الاش ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسى ەڭ ءبىرىنشى رۋحاني دۇنيەمىزدىڭ وزەگى – ءتىلدىڭ بوستاندىعىنان باستالعان ەدى. Cوناۋ 1905 جىلدىڭ قاراشاسىندا ماسكەۋدە وتكەن رەسەيدىڭ جەرگىلىكتى جانە قالالىق قايراتكەرلەرى سەزىندە 5 ميلليونعا جۋىق قازاق حالقىنىڭ اتىنان اسا كورنەكتى ساياسي رەفورماتور، عۇلاما عالىم ءاليحان بوكەيحان ءسوز سويلەپ، ءوز حالقىنىڭ انا تىلىنە بوستاندىق بەرىلۋىن، ىسقاعازدارىنىڭ قازاق تىلىندە جۇرگىزىلۋىن، قازاق مەكتەبىنىڭ قۋدالانباۋىن ايتۋى جايدان-جاي ەمەس بولاتىن.

الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتى ۇران­داتقا­نىمەن ونى ىسپەن دالەلدەي الماعان كەشەگى كەڭەس زامانىندا قابىلداعان قازاقستاننىڭ ەكى كونس­تيتۋتسياسىندا دا ەلدىڭ، جەردىڭ يەسى قازاقتىڭ ءتىلى جونىندە ءبىر اۋىز ءسوز بولعان جوق. دەگەنمەن، رەسپۋبليكامىزدا كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى 20-30-جىلدارىندا قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جۇرگىزۋ ءۇشىن ءبىراز ارەكەت جاسالىندى. 1920-1925 جىلدارى قىرعىز اكسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى (بۇگىنگى پرەمەر-مينيستر) ساكەن سەيفۋللين قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى تۋرالى توعىز ماقالا جازدى. بىراق كوپ ۇزاماي حالىقتىڭ مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسكەن ۇلت زيالىلارىن تۇگەل دەرلىك قۋعىنداپ، كوبىسىن تۇرمەگە تىعىپ، الدىن اتىپ جويعاننان كەيىن كەڭەستىك بيلىك ورىس ءتىلىن مەملەكەتتىك مارتەبەگە كوتەرۋگە تىكەلەي كىرىستى. 1938 جىلعى 13 ناۋرىزدا بكپ(ب) وك مەن كسرو حالىق كوميسساريا­تى ­«ۇلتتىق رەسپۋبليكالار مەن وبلىس­تار­داعى مەكتەپتەردە ورىس ءتىلىن مىندەتتى وقىتۋ تۋرالى» قاۋلى قا­بىلدادى. وسى جىلعى 5 ءساۋىر كۇنى قازاق سسر واك مەن حك كەڭەسى «قازاق مەكتەپتەرىندە ورىس ءتىلىن مىندەتتى تۇردە وقىتۋ تۋرالى» قابىل­داعان قاۋلىدا رەسپۋبليكاداعى قازاق مەكتەپتەرىندەگى ورىس ءتىلىن وقىتۋدى قاناعاتتانعىسىز دارەجەدە دەپ سا­نادى، ءارى بۇل جاعدايعا جۇرتتىڭ ۇرەيىن ۇشىراتىن ساياسي باعا بەرىلدى. سولاقاي ساياساتشىلدار حالىققا ءبىلىم بەرۋ ورگاندارى مەن جەكەلەگەن كەڭەس اپپاراتىنىڭ كەيبىر بۋىندارىنا كونتررەۆوليۋتسياشىل بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق پەن تروتسكيستىك-بۋ­حا­ريندىك ەلەمەنتتەردىڭ كىرىپ كەت­كەندەردىڭ ماقساتى – لەنيندىك-cتاليندىك ۇلتتىق ساياساتتى جۇزەگە اسىرماۋ، ءسويتىپ، قازاق حالقىنىڭ ورىس حالقىمەن تۋىسقاندىق بىرلىگىن بۇزۋ دەپ ءتۇسىندىردى. مۇنداي تۇسىنىك سايا­سي قۋعىن-سۇرگىندى باسىنان كەشىرىپ وتىرعان زيالى قاۋىمنىڭ اۋزىن اشتىرمادى، قولىن ىسكە بارعىزبادى. ال بۇقارا حالىق ءۇن قاتپادى.

شىنىنا كەلگەندە، ول كەزدە ەلى­مىزدەگى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جاع­دا­يىنىڭ ءوزى ءتىپتى ءماز ەمەس ەدى. 1937/1938 وقۋ جىلىندا رەسپۋبلي­كا­داعى بارلىق 292 مەكتەپتىڭ 157-ءى ورىس مەك­تەپتەرى، 10-ى ارالاس، 89-ى عانا تازا قازاق جانە ت.ب. مەكتەپتەر بولا­تىن. بىراق بۇل ءبىزدىڭ باسشىلاردى دا، كەيبىر «بەلسەندى» قوسشىلاردى دا ويلاندىرمادى، قايتا ولار ءوزىمىزدى ورعا جىعىپ، ورىس مەكتەبىن كوبەيتۋگە، ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىن ورناتۋعا جەڭدەرىن تۇرە، ماڭداي تەرلەرىن سۇرتە كىرىسكەن بولاتىن. بۇل كەڭەستىك بيلىكتىڭ جاڭا ءتىل ساياساتى ساياسي مادەنيەتى تومەن، كەشە وتارلىق ەزگىدە بولعان، ءارى ءوز ەلىندە ازشىلىققا اينالعان قازاق حالقىن زور قيىنشىلىقتارعا جەتەلەدى. سونىڭ زاردابىن جەتپىس جىلداي كوردىك، كوپ نارسەگە كوندىك، ءالى جالعاسىپ كەلەدى.

