Alash últ-azattyq qozghalysynyng Tәuelsizdik ýshin kýresi eng birinshi ruhany dýniyemizding ózegi – tilding bostandyghynan bastalghan edi. Conau 1905 jyldyng qarashasynda Mәskeude ótken Reseyding jergilikti jәne qalalyq qayratkerleri sezinde 5 milliongha juyq qazaq halqynyng atynan asa kórnekti sayasy reformator, ghúlama ghalym Álihan Bókeyhan sóz sóilep, óz halqynyng ana tiline bostandyq beriluin, isqaghazdarynyng qazaq tilinde jýrgiziluin, qazaq mektebining qudalanbauyn aituy jaydan-jay emes bolatyn.

Áleumettik әdilettilikti úran­datqa­nymen ony ispen dәleldey almaghan keshegi kenes zamanynda qabyldaghan Qazaqstannyng eki Kons­titusiyasynda da eldin, jerding iyesi qazaqtyng tili jóninde bir auyz sóz bolghan joq. Degenmen, Respublikamyzda Kenes ókimetining alghashqy 20-30-jyldarynda qazaq tilin memlekettik dengeyde jýrgizu ýshin biraz әreket jasalyndy. 1920-1925 jyldary Qyrghyz AKSR Halyq Komissarlary Kenesining Tóraghasy (býgingi Premier-ministr) Sәken Seyfullin qazaq tilining taghdyry turaly toghyz maqala jazdy. Biraq kóp úzamay halyqtyng mýddesi ýshin kýresken últ ziyalylaryn týgel derlik qughyndap, kóbisin týrmege tyghyp, aldyn atyp joyghannan keyin kenestik biylik orys tilin memlekettik mәrtebege kóteruge tikeley kiristi. 1938 jylghy 13 nauryzda BKP(b) OK men KSRO Halyq komissaria­ty ­«Últtyq respublikalar men oblys­tar­daghy mektepterde orys tilin mindetti oqytu turaly» qauly qa­byldady. Osy jylghy 5 sәuir kýni Qazaq SSR OAK men HK kenesi «Qazaq mektepterinde orys tilin mindetti týrde oqytu turaly» qabyl­daghan qaulyda respublikadaghy qazaq mektepterindegi orys tilin oqytudy qanaghattanghysyz dәrejede dep sa­nady, әri búl jaghdaygha júrttyng ýreyin úshyratyn sayasy bagha berildi. Solaqay sayasatshyldar halyqqa bilim beru organdary men jekelegen kenes apparatynyng keybir buyndaryna kontrrevolusiyashyl burjuaziyalyq-últshyldyq pen troskistik-bu­ha­rindik elementterding kirip ket­kenderding maqsaty – lenindik-ctalindik últtyq sayasatty jýzege asyrmau, sóitip, qazaq halqynyng orys halqymen tuysqandyq birligin búzu dep týsindirdi. Múnday týsinik saya­sy qughyn-sýrgindi basynan keshirip otyrghan ziyaly qauymnyng auzyn ashtyrmady, qolyn iske barghyzbady. Al búqara halyq ýn qatpady.

Shynyna kelgende, ol kezde eli­mizdegi qazaq mektepterining jagh­da­yynyng ózi tipti mәz emes edi. 1937/1938 oqu jylynda respubliy­ka­daghy barlyq 292 mektepting 157-i orys mek­tepteri, 10-y aralas, 89-y ghana taza qazaq jәne t.b. mektepter bola­tyn. Biraq búl bizding basshylardy da, keybir «belsendi» qosshylardy da oilandyrmady, qayta olar ózimizdi orgha jyghyp, orys mektebin kóbeytuge, orys tilining ýstemdigin ornatugha jenderin týre, manday terlerin sýrte kirisken bolatyn. Búl kenestik biylikting jana til sayasaty sayasy mәdeniyeti tómen, keshe otarlyq ezgide bolghan, әri óz elinde azshylyqqa ainalghan qazaq halqyn zor qiynshylyqtargha jeteledi. Sonyng zardabyn jetpis jylday kórdik, kóp nәrsege kóndik, әli jalghasyp keledi.

