrgize alatynday belgili bir sayasy sipatqa iye.
Memleketimizde qazaq tilinde bes ghasyr boyy sayasy basqaru isi jýrgizilip, osy tilde kýshti sayasiy-qúqyqtyq negiz ómir sýrip kelgeni tarihtan jaqsy mәlim. Alayda, songhy kezderi qoghamdyq qatynastarda, әsirese, sayasat salasynda qazaq tilin batyl engizu tәjiriybesin eskermeytin boldyq. Sondyqtan qazirgi uaqytta qazaq tili belgili bir «sayasy onaltu» isine asa múqtaj. Demek, qazaq tilining bir kezdegi sayasat jәne memlekettik basqaru salasyndaghy belsendi pozisiyasyn qaytadan ózine qaytaru qajet. Ol ýshin: qazaq tilin shyn mәninde biylik buyndarynda keninen taralghan jәne súranysqa ie bolyp otyrghan sayasy tilge ainaldyruymyz kerek, ekinshiden, qazaq tilin sayasat salasyndaghy negizgi aqparat jýgin tasymaldaytyn kýshke jetkizuimiz qajet, ýshinshiden, ony (qazaq tilin) sayasy dialogqa, ghylymi, mәdeny ýnqatysugha jәne sayasat aidynyna yaghni, sayasat auditoriyasyna alyp shyghuymyz kerek, tórtinshiden, qazaq tilin resmy saladaghy barlyq hat-habar almasu tiline jandy aralastyru qajet. Biz sonda ghana sayasy koordinattyq jýiege basymdyq bergen tәuelsiz, últtyq memleket retinde ózimizdi әlemdik qauymdastyqqa syilata alamyz.
Ázirge memlekettik tilimiz sayasat taqtasynda toqtap qalghan tasymyzdy órge qaray sýirey almay keledi. Elimizdegi sayasatkerler, deputattar, memlekettik sheneunikter qazaq tilin sayasy pikirtalas minberine alyp shygha almay otyr. Sayasy pikir-talasta qazaqsha sóilemeu - qazaqstandyq sayasatkerlerding imidjdik kelbetindegi eng osal túsy bolyp túr.
Qazaqstandaghy memlekettik basqaru jýiesi turaly Reseyde jәne Batys Europada jaryq kórgen anyqtamalyqta: «Qazaq últynyng ókilderi Qazaqstandaghy memlekettik qyzmetkerlerding 90 payyzyn, joghary dengeydegi memlekettik basshylardyng 95 payyzyn qúraydy» dep kórsetilgen. Desek te, olar kelisim-shart tilin orys tilinde jýrgizuge jýginedi. Sebebi, ony memlekettik tilde kәsiby dengeyde jýrgizuge sheneunikterimiz yqylasty emes. Olar (sheteldikter) múny bilmegendikten emes, talaptyng joqtyghynan isteydi. Yaghny sayasy biylikting memlekettik tilge degen ústanymy elimizding egemendigi ruhyna sәikes kelmeydi.
Qazaqstan Respublikasynyng «elektrondy ýkimetin» damytu mәselesinde de erekshe kónil audararlyq mәsele bar. Ol - elektrondy satyp alu portalyndaghy qazaq tilining jaghdayy. Bir jyldan astam uaqyt ótti, atalmysh portaldaghy barlyq aqparattar býginge deyin tek qana orys tilinde bolyp otyr. Qazaq tilinde birde-bir habarlama joq. Býgingi tanda 30 myng internet sayty tirkelgen kórinedi. Onyng tek 300-i ghana memlekettik tilde habar berip otyr eken. Sonday-aq, mektepterimizdegi 72 payyz oqushynyng tughan tili - qazaq tili, al mektepterding 80 payyzy qazaq jәne aralas mektepter. Sonda búl aqparattar kim ýshin dayyndalyp otyr?
Býgingi tanda qúqyq qorghau organdaryndaghy is-qaghazdardyng 90 payyzy resmy tilde atqarylady eken. Ókinishke oray, talap-aryzdyng orys tilindegi núsqalary ýirenshikti bolghan son, qújatty qabyldaushylardyng ózderi orys tilindegi ýlgilerdi aryzdanushylargha úsynatyn kórinedi.
Jaqynda Latviya Ishki ister ministrligi óz qatarlaryna tek latysh tilin mengergenderdi qabyldaytyndaghy jóninde sheshim jasady. Jalpy, Latviyada qoghamnyng kez-kelgen salasynda qyzmet isteytin azamattyng latysh tilin biletindigi jóninde kuәlik beriletin zandylyq ta bar.

