«دەموكراتيالىق جاڭارۋلاردى جۇزەگە اسىرعالى جاتقان ەكەنسiزدەر. ءجون. بiراق ۇلتتىق دارالىقتان ايرىلىپ قالماڭىزدارشى!».

مالايزيا پارلامەنتiنiڭ وكiلدەر پالاتاسىنىن توراعاسى نگا تاليب مىرزانىڭ انابiر جىلى قازاقستانعا جاساعان رەسمي ساپارىندا سول تۇستاعى سەنات توراعاسى نۇرتاي ابiقاەۆپەن بولعان كەزدەسۋiندە ايتقان وسى ءسوزiنiڭ استارىندا نە جاتىر؟

«دەموكراتيالىق جاڭارۋلاردى جۇزەگە اسىرعالى جاتقان ەكەنسiزدەر. ءجون. بiراق ۇلتتىق دارالىقتان ايرىلىپ قالماڭىزدارشى!».

مالايزيا پارلامەنتiنiڭ وكiلدەر پالاتاسىنىن توراعاسى نگا تاليب مىرزانىڭ انابiر جىلى قازاقستانعا جاساعان رەسمي ساپارىندا سول تۇستاعى سەنات توراعاسى نۇرتاي ابiقاەۆپەن بولعان كەزدەسۋiندە ايتقان وسى ءسوزiنiڭ استارىندا نە جاتىر؟