سوندىقتان دا ەگەمەندىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىن­دا ەلىمىزدىڭ شىنايى ۇلتشىل ازاماتتارى ەڭ ءبىرىنشى ءتىلىمىز ءۇشىن كۇرەسىپ، 1989 جىلعى قازاق كسر جوعارى كەڭەسىندە ونىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىنە قول جەتكىزىلدى. بۇل 1995 جىلعى اتا زاڭدا كونستيتۋتسيالىق شەشىمىن تاپتى. 1997 جىلعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى» زاڭدا قازاق جانە ورىس تىلدەرىنىڭ نەگىزگى قۇقىقتىق مارتەبەلەرى مەن قاعيدالارى ودان ءارى دامىتىلدى. وسى ماڭىزدى قۇجاتتى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا الداعى باسىم باعىتتار مەن مىندەتتەر دە ايقىندالدى. از ۋاقىتتا كوپ نارسە جۇزەگە استى. مۇنىڭ بارلىعى ءوز وتانىندا كەشە عانا ەكىنشى قاتارعا ىعىستىرىلعان قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا يگى ىقپال جاسادى. مۇنى حالقىمىز كورىپ، ءبىلىپ وتىر.

الايدا قايتا قۇرۋدان باستالعان ءتىل ءۇشىن كۇرەس، ۇلتتىق رۋح ەگەمەندىككە جەتۋ مەن تاۋەلسىزدىك الۋدان ءارى اسا المادى. ەڭ وكىنىشتىسى – پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلىق ساياساتى، سونىڭ ساياسي جالعاسىنداي بولعان كەڭەس وكىمەتى كەزىندە مەملەكەتىمىزدىڭ دە، ۇلتىمىزدىڭ دا تولىققاندى قالىپتاسا الماعاندىعىنان سان جىلدار تىلدىك كەڭىستىكتە قوردالانعان قيىنشىلىقتار مەن قايشىلىقتاردى جويۋدا باتىل ساياسي جانە قۇقىقتىق ارەكەتتەر جاسالىنبادى. اسقاق يدەيا جاڭا جاعدايدا ۇلتتىق مۇراتتارىمىزدى شەشۋمەن جالعاستىرىلىپ، ءداستۇرلى رۋحاني بۇلاقتان سۋعارىلىپ، سانامىز تاۋەلسىزدىك تالاپتارىنا سايكەس ءتيىستى جاڭارمادى. بىرنەشە عاسىر وتارشىلدىقتان پايدا بولعان جالتاقتىق، كەشە عانا ۇستەمدىك جاساعان، بۇگىن دە جالعاسا تۇسكەن قۇلدىق پسيحولوگيا ۇلكەن كەدەرگى بولىپ جىگەرلى ىسكە جىبەرمەي كەلەدى.
وسىنداي جاعدايدان بۇگىنگى انا تىلدىك كەڭىستىكتە ءالى شەشۋىن تاباتىن ماسەلەلەر جەتكىلىكتى، ءتىپتى ول كەيدە كوبەيە تۇسپەسە، استە ازايا­تىن ەمەس. مۇنىڭ قانداي سەبەپتەرى بار؟ قاشان ەلباسىمىزدىڭ «قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە»، «قازاق ءتىلى – باستى قۇندىلىعىمىز»، ت.ب. قاستەرلى ءسوز تىركەستەرى قاناتتانىپ، ۇلتىمىزدىڭ ازاماتتارىنىڭ تۇگەل كوكەيىنە تۇراقتى قوناتىن بولادى؟ تۋعان ءتىلىمىز تاۋەلسىزدىكتىڭ تاباندى تۇعىرى قاشان بولا الادى؟

مۇنىڭ، بىزدىڭشە، تولىپ جاتقان سەبەپتەرى بار. ەڭ باستىسى حالقىمىزدا ۇلتتىق نامىس، ۇلتتىق رۋح باسەڭ. بۇل ءازىر كوتەرىلەتىن ەمەس. ال ورىسشا وقىپ، ەۋروپاشا تاربيەلەنگەن قاراكوزدەرىمىزدىڭ كوبىندە مادەني قۇندىلىعىمىزعا دەگەن ىقىلاس جوق. وسىنىڭ بارلىعى قوعامىمىزدا ۇلتتىق ءتىلدى قالىپتاستىراتىن الەۋمەتتىك ورتانى جەتىمسىز ەتىپ وتىر. گازەتتەردە جاريالانعان زەرتتەۋلەر بويىنشا قازىر قازاقتىڭ 60 پايىزى تەك ورىس تىلىندە سويلەيدى ەكەن. ال سولتۇستىك وبلىستاردا بۇل كورسەتكىش بۇدان دا جوعارى.