Sondyqtan da egemendikting elen-alanyn­da elimizding shynayy últshyl azamattary eng birinshi tilimiz ýshin kýresip, 1989 jylghy Qazaq KSR Joghary Kenesinde onyng memlekettik mәrtebesine qol jetkizildi. Búl 1995 jylghy Ata Zanda konstitusiyalyq sheshimin tapty. 1997 jylghy «Qazaqstan Respublikasyndaghy Til turaly» Zanda qazaq jәne orys tilderining negizgi qúqyqtyq mәrtebeleri men qaghidalary odan әri damytyldy. Osy manyzdy qújatty jýzege asyru maqsatynda aldaghy basym baghyttar men mindetter de aiqyndaldy. Az uaqytta kóp nәrse jýzege asty. Múnyng barlyghy óz Otanynda keshe ghana ekinshi qatargha yghystyrylghan qazaq tilining damuyna iygi yqpal jasady. Múny halqymyz kórip, bilip otyr.

Alayda qayta qúrudan bastalghan til ýshin kýres, últtyq ruh egemendikke jetu men tәuelsizdik aludan әri asa almady. Eng ókinishtisi – patshalyq Reseyding otarlyq sayasaty, sonyng sayasy jalghasynday bolghan kenes ókimeti kezinde memleketimizding de, últymyzdyng da tolyqqandy qalyptasa almaghandyghynan san jyldar tildik kenistikte qordalanghan qiynshylyqtar men qayshylyqtardy joyda batyl sayasy jәne qúqyqtyq әreketter jasalynbady. Asqaq iydeya jana jaghdayda últtyq múrattarymyzdy sheshumen jalghastyrylyp, dәstýrli ruhany búlaqtan sugharylyp, sanamyz tәuelsizdik talaptaryna sәikes tiyisti janarmady. Birneshe ghasyr otarshyldyqtan payda bolghan jaltaqtyq, keshe ghana ýstemdik jasaghan, býgin de jalghasa týsken qúldyq psihologiya ýlken kedergi bolyp jigerli iske jibermey keledi.
Osynday jaghdaydan býgingi ana tildik kenistikte әli sheshuin tabatyn mәseleler jetkilikti, tipti ol keyde kóbeye týspese, әste azaya­tyn emes. Múnyng qanday sebepteri bar? Qashan Elbasymyzdyng «Qazaqstannyng bolashaghy – qazaq tilinde», «Qazaq tili – basty qúndylyghymyz», t.b. qasterli sóz tirkesteri qanattanyp, últymyzdyng azamattarynyng týgel kókeyine túraqty qonatyn bolady? Tughan tilimiz Tәuelsizdikting tabandy túghyry qashan bola alady?

Múnyn, bizdinshe, tolyp jatqan sebepteri bar. Eng bastysy halqymyzda últtyq namys, últtyq ruh bәsen. Búl әzir kóteriletin emes. Al oryssha oqyp, europasha tәrbiyelengen qarakózderimizding kóbinde mәdeny qúndylyghymyzgha degen yqylas joq. Osynyng barlyghy qoghamymyzda últtyq tildi qalyptastyratyn әleumettik ortany jetimsiz etip otyr. Gazetterde jariyalanghan zertteuler boyynsha qazir qazaqtyng 60 payyzy tek orys tilinde sóileydi eken. Al soltýstik oblystarda búl kórsetkish búdan da joghary.

Bilim jýiesi – ana tilin jetildiru úyasy

Ana tilin tolyqtyra, jetildire týsuding birden-bir әleumettik úyasy – bilim beru jýiesi. Biraq búl salada әzir qazaq tilining mәseleleri kýrdelene týspese, jenildey qoyatyn emes. Bizde әli mәselening tegine, jay-kýiine, bolashaghyna tereng bara bermeu, ghylymiy-tәjiriybelik negizi joq dýniyeler basym. Áytpese ana tilining bazalyq qúndylyqtary týgil, jas úrpaghymyz óz ana tilinde dúrys sóiley almay otyrghanda, olardyng últtyq oilau jýiesi әli dúrys qalyptasa qoymaghan jaghdayda qazaqtildi balabaqshalarda arnayy múghalim bólip, aghylshyn tilin oqytar ma edik? Búl azday, aghylshyn tilin ótken oqu jylynan birinshi synyptan bastap oqyttyq.