الدە ۇلتتىق يدەيانى اۋەلi تiلمەن بايلانىستىراتىن مالايزيالىق مارتەبەلi مەيماننىڭ يتالياندىق «رەنكو» كومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتi رەنالدو گاسپارانيدiڭ: «مەن الەمنiڭ 141 ەلiن ارالاعان اداممىن. سولاردىڭ iشiندە ءوز مەملەكەتiندە تۇرىپ، ءوز انا تiلiندە ءومiر سۇرە الماي وتىرعان حالىقتى كوردiم. ول - قازاق حالقى»، - دەگەن ءسوزi جاناشىرلىقپەن ايتقان ەسكەرتپەسi مە ەكەن؟! قالاي دەسەك تە، قادiرمەندi قوناق رەسمي كەزدەسۋلەردەگi ءوز ءسوزiن اۋدارماشىدان تiكەلەي قازاقشاعا تارجiمە جاساۋىن تالاپ ەتتi. انا تiلiمiزدiڭ بەدەلiن مارتەبەلi مەيمانمەن بولعان سول كەزدەسۋدە نۇرتاي ابiقاەۆ تا قورعاپ قالعان ەدi. بۇل كەزدەسۋ شەنەۋنiكتەر كوبiنە سىلتاۋ رەتiندە العا تارتاتىن «حالىقارالىق كەزدەسۋلەردەگi رەسمي تiلگە جۇگiنۋدiڭ قاجەتتiلiگiن» جوققا شىعاردى.
ەلiمiزگە باسقا شەت ەلدەردەن دەلەگاتسيا مۇشەلەرi كەلە قالسا، بيلiك باسىنداعىلار ورىس تiلiن رەسمي حاتتامالارعا ەنگiزبەي قويعان وقيعالار بۇرىن دا بولعان. بiراق، ول جاپپاي قولداۋ تاپپادى. ۇلىبريتانيا پارلامەنتiنiڭ مۇشەسi, لورد ۋەيۆەرليدiڭ استاناعا جاساعان ساپارىندا سول كەزدەگi سەنات توراعاسى ورالباي ابدiكارiموۆپەن بولعان كەزدەسۋi قازاقشا، اعىلشىنشا ءوتتi.
جالپى، «پروتوكول قىزمەتi تۋرالى» العاشقى ەرەجە قازاق كسر كەزiندە قابىلدانعان بولاتىن. ەگەمەندiگiمiزدi العاننان كەيiن اقش ۇكiمەتiمەن بولعان ەكi جاقتى كەلiسiم-شارتتى قازاق جانە اعىلشىن تiلدەرiندە دايىنداۋ جونiندە ماسەلە دە كوتەرiلگەن. امەريكا تاراپىنىڭ «بiزدە قازاق تiلiن بiلەتiن رەسمي اۋدارماشىلار جوق» دەگەن تالابى ورىندالماي، اقش پەن قازاقستان اراسىنداعى ەكiجاقتى شارت قازاق جانە اعىلشىن تiلدەرiندە جاسالعان بولاتىن. ەگەر 1992 جىلعى قۇجاتتاردى قاراساڭىز، كەلiسiم-شارتتاردىڭ قازاق تiلiندە تولتىرىلعانىن كورۋگە بولادى. بۇل ەلiمiز پروتوكول قىزمەتiنiڭ وزگە ەل الدىنداعى ساياسي ديپلوماتياداعى وڭ ءجۇرiسi ەدi. وسى ءجۇرiسiمiز تاۋەلسiزدiك جىلدارىندا جۇرiسiنەن جاڭىلدى. وسىدان بiرنەشە جىل بۇرىن ەلiمiزگە رەسمي ساپارمەن كەلگەن اقش ۆيتسە-پرەزيدەنتi ريچارد چەينيمەن بولعان كەزدەسۋدە ورىس تiلiن دەلدالدىققا سالىپ جiبەردiك. پروتوكول بويىنشا بۇل كەزدەسۋ قازاق-اعىلشىن تiلدەرiندە ءوتۋi تيiس ەدi.
كسرو كوپ ۇلتتى مەملەكەت بولدى. 300 ميلليونعا جۋىق كەڭەستەر وداعىنىڭ حالقى 120-دان استام تىلدە سويلەگەن. مەملەكەتى جوق ۇلتتاردىڭ تىلدەرى دە كەڭەس حالقىنىڭ ءتىلىنىڭ ساناتىندا بولدى. زاڭ جۇزىندە كسرو-نىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى بولعان ەمەس. الايدا حالىقارالىق قاۋىمداستىق الدىندا ءوزىن بارىنشا دەموكراتيالىق ەل رەتىندە كورسەتكىسى كەلەتىن كسرو-نىڭ ءىس-قاعازدارىن جۇرگىزۋ تەك قانا ورىس تىلىندە جۇزەگە اسىرىلاتىن. 1990 جىلدىڭ 24-ساۋىرىندە عانا «كسرو حالىقتارىنىڭ ءتىلى تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. وسى قۇجاتقا سايكەس قانا ورىس ءتىلى كسرو- نىڭ رەسمي ءتىلى بولىپ اتالدى. ءسويتىپ كسرو-نىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى ءبىر-اق جىل قىزمەت ەتتى.
«قر ءوزى قابىلداعان مەملەكەتتىك ءتىلى بولا تۇرا، وسى ۋاقىتقا دەيىن پارلامەنتتىڭ قوس پالاتا وتىرىستارىنىڭ وزگە ەلدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى - ورىس تىلىندە وتكىزىلۋى ابەستىك. قازاقستاننىڭ پارلامەنتى ەكەنىن تەك وتىرىستارداعى تابلولاردان عانا بىلەمىز»، - دەپ مۇحتار شاحانوۆ ايتقانداي، دەپۋتاتتاردىڭ رەسمي تىلدە سويلەۋى، ۋاقىت وتكەن سايىن ۇدەپ بارادى.
جاقىندا مادەنيەت مينيسترلىگى ازىرلەگەن تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاما-سىن پرەزيدەنت جانىنداعى جاستار ساياساتى جونىندەگى كەڭەستىڭ وتىرىسىندا ماسەلە مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى بولىپ جاتقاندا پارلامەنت دەپۋتاتى باقىت سىزدىقوۆانىڭ باسىمدىقتى رەسمي تىلگە بۇرىپ اكەتۋى كوڭىلىمىزدى كۇپتى ەتتى. «بۇگىنگى تاڭدا جاستاردىڭ كوبىنىڭ قازاق تىلىنە دەگەن قۇرمەتى ەرەكشە. بىراق باسىم بولىگى ءوز ويىن مەملەكەتتىك تىلدە اشىق جەتكىزە المايدى. سول سەبەپتى مەن ورىس تىلىندە سويلەۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىرمىن»، - دەپ ءوز ويىن ورىس تىلىندە جەتكىزۋگە ءماجبۇر بولدى.
بۇعان مادەنيەت ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد جان-جاقتى ۇعىنىقتى تۇردە جاۋاپ بەردى. بۇل ءوز كەزەگىندە ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى جانسەيىت تۇيمەباەۆتىڭ: «قازاق ەلىندە تۇردىڭ با، سول ەلدىڭ ازاماتى ەكەنسىڭ، ەندەشە شۋ شىعارۋدىڭ قاجەتى جوق. سول ەلدىڭ ءتىلىن ۇيرەن!» - دەگەن ۇراندى سوزىمەن استاسىپ جاتتى. مۇنىڭ ءوزى قازاق تىلىندە ويلاپ، سويلەي المايتىن ادام قازاق ۇلتىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن شىنايى قىزمەت ەتەدى دەگەن سەنىمدىلىكتى ورنىقتىرا المايتىنىن كورسەتىپ بەردى.