ءبىلىم جۇيەسى – انا ءتىلىن جەتىلدىرۋ ۇياسى

انا ءتىلىن تولىقتىرا، جەتىلدىرە ءتۇسۋدىڭ بىردەن-ءبىر الەۋمەتتىك ۇياسى – ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى. بىراق بۇل سالادا ءازىر قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەلەرى كۇردەلەنە تۇسپەسە، جەڭىلدەي قوياتىن ەمەس. بىزدە ءالى ماسەلەنىڭ تەگىنە، جاي-كۇيىنە، بولاشاعىنا تەرەڭ بارا بەرمەۋ، عىلىمي-تاجىريبەلىك نەگىزى جوق دۇنيەلەر باسىم. ايتپەسە انا ءتىلىنىڭ بازالىق قۇندىلىقتارى تۇگىل، جاس ۇرپاعىمىز ءوز انا تىلىندە دۇرىس سويلەي الماي وتىرعاندا، ولاردىڭ ۇلتتىق ويلاۋ جۇيەسى ءالى دۇرىس قالىپتاسا قويماعان جاعدايدا قازاقتىلدى بالاباقشالاردا ارنايى مۇعالىم ءبولىپ، اعىلشىن ءتىلىن وقىتار ما ەدىك؟ بۇل ازداي، اعىلشىن ءتىلىن وتكەن وقۋ جىلىنان ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ وقىتتىق.

ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىندەگىلەر رەس­پۋبليكادا قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگى دە ۇلكەن ماسەلە بولىپ وتىرعانىمەن ساناسقىلارى كەلمەيدى. ءالى ءۇشىنشى اۋىسىم جويىلعان جوق. ءتىپتى استانادا قازاق مەكتەپتەرى جەتىمسىز، ال ورىس مەكتەپتەرىندە جىل سايىن ونشاقتى ءبىرىنشى قازاق سىنىپتار اشىلۋدا. وسىنداي ارالاس مەكتەپتەردىڭ نەگىزى ورىس سىنىپتارى دا، ال ازشىلىعى قازاق سىنىپتارى بولىپ وتىر. بۇل قازاقتىڭ ۇل-قىزدارىنىڭ ءوز انا ءتىلىن جۇيەلى مەڭگەرۋىندە كوپتەگەن كەدەرگىلەر كەلتىرۋدە.

راس، تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاق تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەر جەلىسى 2768-دەن 3777-گە جەتتى. بۇل ەلىمىزدەگى بارلىق مەكتەپتەردىڭ جارتىسىنا جەتىپ قالادى. ال ءوز جەرىندە بۇكىل حالىقتىڭ 65% بولىپ وتىرعان قازاقتىڭ باسقا ۇل-قىزدارى قايدا وقيدى؟ كەيبىر ايماقتاردا ارالاس مەكتەپتەر سانى ازاياتىن ءتۇرى جوق. ولار ورتا ءبىلىم وشاقتارىنىڭ 20 پايىزدايىن قۇرايدى.

ورتا ارناۋلى جانە جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى مەملەكەتتىك تالاپتارعا ساي ەمەس. جوعارى ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ اڭعارعانىم ستۋدەنتتەر، اسىرەسە قىز بالالاردىڭ دەنى قازاق تىلىندە سويلەي بەرمەيدى. ورىس توپتارىنداعى ۇلتى قازاق ستۋدەنتتەردىڭ 80-90 پايىزى ءوز تىلدەرىندە سويلەمەيدى. ءورىستىلدى قازاق وقىتۋشىلار ءوزارا دا، ستۋدەنتتەرمەن دە تەك ورىس تىلىندە سويلەسەدى.

بيىل قازاق گۋمانيتارلىق زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاق جانە ورىس تىلدەرى كافەدراسى «قازاق ءتىلىن» وقىتۋعا بايلانىستى ساۋالناما جۇرگىزگەن بولاتىن. سودان مىسالدار كەلتىرە كەتەيىك. «ءسىزدىڭ قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ دەڭگەيىڭىز قانداي؟» دەگەن سۇراققا 149 ستۋدەنتتىڭ 11%-ى وتە جاقسى جانە جاقسى دەپ، 75%-ى ورتا دەڭگەيدە، 14%-ى ورتادان تومەن دەڭگەيدە دەپ جاۋاپ بەرگەن. «قازاق ءتىلىن ءبىلۋ دەڭگەيىڭ تومەن بولسا، وعان نە سەبەپ بولدى؟» دەگەنگە 11%-ى «ءورىستىلدى قوعامدا ءومىر سۇرگەندىكتەن» دەسە، 56%-ى: «وتباسىندا، دوستارمەن قازاق تىلىندە سويلەمەۋدەن نە از سويلەۋدەن» دەپتى.