Bilim jәne ghylym ministrligindegiler res­publikada qazaq mektepterining jetkiliksizdigi de ýlken mәsele bolyp otyrghanymen sanasqylary kelmeydi. Áli ýshinshi auysym joyylghan joq. Tipti Astanada qazaq mektepteri jetimsiz, al orys mektepterinde jyl sayyn onshaqty birinshi qazaq synyptar ashyluda. Osynday aralas mektepterding negizi orys synyptary da, al azshylyghy qazaq synyptary bolyp otyr. Búl qazaqtyng úl-qyzdarynyng óz ana tilin jýieli mengeruinde kóptegen kedergiler keltirude.

Ras, tәuelsizdik jyldary qazaq tilinde oqytatyn mektepter jelisi 2768-den 3777-ge jetti. Búl elimizdegi barlyq mektepterding jartysyna jetip qalady. Al óz jerinde býkil halyqtyng 65% bolyp otyrghan qazaqtyng basqa úl-qyzdary qayda oqidy? Keybir aimaqtarda aralas mektepter sany azayatyn týri joq. Olar orta bilim oshaqtarynyng 20 payyzdayyn qúraydy.

Orta arnauly jәne joghary oqu oryndarynda qazaq tilining jaghdayy memlekettik talaptargha say emes. Joghary bilim beru salasynda júmys istep jýrip angharghanym studentter, әsirese qyz balalardyng deni qazaq tilinde sóiley bermeydi. Orys toptaryndaghy últy qazaq studentterding 80-90 payyzy óz tilderinde sóilemeydi. Orystildi qazaq oqytushylar ózara da, studenttermen de tek orys tilinde sóilesedi.

Biyl Qazaq gumanitarlyq zang uniyversiytetining qazaq jәne orys tilderi kafedrasy «qazaq tilin» oqytugha baylanysty saualnama jýrgizgen bolatyn. Sodan mysaldar keltire keteyik. «Sizding qazaq tilin mengeru dengeyiniz qanday?» degen súraqqa 149 studentting 11%-y óte jaqsy jәne jaqsy dep, 75%-y orta dengeyde, 14%-y ortadan tómen dengeyde dep jauap bergen. «Qazaq tilin bilu dengeying tómen bolsa, oghan ne sebep boldy?» degenge 11%-y «orystildi qoghamda ómir sýrgendikten» dese, 56%-y: «Otbasynda, dostarmen qazaq tilinde sóilemeuden ne az sóileuden» depti.

Osynday jaylardy oilap joghary biylik organdaryna mynanday naqty úsynys ta jasaghan edik. Kez kelgen balabaqshada aghylshyn tilin oqytudy dogharyp, qazaq tilin jýieli týrde ýiretu qajet. Búl ýshin balabaqsha tәrbiyeshilerining mamandyghyn qosymsha qazaq tili pәnimen tolyqtyru qajet. Sonan song bastauysh mektepting alghashqy synyptarynda býldirshinderding qazaqsha jaza, oqy jәne sóiley aluyna, olardyng últtyq oilau jýiesining qalyptasuyna erekshe mәn bergen jón. Bar mýmkindik, kýsh-jiger balabaqsha men bastauysh mektepterde memlekettik tildi damytugha baghyttalghany dúrys bolar edi. Búghanasy әli bekimegen, últtyq tәrbie men ana tilin boyyna tolyq sinire almaghan, últtyq oilau jýiesi әli qalyptasa qoymaghan úrpaqqa ózge tildi ýiretuge kýsh salu aqylgha syimaydy. Al aghylshyn jәne orys tilin keyingi synyptardan bastap, biraq olardy әlemdik bilim-ghylymnyng negizderin iygeru qúraly retinde oqytqan dúrys. Osy jerde Múhtar Áuezovtyng «oqyghan qazaqtardyng kósemi» ataghan Ahmet Baytúrsynúlynyng sonau elimizde qazaq tildik orta kýshti kezde bastauysh mektepting bes jyldyq boluy, onyng ýsh jylynda qazaq balasy qazaqsha oqi, jaza jәne sóiley aluy kerek, tórtinshi jyldan bastap orys tilin oqytqan jón degenin eske sala ketsek artyq bolmas. Bәlkim, on eki jyldyq oqu jýiesin oilastyrghanda osy jaghdaydy eskergenimiz jón shyghar. Al bilim men tәrbiyeni qazaqtyng tilinde jәne ejelden kele jatqan esh halyqtan kem emes últtyq qúndylyqtarymyzgha negizdep, býgingi zamana talaptaryna sәikes jetildire, tolyqtyra eskere otyryp jýrgizgen dúrys bolar edi.