ەڭ وسال تۇسىمىز

ديپلوماتيالىق حاتتاما ءتارتiبi بويىنشا ەلiمiزگە كەلگەن شەتەلدiك دەلەگاتسيالاردى قازاق تiلiندە قارسى الىپ، سول تiلدە شىعارىپ سالۋىمىز كەرەك. بۇل ەرەجەنi بiرiنشi بولىپ ءوزiمiز بۇزامىز، سول ارەكەتiمiز ارقىلى ولارعا جەڭiلدiكتi تاعى ءوزiمiز جاساپ وتىرمىز.
بiز ۇزاق ۋاقىت قازاق تiلiن قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا، قوعامدىق كولiكتەردە، مادەنيەت ورىندارىندا قولدانۋدى جولعا قويىپ كەلدiك تە، ونى ساياسات سالاسىندا قولدانۋ قاجەتتiلiگiن ەسكەرمەي كەلدiك.
قازiرگi ۋاقىتتا مەملەكەتتiك تiلدi حالىقارالىق ساياسات سالاسىندا قولدانۋ iسiن كەڭەيتۋ قاجەتتiلiگi تۋىنداپ وتىر. دەمەك، قازاق تiلiن كوپشiلiك اراسىندا جۇرگiزiلەتiن ساياساتتىڭ نەگiزگi تiلi, ساياسي بايلانىستاعى نەگiزگi قۇرالىنا اينالدىرۋ قاجەت. قازiرگi تاڭدا مەملەكەتتiك تiل اتقاراتىن فۋنكتسياسىنا عانا ەمەس، ول - ساياسات تiلi قىزمەتiن جۇرگiزە الاتىنداي بەلگiلi بiر ساياسي سيپاتقا يە.
مەملەكەتiمiزدە قازاق تiلiندە بەس عاسىر بويى ساياسي باسقارۋ iسi جۇرگiزiلiپ، وسى تiلدە كۇشتi ساياسي-قۇقىقتىق نەگiز ءومiر ءسۇرiپ كەلگەنi تاريحتان جاقسى ءمالiم. الايدا، سوڭعى كەزدەرi قوعامدىق قاتىناستاردا، اسiرەسە، ساياسات سالاسىندا قازاق تiلiن باتىل ەنگiزۋ تاجiريبەسiن ەسكەرمەيتiن بولدىق. سوندىقتان قازiرگi ۋاقىتتا قازاق تiلi بەلگiلi بiر «ساياسي وڭالتۋ» iسiنە اسا مۇقتاج. دەمەك، قازاق تiلiنiڭ بiر كەزدەگi ساياسات جانە مەملەكەتتiك باسقارۋ سالاسىنداعى بەلسەندi پوزيتسياسىن قايتادان وزiنە قايتارۋ قاجەت. ول ءۇشiن: قازاق تiلiن شىن مانiندە بيلiك بۋىندارىندا كەڭiنەن تارالعان جانە سۇرانىسقا يە بولىپ وتىرعان ساياسي تiلگە اينالدىرۋىمىز كەرەك، ەكiنشiدەن، قازاق تiلiن ساياسات سالاسىنداعى نەگiزگi اقپارات جۇگiن تاسىمالدايتىن كۇشكە جەتكiزۋiمiز قاجەت، ۇشiنشiدەن، ونى (قازاق تiلiن) ساياسي ديالوگقا، عىلىمي، مادەني ۇنقاتىسۋعا جانە ساياسات ايدىنىنا ياعني، ساياسات اۋديتورياسىنا الىپ شىعۋىمىز كەرەك، تورتiنشiدەن، قازاق تiلiن رەسمي سالاداعى بارلىق حات-حابار الماسۋ تiلiنە جاندى ارالاستىرۋ قاجەت. بiز سوندا عانا ساياسي كوورديناتتىق جۇيەگە باسىمدىق بەرگەن تاۋەلسiز، ۇلتتىق مەملەكەت رەتiندە ءوزiمiزدi الەمدiك قاۋىمداستىققا سىيلاتا الامىز.