وسىنداي جايلاردى ويلاپ جوعارى بيلىك ورگاندارىنا مىنانداي ناقتى ۇسىنىس تا جاساعان ەدىك. كەز كەلگەن بالاباقشادا اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋدى دوعارىپ، قازاق ءتىلىن جۇيەلى تۇردە ۇيرەتۋ قاجەت. بۇل ءۇشىن بالاباقشا تاربيەشىلەرىنىڭ ماماندىعىن قوسىمشا قازاق ءتىلى پانىمەن تولىقتىرۋ قاجەت. سونان سوڭ باستاۋىش مەكتەپتىڭ العاشقى سىنىپتارىندا بۇلدىرشىندەردىڭ قازاقشا جازا، وقي جانە سويلەي الۋىنا، ولاردىڭ ۇلتتىق ويلاۋ جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ەرەكشە ءمان بەرگەن ءجون. بار مۇمكىندىك، كۇش-جىگەر بالاباقشا مەن باستاۋىش مەكتەپتەردە مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا باعىتتالعانى دۇرىس بولار ەدى. بۇعاناسى ءالى بەكىمەگەن، ۇلتتىق تاربيە مەن انا ءتىلىن بويىنا تولىق سىڭىرە الماعان، ۇلتتىق ويلاۋ جۇيەسى ءالى قالىپتاسا قويماعان ۇرپاققا وزگە ءتىلدى ۇيرەتۋگە كۇش سالۋ اقىلعا سىيمايدى. ال اعىلشىن جانە ورىس ءتىلىن كەيىنگى سىنىپتاردان باستاپ، بىراق ولاردى الەمدىك ءبىلىم-عىلىمنىڭ نەگىزدەرىن يگەرۋ قۇرالى رەتىندە وقىتقان دۇرىس. وسى جەردە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «وقىعان قازاقتاردىڭ كوسەمى» اتاعان احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ سوناۋ ەلىمىزدە قازاق تىلدىك ورتا كۇشتى كەزدە باستاۋىش مەكتەپتىڭ بەس جىلدىق بولۋى، ونىڭ ءۇش جىلىندا قازاق بالاسى قازاقشا وقي، جازا جانە سويلەي الۋى كەرەك، ءتورتىنشى جىلدان باستاپ ورىس ءتىلىن وقىتقان ءجون دەگەنىن ەسكە سالا كەتسەك ارتىق بولماس. بالكىم، ون ەكى جىلدىق وقۋ جۇيەسىن ويلاستىرعاندا وسى جاعدايدى ەسكەرگەنىمىز ءجون شىعار. ال ءبىلىم مەن تاربيەنى قازاقتىڭ تىلىندە جانە ەجەلدەن كەلە جاتقان ەش حالىقتان كەم ەمەس ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا نەگىزدەپ، بۇگىنگى زامانا تالاپتارىنا سايكەس جەتىلدىرە، تولىقتىرا ەسكەرە وتىرىپ جۇرگىزگەن دۇرىس بولار ەدى.

قۇقىقتىق  كەڭىستىكتەگى قازاق ءتىلى

بۇگىنگى قوعامىمىزدا انا تىلدىك ورتانىڭ دۇرىس قالىپتاسۋىنا كەرى ىقپال ەتىپ كەلە جاتقان فاكتورلار از ەمەس. ەلباسىنىڭ 2008 جىلدان باستاپ جولداۋىندا ورىسشا ايتىلعان «تريەدينستۆو يازىكوۆ» ءسوز تىركەسىن كەيبىر شالا ساۋاتتى ساياساتشىلداردىڭ قازاقشاعا «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» دەپ اۋدارۋى حالىقتى دا، ءتىل ماماندارىن دا شاتاستىرىپ، ولار ءتىلدىڭ جالعىز عانا تۇعىرى بولاتىنىن، ونىڭ ۇلتتىق ءتىل ەكەنىن بىلە تۇرا بۇرمالاپ، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىن مەملەكەتتىك مارتەبەسى بار قازاق تىلىمەن ءبىر دەڭگەيگە قويۋدا. ءسويتىپ، قۇقىقتىق جاعىنان دا، ساياسي جاعىنان دا قاتەلىكتەر جاسالۋدا.

مۇنداي جاعدايدى بايقاعان ەلباسى 2008 جىلعى 29 مامىردا قازاقتىلدى اقپارات قۇرال­دارىنىڭ جەتەكشىلەرىمەن كەزدەسۋىندە وسى «ءۇش ءتىلدىڭ بىرلىگىن»، استە «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» ەمەس، دۇرىس تۇسىنبەگەندەرگە: «قازاق ءتىلى ءۇش ءتىلدىڭ بىرەۋى بولىپ قالمايدى. ءۇش ءتىلدىڭ ءبىرىنشىسى، نەگىزگىسى، باستىسى، ماڭىزدىسى بولا بەرەدى. قازاق ءتىلى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى» دەپ قاداپ ايتقان بولاتىن.