Qúqyqtyq  kenistiktegi qazaq tili

Býgingi qoghamymyzda ana tildik ortanyng dúrys qalyptasuyna keri yqpal etip kele jatqan faktorlar az emes. Elbasynyng 2008 jyldan bastap Joldauynda oryssha aitylghan «triyedinstvo yazykov» sóz tirkesin keybir shala sauatty sayasatshyldardyng qazaqshagha «ýsh túghyrly til» dep audaruy halyqty da, til mamandaryn da shatastyryp, olar tilding jalghyz ghana túghyry bolatynyn, onyng últtyq til ekenin bile túra búrmalap, orys jәne aghylshyn tilderin memlekettik mәrtebesi bar qazaq tilimen bir dengeyge qoyda. Sóitip, qúqyqtyq jaghynan da, sayasy jaghynan da qatelikter jasaluda.

Múnday jaghdaydy bayqaghan Elbasy 2008 jylghy 29 mamyrda qazaqtildi aqparat qúral­darynyng jetekshilerimen kezdesuinde osy «ýsh tilding birligin», әste «ýsh túghyrly til» emes, dúrys týsinbegenderge: «Qazaq tili ýsh tilding bireui bolyp qalmaydy. Ýsh tilding birinshisi, negizgisi, bastysy, manyzdysy bola beredi. Qazaq tili – Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tili» dep qadap aitqan bolatyn.

Qazirgi ana tildik kenistik qúqyqtyq jaghynan da jetilmey otyr. Respublikanyng memlekettik úiymdary men mekemelerinde memlekettik tilge qatysty Konstitusiyalyq, zandyq normalar tiyisti oryndalmay keledi. Mysaly, Konstitusiyanyng 7-shi babynyng 1-inshi tarmaghynda «Qazaqstan Respublikasynda memlekettik til – qazaq tili» dep jazdyq ta, 2-inshi tarmaghynda «Memlekettik úiymdarda jәne jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynda orys tili resmy týrde qazaq tilimen teng qoldanylady» degen qúqyqtyq norma qabyldadyq. Alayda osy eki qaghidatty mәselening ekeuining de tolyqqandy oryndalyp otyruyn tiyisti qadaghalaudyng joqtyghynan ekinshi tarmaqtaghy qúqyqtyq norma birinshining rólin atqaruda. Al «Qazaqstan Respublikasyndaghy Til turaly» Zannyng 4-babynyng ekinshi bóliginde «Memlekettik til – memleketting býkil aumaghynda qoghamdyq qatynastardyng barlyq salasynda qoldanylatyn memlekettik basqaru, zang shygharu, sot isin jýrgizu jәne is qaghazdaryn jýrgizu tili» degen manyzdy qaghidanyng da jýzege asuy óz dengeyinde bolmay, kóbinde qaghaz jýzinde qalyp keledi. Sonymen qatar «Til turaly» Zannyng «Memleketting til jónindegi qamqorlyghy» degen 6-babynda «Memleket Qazaqstan halqynyng tilderin oqyp-ýirenu men damytu ýshin jaghday tughyzu jóninde qamqorlyq jasaydy» degen sózderden basqa, memlekettik tilge qatysty eshbir qaghidatty mәseleler qarastyrylmady. «Tildi memlekettik qorghau» atty 23-bapta «Qazaqstan Respublikasynda memlekettik til jәne barlyq basqa tilder memleketting qorghauynda bolady. Memlekettik organdar búl tilderding qoldanyluy men damuyna qajetti jaghday jasaydy» dep memlekettik tildi basqa tildermen qatar qoyghan jalpylama sózder jazyla saldy. Sóitip, onsyz da tegeurindi, ondaghan jyl jeke biylep kelgen orys tili algha shyghyp, qauqarsyz qazaq tili keshegi kenestik kezendegidey ekinshi qatargha qaytadan yghysyp otyr. Sonday-aq Konstitusiyada memlekettik organdar men mekemelerde orys tilin memlekettik dәrejege kóteru az bolghanday, «Til turaly» Zannyng 21-babyna baylanysty blankiler, mandayshalar, habarlandyrular, jarnamalar, mekeme men úiym ataulary, basqa da kórneki aqparattardyng memlekettik, orys jәne aghylshyn tilinde jazyluy ýsh tilding arasyna tendik belgisin qoydy. Sóitip, zang arqyly halyqty eki tilde jazugha, eki tilde sóileuge mәjbýr etip otyrmyz.