ازiرگە مەملەكەتتiك تiلiمiز ساياسات تاقتاسىندا توقتاپ قالعان تاسىمىزدى ورگە قاراي سۇيرەي الماي كەلەدi. ەلiمiزدەگى ساياساتكەرلەر، دەپۋتاتتار، مەملەكەتتiك شەنەۋنiكتەر قازاق تiلiن ساياسي پiكiرتالاس مiنبەرiنە الىپ شىعا الماي وتىر. ساياسي پiكiر-تالاستا قازاقشا سويلەمەۋ - قازاقستاندىق ساياساتكەرلەردiڭ يميدجدiك كەلبەتiندەگi ەڭ وسال تۇسى بولىپ تۇر.
قازاقستانداعى مەملەكەتتiك باسقارۋ جۇيەسi تۋرالى رەسەيدە جانە باتىس ەۋروپادا جارىق كورگەن انىقتامالىقتا: «قازاق ۇلتىنىڭ وكiلدەرi قازاقستانداعى مەملەكەتتiك قىزمەتكەرلەردiڭ 90 پايىزىن، جوعارى دەڭگەيدەگi مەملەكەتتiك باسشىلاردىڭ 95 پايىزىن قۇرايدى» دەپ كورسەتiلگەن. دەسەك تە، ولار كەلiسiم-شارت تiلiن ورىس تiلiندە جۇرگiزۋگە جۇگiنەدi. سەبەبi, ونى مەملەكەتتiك تiلدە كاسiبي دەڭگەيدە جۇرگiزۋگە شەنەۋنiكتەرiمiز ىقىلاستى ەمەس. ولار (شەتەلدiكتەر) مۇنى بiلمەگەندiكتەن ەمەس، تالاپتىڭ جوقتىعىنان iستەيدi. ياعني ساياسي بيلiكتiڭ مەملەكەتتiك تiلگە دەگەن ۇستانىمى ەلiمiزدiڭ ەگەمەندiگi رۋحىنا سايكەس كەلمەيدi.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ەلەكتروندى ۇكىمەتىن» دامىتۋ ماسەلەسىندە دە ەرەكشە كوڭىل اۋدارارلىق ماسەلە بار. ول - ەلەكتروندى ساتىپ الۋ پورتالىنداعى قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى. ءبىر جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى، اتالمىش پورتالداعى بارلىق اقپاراتتار بۇگىنگە دەيىن تەك قانا ورىس تىلىندە بولىپ وتىر. قازاق تىلىندە بىردە-ءبىر حابارلاما جوق. بۇگىنگى تاڭدا 30 مىڭ ينتەرنەت سايتى تىركەلگەن كورىنەدى. ونىڭ تەك 300-ءى عانا مەملەكەتتىك تىلدە حابار بەرىپ وتىر ەكەن. سونداي-اق، مەكتەپتەرىمىزدەگى 72 پايىز وقۋشىنىڭ تۋعان ءتىلى - قازاق ءتىلى، ال مەكتەپتەردىڭ 80 پايىزى قازاق جانە ارالاس مەكتەپتەر. سوندا بۇل اقپاراتتار كىم ءۇشىن دايىندالىپ وتىر؟
بۇگىنگى تاڭدا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنداعى ءىس-قاعازداردىڭ 90 پايىزى رەسمي تىلدە اتقارىلادى ەكەن. وكىنىشكە وراي، تالاپ-ارىزدىڭ ورىس تىلىندەگى نۇسقالارى ۇيرەنشىكتى بولعان سوڭ، قۇجاتتى قابىلداۋشىلاردىڭ وزدەرى ورىس تىلىندەگى ۇلگىلەردى ارىزدانۋشىلارعا ۇسىناتىن كورىنەدى.
جاقىندا لاتۆيا ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ءوز قاتارلارىنا تەك لاتىش ءتىلىن مەڭگەرگەندەردى قابىلدايتىنداعى جونىندە شەشىم جاسادى. جالپى، لاتۆيادا قوعامنىڭ كەز-كەلگەن سالاسىندا قىزمەت ىستەيتىن ازاماتتىڭ لاتىش ءتىلىن بىلەتىندىگى جونىندە كۋالىك بەرىلەتىن زاڭدىلىق تا بار.