قازىرگى انا تىلدىك كەڭىستىك قۇقىقتىق جاعىنان دا جەتىلمەي وتىر. رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك ۇيىمدارى مەن مەكەمەلەرىندە مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى كونستيتۋتسيالىق، زاڭدىق نورمالار ءتيىستى ورىندالماي كەلەدى. مىسالى، كونستيتۋتسيانىڭ 7-ءشى بابىنىڭ 1-ءىنشى تارماعىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى» دەپ جازدىق تا، 2-ءىنشى تارماعىندا «مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە قازاق تiلiمەن تەڭ قولدانىلادى» دەگەن قۇقىقتىق نورما قابىلدادىق. الايدا وسى ەكى قاعيداتتى ماسەلەنىڭ ەكەۋىنىڭ دە تولىققاندى ورىندالىپ وتىرۋىن ءتيىستى قاداعالاۋدىڭ جوقتىعىنان ەكىنشى تارماقتاعى قۇقىقتىق نورما ءبىرىنشىنىڭ ءرولىن اتقارۋدا. ال «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ 4-بابىنىڭ ەكىنشى بولىگىندە «مەملەكەتتىك ءتىل – مەملەكەتتىڭ بۇكىل اۋماعىندا قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىلاتىن مەملەكەتتىك باسقارۋ، زاڭ شىعارۋ، سوت ءىسىن جۇرگىزۋ جانە ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋ ءتىلى» دەگەن ماڭىزدى قاعيدانىڭ دا جۇزەگە اسۋى ءوز دەڭگەيىندە بولماي، كوبىندە قاعاز جۇزىندە قالىپ كەلەدى. سونىمەن قاتار «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ «مەملەكەتتىڭ ءتىل جونىندەگى قامقورلىعى» دەگەن 6-بابىندا «مەملەكەت قازاقستان حالقىنىڭ تىلدەرىن وقىپ-ۇيرەنۋ مەن دامىتۋ ءۇشىن جاعداي تۋعىزۋ جونىندە قامقورلىق جاسايدى» دەگەن سوزدەردەن باسقا، مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى ەشبىر قاعيداتتى ماسەلەلەر قاراستىرىلمادى. «ءتىلدى مەملەكەتتىك قورعاۋ» اتتى 23-باپتا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەملەكەتتىك ءتىل جانە بارلىق باسقا تىلدەر مەملەكەتتىڭ قورعاۋىندا بولادى. مەملەكەتتىك ورگاندار بۇل تىلدەردىڭ قولدانىلۋى مەن دامۋىنا قاجەتتى جاعداي جاسايدى» دەپ مەملەكەتتىك ءتىلدى باسقا تىلدەرمەن قاتار قويعان جالپىلاما سوزدەر جازىلا سالدى. ءسويتىپ، ونسىز دا تەگەۋرىندى، ونداعان جىل جەكە بيلەپ كەلگەن ورىس ءتىلى العا شىعىپ، قاۋقارسىز قازاق ءتىلى كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدەگىدەي ەكىنشى قاتارعا قايتادان ىعىسىپ وتىر. سونداي-اق كونستيتۋتسيادا مەملەكەتتىك ورگاندار مەن مەكەمەلەردە ورىس ءتىلىن مەملەكەتتىك دارەجەگە كوتەرۋ از بولعانداي، «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ 21-بابىنا بايلانىستى بلانكىلەر، ماڭدايشالار، حابارلاندىرۋلار، جارنامالار، مەكەمە مەن ۇيىم اتاۋلارى، باسقا دا كورنەكى اقپاراتتاردىڭ مەملەكەتتىك، ورىس جانە اعىلشىن تىلىندە جازىلۋى ءۇش ءتىلدىڭ اراسىنا تەڭدىك بەلگىسىن قويدى. ءسويتىپ، زاڭ ارقىلى حالىقتى ەكى تىلدە جازۋعا، ەكى تىلدە سويلەۋگە ءماجبۇر ەتىپ وتىرمىز.

1998 جىلعى 14 تامىزدا قازاقستان رەسپۋب­ليكاسى ۇكىمەتى «مەملەكەتتىك ورگانداردا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋ اياسىن كەڭەيتۋ تۋرالى» قاۋلى قابىلدادى. سونىڭ «1. ورتالىق اتقارۋ ورگاندارى، بارلىق دەڭگەيدەگى اكىمدەر: 1) «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ 23-بابىنا سايكەس، مەملەكەتتىك ءىستىڭ بارلىق سالالارىندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بەلسەندى قولدانىلۋى ءۇشىن باسىم جاعداي جاساۋ قاجەتتىگىن ەسكەرە وتىرىپ، مەملەكەتتىك ورگانداردا ءىس قاعازدارىن كەزەڭ-كەزەڭمەن قازاق تىلىنە كوشۋگە بايلانىستى ءىس شارالار جوسپارىن جاساپ، جۇزەگە اسىرسىن» دەگەن بولىمىندەگى تاپسىرما (كوبىنە ورىس تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارىلعان قۇجاتتار ەسەبىنەن – ءا.ب.) 2006-2009 جىلدار ارالىعىندا مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرىلدى دەپ جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىنا جوعارىعا راپورت بەرىلگەنىنە 6-7 جىل بولدى. كۇندەلىكتى ءومىردى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر بىزدەن الدەقايدا جاقسى بىلەدى.سونداي-اق «2. ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋ جانە رەسمي قۇجاتتار ازىرلەۋگە قاتىستى قۇرىلىمدار ماماندارىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى مەن ونى مەملەكەت قارجىسىنىڭ ەسەبىنەن وقىپ-ۇيرەنۋى كاسىبي بىلىكتىلىك تالاپتارى قاتارىنا جاتقىزىلسىن» دەگەن قاعيدانىڭ قانداي دەڭگەيدە ورىندالىپ كەلە جاتقانى بەلگىسىز. وسى قاۋلىداعى «8. «ورتالىق اتقارۋ ورگاندارى 1999 جىلدىڭ 1-قاڭتارىنا دەيىن وزدەرىنىڭ رەسمي شارالارىن، القا ماجىلىستەرى مەن ءتۇرلى جيىندارىن وتكىزەتىن زالدارىن ىلەسپە اۋدارما جاساۋعا قاجەتتى تەحنيكالىق قۇرال-جابدىقتارمەن، ماماندارمەن قامتاماسىز ەتسىن» دەگەن تاپسىرما كوبىنە ىلەسپە اۋدارماشى مامانداردىڭ جوقتىعىنان شالا-جانسار ورىندالىپ كەلەدى. سودان رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك مەكەمەلەرىندە وتكەن جيىنداردا سويلەنگەن سوزدەر كوبىنە ەكىنشى تىلگە اۋدارىلماي، قازاق ازاماتى ءوز تىلىندە اقپارات الۋ جانە ءوز تىلىندە سويلەۋ قۇقىعىنان ايىرىلىپ، كونستيتۋتسيالىق نورما تىكەلەي بۇزىلىپ، كەيبىرەۋلەردىڭ ايتاتىنىنداي، تۇسىنىكتى تىلدە – ورىس تىلىندە سويلەۋگە ءماجبۇر بولىپ ءجۇرمىز. وسىلايشا، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى» زاڭنان كەيىنگى تىكەلەي مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى ماڭىزدى قاۋلى نەگىزىنەن ورىندالماي، قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ورگانداردا اۋدارما تىلگە اينالدى.