1998 jylghy 14 tamyzda Qazaqstan Respub­likasy Ýkimeti «Memlekettik organdarda memlekettik tilding qoldanylu ayasyn keneytu turaly» qauly qabyldady. Sonyng «1. Ortalyq atqaru organdary, barlyq dengeydegi әkimder: 1) «Qazaqstan Respublikasynda til turaly» Zannyng 23-babyna sәikes, memlekettik isting barlyq salalarynda memlekettik tilding belsendi qoldanyluy ýshin basym jaghday jasau qajettigin eskere otyryp, memlekettik organdarda is qaghazdaryn kezen-kezenmen qazaq tiline kóshuge baylanysty is sharalar josparyn jasap, jýzege asyrsyn» degen bólimindegi tapsyrma (kóbine orys tilinen qazaq tiline audarylghan qújattar esebinen – Á.B.) 2006-2009 jyldar aralyghynda memlekettik tilge kóshirildi dep jergilikti biylik organdaryna jogharygha raport berilgenine 6-7 jyl boldy. Kýndelikti ómirdi memlekettik qyzmetkerler bizden әldeqayda jaqsy biledi.Sonday-aq «2. Is qaghazdaryn jýrgizu jәne resmy qújattar әzirleuge qatysty qúrylymdar mamandarynyng memlekettik tildi bilui men ony memleket qarjysynyng esebinen oqyp-ýirenui kәsiby biliktilik talaptary qataryna jatqyzylsyn» degen qaghidanyng qanday dengeyde oryndalyp kele jatqany belgisiz. Osy qaulydaghy «8. «Ortalyq atqaru organdary 1999 jyldyng 1-qantaryna deyin ózderining resmy sharalaryn, alqa mәjilisteri men týrli jiyndaryn ótkizetin zaldaryn ilespe audarma jasaugha qajetti tehnikalyq qúral-jabdyqtarmen, mamandarmen qamtamasyz etsin» degen tapsyrma kóbine ilespe audarmashy mamandardyng joqtyghynan shala-jansar oryndalyp keledi. Sodan respublikanyng memlekettik mekemelerinde ótken jiyndarda sóilengen sózder kóbine ekinshi tilge audarylmay, qazaq azamaty óz tilinde aqparat alu jәne óz tilinde sóileu qúqyghynan aiyrylyp, Konstitusiyalyq norma tikeley búzylyp, keybireulerding aitatynynday, týsinikti tilde – orys tilinde sóileuge mәjbýr bolyp jýrmiz. Osylaysha, «Qazaqstan Respublikasyndaghy Til turaly» Zannan keyingi tikeley memlekettik tilge qatysty manyzdy qauly negizinen oryndalmay, qazaq tili memlekettik organdarda audarma tilge ainaldy.

Birde Elbasymyz «Til turaly» Zangha zaman talabynan tuyndaghan ózgerister engizu kerek bolsa, onday qadamgha barghan dúrys degen edi. Biraq Ýkimet te, Parlament te múnday qadamgha bara almay otyr. Sondyqtan eng bolmasa Konstitusiyanyng 7-babynyng 1-tarmaghyna sәikes «Til turaly» Zangha memlekettik tildi qorghau jәne oghan qamqorlyq jasau baghytynda qatang talap qoyatyn qúqyqtyq normalar engizu kerek. Sonday-aq Zannyng «Derektemeler men kórneki aqparat tili» dep atalatyn 21-babyn memlekettik tilding talabyna say qayta jazyp, kýndelikti ómirde eki tilding qosarlanuyn joyyp, qazaq tiline jol ashu asa qajet.

Preziydent «Qazaqstannyng bolashaghy – qazaq tilinde» dep naqty aitqanymen, memlekettik tilge shynayy memlekettik kózqarastyng qalyptas­pauynan qabyldanghan zan, sheshimderding oryndaluyn qadaghalaugha jauapty organdar tarapynan jigerlilik, jýielilik, ústanymdylyq jetispey otyr. Sol sebepten qazirgi qazaq tilining memlekettik mәrtebesimen sanaspaytyndar qatary kýnnen-kýnge erekshe qarqynmen ósude. Áytpese himiya, fizika, biologiya, informatika siyaqty pәnderdi aghylshyn tilinde oqytamyz deymiz be? Sonda qazaq balasy jaratylystanu ghylymdaryn qazaqsha bilmeui kerek pe? Olargha әdebiyet, mәdeniyet jәne tariyhqa qatysty pәndermen shektelu jetedi me? Qazirgi kýni eshbir jerde, ózin qadirlegen, óz tilin qúrmettegen elding birde-bireuinde óz pәnderin basqa tilde oqu joq bolar.