Oryssha mәtinnen bas tartqan elshi

Týrik parlamentining bir deputaty qazaq ministrlerining resmy kezdesulerde óz elining memlekettik tilinde birde-bir ret sóilemegendikterin aituy neni kórsetedi?
Memleketimizdegi tәuelsiz lauazymdy túlgha - Ombudsman bolyp úzaq jyldar qyzmet atqarghan Bolat Bayqadamov ózining biylik buynynda qazaq tilinde sóileudi daghdylandyrmay-aq qyzmetinen ketti. Adam qúqyqtary jónindegi uәkilderding elimizde ótkizilgen halyqaralyq konferensiyasynda da onyng resmy tilde ýnqatysuy elimiz imidjine úpay әpermegeni anyq. Kerisinshe, osy konferensiyada Ispaniyanyng Tótenshe jәne ókiletti elshisi Chamorro Santiyago ózgelerge ýlgi kórsetti. Halyqaralyq konferensiya kezinde minbege kóterilgen elshi eshkimnen keshirim súramay-aq, әzirlep әkelgen oryssha mәtininen bas tartyp: «Adam qúqyqtarynyng qorghaluyna ózindik ýles qosugha baghyttalghan búl jiyngha Ispaniya asa ýlken mәn berip otyr. Sondyqtan men óz ana tilimde, ispansha sóileymin» dep óz Ýkimetining sayasy platformasyn bayandap berdi. Búdan elshi eshnәrse útqan joq, biraq, ispan tilining órshildigin tanytyp ótti. Týsinikti bolu ýshin qosymsha retinde myna mysaldy aita ketudi jón kórdik. Jalpy, Ispaniyada birin-biri qiyndyqpen týsinetin 4 dialekti bar. Biraq el Konstitusiyasynda «ispan tilining kastili dialektisi memlekettik til bolyp tabylady. Ispaniyanyng әrbir azamaty ispan tilin bilui mindet» dep aiqyn kórsetilgen. Oghan qaraghanda, qazaq tili birin-biri aiqyn týsinetin dialektiden taza ghoy. Sonday-aq Polishanyng Qazaqstandaghy elshiligi Polisha Respublikasynyng tәuelsizdigine oray resmy qabyldau ótkizdi. Merekege oray úiymdastyrylghan keshte jinalghan qonaqtardy Polyak Halyq Respublikasynyng Qazaqstandaghy elshisi V.Sokolovskiy qazaq tilinde qúttyqtap, sóz sóiledi. Elshi osy әreketi arqyly elimizding kóptegen sheneunikterine oy tastap ketti. Ol, ol ma, songhy kezderi oblysaralyq qarym-qatynastyng ózin orys tilinde jýrgizuge jol ashyp aldyq. Sonda qazaq tilining útymdylyghyn elding negizgi halqynyng iygiligine ainaldyryp, onyng tiyimdiligin arttyrugha ne kedergi?
Qazirgi sayasat jergilikti halyqtyng últtyq dәstýri, qúndylyqtary jәne tarihy tәjiriybesi esebinen sayasy mәdeniyetin, órkeniyettiligin damytugha súranyp túrghandyghyn da ilgeri tasymalday almay otyrmyz.
Qoghamda memlekettik tilge degen kajettilikting alghy sharttarynyng qalyptasuyna barynsha kedergi keltiruge tyrysyp baghatyndar da jasyryn kýshke iye. Olardyng qatarynda oi-sanalary әbden orystanyp ketken óz últymyzdyng ókilderi de bar. Osydan kelip, orys tildi orta qalyptastyru beleng alyp barady.

"Ýsh qiyan" gazeti