بىردە ەلباسىمىز «ءتىل تۋرالى» زاڭعا زامان تالابىنان تۋىنداعان وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەك بولسا، ونداي قادامعا بارعان دۇرىس دەگەن ەدى. بىراق ۇكىمەت تە، پارلامەنت تە مۇنداي قادامعا بارا الماي وتىر. سوندىقتان ەڭ بولماسا كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنىڭ 1-تارماعىنا سايكەس «ءتىل تۋرالى» زاڭعا مەملەكەتتىك ءتىلدى قورعاۋ جانە وعان قامقورلىق جاساۋ باعىتىندا قاتاڭ تالاپ قوياتىن قۇقىقتىق نورمالار ەنگىزۋ كەرەك. سونداي-اق زاڭنىڭ «دەرەكتەمەلەر مەن كورنەكى اقپارات ءتىلى» دەپ اتالاتىن 21-بابىن مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تالابىنا ساي قايتا جازىپ، كۇندەلىكتى ومىردە ەكى ءتىلدىڭ قوسارلانۋىن جويىپ، قازاق تىلىنە جول اشۋ اسا قاجەت.

پرەزيدەنت «قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە» دەپ ناقتى ايتقانىمەن، مەملەكەتتىك تىلگە شىنايى مەملەكەتتىك كوزقاراستىڭ قالىپتاس­پاۋىنان قابىلدانعان زاڭ، شەشىمدەردىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋعا جاۋاپتى ورگاندار تاراپىنان جىگەرلىلىك، جۇيەلىلىك، ۇستانىمدىلىق جەتىسپەي وتىر. سول سەبەپتەن قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىمەن ساناسپايتىندار قاتارى كۇننەن-كۇنگە ەرەكشە قارقىنمەن وسۋدە. ايتپەسە حيميا، فيزيكا، بيولوگيا، ينفورماتيكا سياقتى پاندەردى اعىلشىن تىلىندە وقىتامىز دەيمىز بە؟ سوندا قازاق بالاسى جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىن قازاقشا بىلمەۋى كەرەك پە؟ ولارعا ادەبيەت، مادەنيەت جانە تاريحقا قاتىستى پاندەرمەن شەكتەلۋ جەتەدى مە؟ قازىرگى كۇنى ەشبىر جەردە، ءوزىن قادىرلەگەن، ءوز ءتىلىن قۇرمەتتەگەن ەلدىڭ بىردە-بىرەۋىندە ءوز پاندەرىن باسقا تىلدە وقۋ جوق بولار.

بۇگىنگى اعىلشىن ءتىلىن كۇندىز-ءتۇنى ناسيحاتتاۋ­شىلاردىڭ ويىنشا، اعىلشىن ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەن حالىقتىڭ تابىسى دا مول، جاستارى اراسىندا جۇمىسسىزدىق از، بيزنەس-كليمات جوعارى دەڭگەيدە كورىنەدى. ولاي بولسا، كەزىندە اعىلشىنداردىڭ وتارى بولعان افريكا قۇرلىعىنىڭ وننان استام ەلدەرى، ازياداعى فيليپپين، كامبودجا، يندونەزيا سياقتى ەلدەر، اعىلشىن ءتىلى ەكىنشى مەملەكەتتىك ءتىل سانالاتىن ءۇندىستان نەگە وسى كۇنگە دەيىن كەدەيشىلىكتىڭ قۇرساۋىنان شىعا الماي ءجۇر؟ ءاسىلى، بايلىق ەلدىڭ تابيعي ارتىقشىلىعىنان جانە مەنشىكتەۋدىڭ ادىلەتتى نىسانىنان قۇرالىپ، باسقارۋدىڭ زاڭدى ءادىس-تاسىلدەرى مەن حالىقتىڭ ەڭبەككە دەگەن ىنتا-ىقىلىسىمەن جاسالاتىن شىعار.