ورىسشا ماتiننەن باس تارتقان ەلشi

تۇرiك پارلامەنتiنiڭ بiر دەپۋتاتى قازاق مينيسترلەرiنiڭ رەسمي كەزدەسۋلەردە ءوز ەلiنiڭ مەملەكەتتiك تiلiندە بiردە-بiر رەت سويلەمەگەندiكتەرiن ايتۋى نەنi كورسەتەدi?
مەملەكەتiمiزدەگi تاۋەلسiز لاۋازىمدى تۇلعا - ومبۋدسمان بولىپ ۇزاق جىلدار قىزمەت اتقارعان بولات بايقاداموۆ ءوزiنiڭ بيلiك بۋىنىندا قازاق تiلiندە سويلەۋدi داعدىلاندىرماي-اق قىزمەتiنەن كەتتi. ادام قۇقىقتارى جونiندەگi ۋاكiلدەردiڭ ەلiمiزدە وتكiزiلگەن حالىقارالىق كونفەرەنتسياسىندا دا ونىڭ رەسمي تiلدە ۇنقاتىسۋى ەلiمiز يميدجiنە ۇپاي اپەرمەگەنi انىق. كەرiسiنشە، وسى كونفەرەنتسيادا يسپانيانىڭ توتەنشە جانە وكiلەتتi ەلشiسi چاموررو سانتياگو وزگەلەرگە ۇلگi كورسەتتi. حالىقارالىق كونفەرەنتسيا كەزiندە مiنبەگە كوتەرiلگەن ەلشi ەشكiمنەن كەشiرiم سۇراماي-اق، ازiرلەپ اكەلگەن ورىسشا ماتiنiنەن باس تارتىپ: «ادام قۇقىقتارىنىڭ قورعالۋىنا وزiندiك ۇلەس قوسۋعا باعىتتالعان بۇل جيىنعا يسپانيا اسا ۇلكەن ءمان بەرiپ وتىر. سوندىقتان مەن ءوز انا تiلiمدە، يسپانشا سويلەيمiن» دەپ ءوز ۇكiمەتiنiڭ ساياسي پلاتفورماسىن بايانداپ بەردi. بۇدان ەلشi ەشنارسە ۇتقان جوق، بiراق، يسپان تiلiنiڭ ورشiلدiگiن تانىتىپ ءوتتi. تۇسiنiكتi بولۋ ءۇشiن قوسىمشا رەتiندە مىنا مىسالدى ايتا كەتۋدi ءجون كوردiك. جالپى، يسپانيادا بiرiن-بiرi قيىندىقپەن تۇسiنەتiن 4 ديالەكتi بار. بiراق ەل كونستيتۋتسياسىندا «يسپان تiلiنiڭ كاستيل ديالەكتiسi مەملەكەتتiك تiل بولىپ تابىلادى. يسپانيانىڭ ءاربiر ازاماتى يسپان تiلiن بiلۋi مiندەت» دەپ ايقىن كورسەتiلگەن. وعان قاراعاندا، قازاق تiلi بiرiن-بiرi ايقىن تۇسiنەتiن ديالەكتiدەن تازا عوي. سونداي-اق پولشانىڭ قازاقستانداعى ەلشiلiگi پولشا رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسiزدiگiنە وراي رەسمي قابىلداۋ وتكiزدi. مەرەكەگە وراي ۇيىمداستىرىلعان كەشتە جينالعان قوناقتاردى پولياك حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاقستانداعى ەلشiسi ۆ.سوكولوۆسكي قازاق تiلiندە قۇتتىقتاپ، ءسوز سويلەدi. ەلشi وسى ارەكەتi ارقىلى ەلiمiزدiڭ كوپتەگەن شەنەۋنiكتەرiنە وي تاستاپ كەتتi. ول، ول ما، سوڭعى كەزدەرi وبلىسارالىق قارىم-قاتىناستىڭ ءوزiن ورىس تiلiندە جۇرگiزۋگە جول اشىپ الدىق. سوندا قازاق تiلiنiڭ ۇتىمدىلىعىن ەلدiڭ نەگiزگi حالقىنىڭ يگiلiگiنە اينالدىرىپ، ونىڭ تيiمدiلiگiن ارتتىرۋعا نە كەدەرگi?
قازiرگi ساياسات جەرگiلiكتi حالىقتىڭ ۇلتتىق ءداستۇرi, قۇندىلىقتارى جانە تاريحي تاجiريبەسi ەسەبiنەن ساياسي مادەنيەتiن، وركەنيەتتiلiگiن دامىتۋعا سۇرانىپ تۇرعاندىعىن دا iلگەرi تاسىمالداي الماي وتىرمىز.
قوعامدا مەملەكەتتiك تiلگە دەگەن كاجەتتiلiكتiڭ العى شارتتارىنىڭ قالىپتاسۋىنا بارىنشا كەدەرگi كەلتiرۋگە تىرىسىپ باعاتىندار دا جاسىرىن كۇشكە يە. ولاردىڭ قاتارىندا وي-سانالارى ابدەن ورىستانىپ كەتكەن ءوز ۇلتىمىزدىڭ وكiلدەرi دە بار. وسىدان كەلiپ، ورىس تiلدi ورتا قالىپتاستىرۋ بەلەڭ الىپ بارادى.

ء"ۇش قيان" گازەتى