Býgingi aghylshyn tilin kýndiz-týni nasihattau­shylardyng oiynsha, aghylshyn tilin erkin mengergen halyqtyng tabysy da mol, jastary arasynda júmyssyzdyq az, biznes-klimat joghary dengeyde kórinedi. Olay bolsa, kezinde aghylshyndardyng otary bolghan Afrika qúrlyghynyng onnan astam elderi, Aziyadaghy Filippiyn, Kambodja, Indoneziya siyaqty elder, aghylshyn tili ekinshi memlekettik til sanalatyn Ýndistan nege osy kýnge deyin kedeyshilikting qúrsauynan shygha almay jýr? Ásili, baylyq elding tabighy artyqshylyghynan jәne menshikteuding әdiletti nysanynan qúralyp, basqarudyng zandy әdis-tәsilderi men halyqtyng enbekke degen ynta-yqylysymen jasalatyn shyghar.

Songhy kezde tildik kenistiktegi jaghdaylar turaly biylik organdaryna hattar az jazylyp jatqan joq. Byltyr balabaqshadaghy aghylshyn tilin oqytugha baylanysty Ýkimetke hat jazghan bolatynmyn. Sóitsem, ol hatty eshkim oqymay, әiteuir til jóninde shyghar dep Mәdeniyet jәne sport ministrligine jibere salypty. Olar, әriyne, balabaqsha turaly birauyz sóz jazghan joq. Sonan song jana Bilim jәne ghylym ministrining qazirgi bilim jýiesindegi qazaq tilining jaghdayyn bilmey, orta mektepterding materialdyq-tehnikalyq bazasyn kórmey, úl-qyzdarymyzdyng qabilet, mýmkindigin tanymay, bar mәseleni jan-jaqty aqyldasyp, oilaspastan asyghys, ghylymy jәne tәjiriybelik negizsiz ýsh tildik bilim berudi mәlimdegennen keyin jәne Qazaqstan Respublikasynda bilim jәne ghylymdy damytudyng 2016-2019 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlamasy qabyldanghan song Preziydent әkimshiligine arnayy hat jazsam, mening hatym Mәdeniyet jәne sport ministrligine joldanghan eken. Búl orayda Qazaqstan Respublikasy Parlamentine, bir top Senat jәne Mәjilis deputattaryna da hat jazdym. Atalghan hatqa baylanysty Senattyng on bes deputaty sol kezdegi Ýkimet basshysy, elimizding sol kezdegi Premier-ministri Kәrim Mәsimovke saual joldady.

Sodan ne kerek Bilim jәne ghylym ministrli­ginen hattaryma jauap aldym. Onda memlekettik til turaly ministrlik jasap jatqan is-shara­lary­nyng maqsaty – 2020 jylgha qaray barlyq mektep biti­rushilerge qazaq tilin erkin mengertemiz, sol ýshin qazaq tilin jana oqytu әdisterimen jetildiremiz degennen basqa qaghidatty mәseleni taba almadym. Bir jarym bettik jauaptarynda «ýsh tildi bilim beru» men «ýsh túghyrly til» degen sóz tirkesterin 8 ret qaytalapty. Bar aqparat osy mәselelerding manyna toptastyrylypty. Sonan song aghylshyn tilinde bilim beruding manyz­dylyghyn ózderinshe týsindirgileri kelip, 2008 jyldan beri mektepterde aghylshyn tilin oqytu ýderisining jaghdayyn, oqytu ýderisterin zerde­legenderin aitypty. Saualnamagha 300 mynday adam qatysypty. Jauap bergen ata-analardyng 81%-y balalarynyng aghylshyn tilin bilgenin qalaydy eken. Shynyna kelgende, qazirgi kýnderi balasynyng aghylshyn tilin bilgenine qarsy ata-anany qolgha shyraq alyp jýrip tabu qiyn shyghar. Al әli tili erkin shyqpaghan, ata-analary da óz til­derin bilmeytin, tipti qazaq tilinde sóilegisi kel­meytin úl-qyzdarymyzgha balabaqshadan bas­tap, bastauysh mektepting birinshi synybynan aghyl­­shyn tilin oqytudyng jay-japsary jóninde birauyz sóz joq. Sebebi mәselelerding jaghdayyn zer­deleu ministrlik ýshin tiyimsiz. Óitkeni onyng nәtiy­jeleri ózderining maqsattaryna qayshy kelui mýmkin.