سوڭعى كەزدە تىلدىك كەڭىستىكتەگى جاعدايلار تۋرالى بيلىك ورگاندارىنا حاتتار از جازىلىپ جاتقان جوق. بىلتىر بالاباقشاداعى اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋعا بايلانىستى ۇكىمەتكە حات جازعان بولاتىنمىن. سويتسەم، ول حاتتى ەشكىم وقىماي، ايتەۋىر ءتىل جونىندە شىعار دەپ مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنە جىبەرە سالىپتى. ولار، ارينە، بالاباقشا تۋرالى ءبىراۋىز ءسوز جازعان جوق. سونان سوڭ جاڭا ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترىنىڭ قازىرگى ءبىلىم جۇيەسىندەگى قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايىن بىلمەي، ورتا مەكتەپتەردىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسىن كورمەي، ۇل-قىزدارىمىزدىڭ قابىلەت، مۇمكىندىگىن تانىماي، بار ماسەلەنى جان-جاقتى اقىلداسىپ، ويلاسپاستان اسىعىس، عىلىمي جانە تاجىريبەلىك نەگىزسىز ءۇش تىلدىك ءبىلىم بەرۋدى مالىمدەگەننەن كەيىن جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءبىلىم جانە عىلىمدى دامىتۋدىڭ 2016-2019 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى قابىلدانعان سوڭ پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە ارنايى حات جازسام، مەنىڭ حاتىم مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنە جولدانعان ەكەن. بۇل ورايدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنە، ءبىر توپ سەنات جانە ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنا دا حات جازدىم. اتالعان حاتقا بايلانىستى سەناتتىڭ ون بەس دەپۋتاتى سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىسى، ەلىمىزدىڭ سول كەزدەگى پرەمەر-ءمينيسترى كارىم ماسىموۆكە ساۋال جولدادى.

سودان نە كەرەك ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترلى­گىنەن حاتتارىما جاۋاپ الدىم. وندا مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى مينيسترلىك جاساپ جاتقان ءىس-شارا­لارى­نىڭ ماقساتى – 2020 جىلعا قاراي بارلىق مەكتەپ ءبىتى­رۋشىلەرگە قازاق ءتىلىن ەركىن مەڭگەرتەمىز، سول ءۇشىن قازاق ءتىلىن جاڭا وقىتۋ ادىستەرىمەن جەتىلدىرەمىز دەگەننەن باسقا قاعيداتتى ماسەلەنى تابا المادىم. ءبىر جارىم بەتتىك جاۋاپتارىندا «ءۇش ءتىلدى ءبىلىم بەرۋ» مەن «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» دەگەن ءسوز تىركەستەرىن 8 رەت قايتالاپتى. بار اقپارات وسى ماسەلەلەردىڭ ماڭىنا توپتاستىرىلىپتى. سونان سوڭ اعىلشىن تىلىندە ءبىلىم بەرۋدىڭ ماڭىز­دىلىعىن وزدەرىنشە تۇسىندىرگىلەرى كەلىپ، 2008 جىلدان بەرى مەكتەپتەردە اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋ ۇدەرىسىنىڭ جاعدايىن، وقىتۋ ۇدەرىستەرىن زەردە­لەگەندەرىن ايتىپتى. ساۋالناماعا 300 مىڭداي ادام قاتىسىپتى. جاۋاپ بەرگەن اتا-انالاردىڭ 81%-ى بالالارىنىڭ اعىلشىن ءتىلىن بىلگەنىن قالايدى ەكەن. شىنىنا كەلگەندە، قازىرگى كۇندەرى بالاسىنىڭ اعىلشىن ءتىلىن بىلگەنىنە قارسى اتا-انانى قولعا شىراق الىپ ءجۇرىپ تابۋ قيىن شىعار. ال ءالى ءتىلى ەركىن شىقپاعان، اتا-انالارى دا ءوز ءتىل­دەرىن بىلمەيتىن، ءتىپتى قازاق تىلىندە سويلەگىسى كەل­مەيتىن ۇل-قىزدارىمىزعا بالاباقشادان باس­تاپ، باستاۋىش مەكتەپتىڭ ءبىرىنشى سىنىبىنان اعىل­­شىن ءتىلىن وقىتۋدىڭ جاي-جاپسارى جونىندە ءبىراۋىز ءسوز جوق. سەبەبى ماسەلەلەردىڭ جاعدايىن زەر­دەلەۋ مينيسترلىك ءۇشىن ءتيىمسىز. ويتكەنى ونىڭ ءناتي­جەلەرى وزدەرىنىڭ ماقساتتارىنا قايشى كەلۋى مۇمكىن.

ءسوز سوڭى  نەمەسە ءوز تىلىمىزگە ءوزىمىز يە  بولۋىمىز قاجەت

ءسوز سوڭىندا مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولعان تۋعان ءتىلىمىزدىڭ تۇعىرلى بولۋى ءۇشىن وتباسى دا، ءبىلىم جۇيەسى دە، بيلىك ورگاندارى دا، بۇكىل قوعام بولىپ انا تىلىمىزگە قامقورلىق جاساۋى قاجەت دەگىمىز كەلەدى. بۇل ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى ۇلتتىق رۋحىمىز بەن نامىسىمىزدى كوتەرۋدىڭ جولدارىن ويلاستىرۋ كەرەك. بۇل بۇگىنگى كۇنى وتباسىندا تاربيە جۇمىسىنىڭ، ءبىلىم جۇيەسىنىڭ مازمۇنىن ءوز ۇلتىمىزدىڭ ەجەلگى قۇندىلىقتارىمەن بايىتا ءتۇسىپ، قازىرگى زامانا ۇسىنعان جاڭا يدەيالاردى ءوز تاريحي جانە ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىمىزدى ەسكەرە وتىرىپ قابىلداۋ قاجەت ەتەدى. ءبىلىمنىڭ فۋنكتسيونالدىق قىزمەتىن ارتتىرۋدا ونىڭ جالپى كولەمىن ۇلعايتۋدىڭ ەسەبىنەن ەمەس، بالالارىمىزدىڭ ويلانا ءبىلۋ قابىلەتىنە، لوگيكالىق جۇيەسىنىڭ دامۋىنا ەرەكشە كوڭىل بولگەن ءجون. ۇلىلىق جۇيەلى ويلانا بىلۋدەن باستاۋ الاتىنىن ەسكەرگەن ابزال. ءوزىمنىڭ جوعارى وقۋ ورنىنداعى كوپ جىل بايقاعانىم – ۇل-قىزدارىمىزدىڭ ويلانا ءبىلۋ ونەرىنىڭ تىم تومەندىگى. بۇل – ولاردىڭ تولىمدى ازامات بولىپ قالىپتاسۋىنداعى باستى كەدەرگى.

قازاقستاننان وزگە كەز كەلگەن وركەنيەتتى ەلدىڭ ازاماتتارى ءوز ەلىنىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە سويلەيدى. ال ءبىز وسىدان شيرەك عاسىرداي ۋاقىت بۇرىن تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزسەك تە، ءتىل ساياساتىندا كوڭىل كونشىتەرلىكتەي ناتيجە جوقتىڭ قاسى. الاش ارىسى مۇستافا شوقاي: «ۇلتتىق رۋحسىز ۇلت تاۋەلسىزدىگى بولۋى مۇمكىن بە؟ تاريح وندايدى كورگەن جوق تا، بىلمەيدى دە. ۇلت ازاتتىعى – ۇلتتىق رۋحتىڭ ناتيجەسى. ال ۇلتتىق رۋحتىڭ ءوزى ۇلت ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى اياسىندا ءوسىپ داميدى، جەمىس بەرەدى» دەگەن ەكەن. شىنىندا دا، ۇلتتىق رۋح تاماشا قاسيەتتەرگە يە ەتۋمەن بىرگە ءوز ۇلتىڭدى شىنايى تانۋعا، ءوز حالقىڭنىڭ الدىنداعى ءوز بورىشىڭدى جوعارى سەزىنە تۇسۋگە كومەكتەسەدى. ال مەملەكەتتىك ءتىل – ۇلتتىڭ وزىندىك ساناسىن قالىپتاستىراتىن بىردەن-ءبىر قۇدىرەتتى كۇشى ەكەنىن ەسكەرگەنىمىز ءجون.

تىلىمىزگە ءمان بەرمەۋ – ەلىمىزدىڭ تاعدىرىنا ءمان بەرمەۋ. تىلىنەن ايرىلعان ەلدىڭ ءوزى دە بىرتە-بىرتە جويىلاتىنىن ءاربىر قازاق تۇسىنگەنى دۇرىس بولار ەدى. كەزىندە ەكى تىلدە ءبىلىم بەرۋدى دۇرىس ۇيىمداستىرا الماي، انا ءتىلىمىزدىڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتپەي، ونى ەكىنشى قاتارعا شىعارعان بولاتىنبىز. ەندى بالاباقشادان ۇيرەتىلىپ جاتقان قوس ءتىلدىڭ ۇستەمدىگىن انا ءتىلىمىز كوتەرە الار ما ەكەن. كوپشىلىكتى ويلانتىپ جاتقان وسى ماسەلە. ويتكەنى قاي ۋاقىتتا دا ۇستەم ءتىل جەرگىلىكتى ءتىلدى جۇتىپ وتىرادى. مۇنى رەسەي ايماعىنداعى، ­امەريكا جەرىندەگى بايىرعى حالىقتاردىڭ تاعدىرى تالاي دالەلدەدى.

سوندىقتان ءسوز سوڭىندا ايتارىم، جاقسىلىقتى كوكتەن دە، جەردەن دە ىزدەمەيىك. ۇلتتىق رۋحىمىزدى قامشىلاي، ۇلتتىق نامىسىمىزدى وياتا وتىرىپ، ءوز تىلىمىزگە ءوزىمىز يە بولايىق. ءتىل – ءبىزدىڭ جانىمىز، بۇگىنىمىز دە ەرتەڭىمىز. وسىنى جەتە ويلانساق جاقسى بولار ەدى، اعايىن!

باكىر ابدىجالەل، 
ساياسي عىلىم دوكتورى،
پروفەسسور

Abai.kz