Sóz sony  nemese óz tilimizge ózimiz ie  boluymyz qajet

Sóz sonynda memlekettik mәrtebege ie bolghan tughan tilimizding túghyrly boluy ýshin otbasy da, bilim jýiesi de, biylik organdary da, býkil qogham bolyp ana tilimizge qamqorlyq jasauy qajet degimiz keledi. Búl ýshin eng birinshi últtyq ruhymyz ben namysymyzdy kóteruding joldaryn oilastyru kerek. Búl býgingi kýni otbasynda tәrbie júmysynyn, bilim jýiesining mazmúnyn óz últymyzdyng ejelgi qúndylyqtarymen bayyta týsip, qazirgi zamana úsynghan jana iydeyalardy óz tarihy jәne últtyq erekshelikterimizdi eskere otyryp qabyldau qajet etedi. Bilimning funksionaldyq qyzmetin arttyruda onyng jalpy kólemin úlghaytudyng esebinen emes, balalarymyzdyng oilana bilu qabiletine, logikalyq jýiesining damuyna erekshe kónil bólgen jón. Úlylyq jýieli oilana biluden bastau alatynyn eskergen abzal. Ózimning joghary oqu ornyndaghy kóp jyl bayqaghanym – úl-qyzdarymyzdyng oilana bilu ónerining tym tómendigi. Búl – olardyng tolymdy azamat bolyp qalyptasuyndaghy basty kedergi.

Qazaqstannan ózge kez kelgen órkeniyetti elding azamattary óz elining memlekettik tilinde sóileydi. Al biz osydan shiyrek ghasyrday uaqyt búryn Tәuelsizdikke qol jetkizsek te, til sayasatynda kónil kónshiterliktey nәtiyje joqtyng qasy. Alash arysy Mústafa Shoqay: «Últtyq ruhsyz últ tәuelsizdigi boluy mýmkin be? Tarih ondaydy kórgen joq ta, bilmeydi de. Últ azattyghy – últtyq ruhtyng nәtiyjesi. Al últtyq ruhtyng ózi últ azattyghy men tәuelsizdigi ayasynda ósip damidy, jemis beredi» degen eken. Shynynda da, últtyq ruh tamasha qasiyetterge ie etumen birge óz últyndy shynayy tanugha, óz halqynnyng aldyndaghy óz boryshyndy joghary sezine týsuge kómektesedi. Al memlekettik til – últtyng ózindik sanasyn qalyptastyratyn birden-bir qúdiretti kýshi ekenin eskergenimiz jón.

Tilimizge mәn bermeu – elimizding taghdyryna mәn bermeu. Tilinen airylghan elding ózi de birte-birte joyylatynyn әrbir qazaq týsingeni dúrys bolar edi. Kezinde eki tilde bilim berudi dúrys úiymdastyra almay, ana tilimizding ýstemdigin qamtamasyz etpey, ony ekinshi qatargha shygharghan bolatynbyz. Endi balabaqshadan ýiretilip jatqan qos tilding ýstemdigin ana tilimiz kótere alar ma eken. Kópshilikti oilantyp jatqan osy mәsele. Óitkeni qay uaqytta da ýstem til jergilikti tildi jútyp otyrady. Múny Resey aimaghyndaghy, ­Amerika jerindegi bayyrghy halyqtardyng taghdyry talay dәleldedi.

Sondyqtan sóz sonynda aitarym, jaqsylyqty kókten de, jerden de izdemeyik. Últtyq ruhymyzdy qamshylay, últtyq namysymyzdy oyata otyryp, óz tilimizge ózimiz ie bolayyq. Til – bizding janymyz, býginimiz de ertenimiz. Osyny jete oilansaq jaqsy bolar edi, aghayyn!

Bәkir Ábdijәlel, 
sayasy ghylym doktory,
professor

Abai.kz