– Mening oiymsha, aqiqat osy eki kózqarastyng ortasynda. Biz biraz uaqyt ateistik memlekette ómir sýrgen halyqpyz. Sondyqtan iydeyalar kýiregen kezde qoghamnyng qalay op-onay búzylatynyn kórip jýrmiz.

– Múny Stalin Ekinshi dýniyejýzilik soghys kezinde jaqsy týsindi.

– Ol shirkeuding mәrtebesin kóterip, patriarhiya qúrdy.

– Músylmandyqty da shetqaqpaylaghan joq.

– Ol týsinikti. Degenmen, ateizm óz aldyna bólek bir dýnie ghoy, birli-jarym adam bolmasa, býkil qogham qabylday qoymas. Qalay bolghanda da әr qoghamnyng óz qúndylyqtary bolu kerek. Islam – bizding mәdeniyetimizdin, ruhaniyatymyzdyng ajyramas bir bóligi. Ol – bizdi qazaq etip jaratqan dýniye. Sondyqtan biz odan bas tarta almaymyz. Sonymen qatar, bizde kópshilik Stiyven Hokingting tuyndylaryn bas kótermey oqidy dep te aita almaymyn. Osy arada mýlt ketpey, barlyq tarapqa tiyimdi aralyqty tapqan jón. Eger adamdar qandayda bir nanymdy ózderine ómirlik qajettilik dep tapsa, olargha salt-dәstýrlerin atqarugha, ózderining súranysyn qanaghattandyrugha mýmkindik bergen jón. Al biz qoghamnyng avangardy nemese basqasha ataytyn bóligi ýshin diny qaghidalar zamanauy bilimge, ghylymnyn, ghylymy ilimning damuyna kedergi keltirmeytindey jaghday jasauymyz kerek. Men diny nanym ýshin adamdardyng ekpeden bas tartuyn qaranghylyq, anayylyq dep sanaymyn.

Adamdardyng aurulardy jene biluge ýirenuin adamzat qol jetkizgen tabystardyng biri dep esepteymin. Oghan myndaghan dәrigerlerding janqiyarlyq enbegining arqasynda qol jetkizildi. Odan bas tartugha bolmaydy.

Mening oiymsha, bizge damudyng dindi әr adamnyng jeke isi retinde qabyldaytyn modelin tandau kerek. Din memlekettik bolmaugha tiyis. Bizde zayyrly memleket jariyalanghan. Alayda biz barlyq dindarlardyng qúqyqtaryna qúrmetpen qaraymyz. Áriyne, eger olar basqa azamattardyng qúqyqtaryna kedergi keltirmese. Sonymen qatar, memleketting bedelin arttyru ýshin belgili dengeyde dindarlargha jaghynuy jón emes dep oilaymyn. Sondyqtan, eger biz zayyrly memleket bolsaq, Qúrban ait pen Rojdestvony memlekettik merekeler sanatynan shygharuymyz kerek.

Biz onsyz da az júmys isteymiz. Enbek ónimdiligi de sonshalyqty joghary emes.

– Múnynyzben kelispeymin. Germaniyada býkil Europa boyynsha eng úzaq enbek demalystary jәne demalys kýnderi de bәrinen kóp, solay bolsa da ónimdilik te eng jogharghy dengeyde.

– Esesine, Fransiya kóptegen meyramdardan bas tartyp, júmys kýnin de úzartyp jatyr.

SALAFITTER NELIKTEN ShYMKENTTE YQPALYN JÝRGIZE ALMADY?

– Súhbattarynyzdyng birinde siz Qazaqstannyng batysynda salafizmning yqpaly kýshti degen ediniz.

– Batysta ghana emes. Ortalyq Qazaqstanda da, ontýstikte de.

– Ontýstikte ol sonshalyqty kýshti emes. Mýmkin, ol jaqta qasiyetti jerlerding kóp bolghanynan shyghar?

– IYә. Óitkeni kóp rette ontýstikte dәstýrli qogham búzylmaghan. Salafizm dәstýrli qogham – meyli, ol zayyrly, meyli, qazaqy bolsyn – kýireuge úshyraghan aimaqtarda tamyryn terenge jayghan.

Ekstremizmge toytarys bergen dәstýrli qogham auyl sharuashylyghy qúldyraugha úshyrap, jahandanu qanatyn kenge jayghan jerde saqtalghan. Al dәstýrli әdet-ghúryptar jastargha dúrys baghyt-baghdar beretin aqsaqaldar joq, diny sauaty tómen moldalar shoghyrlanghan jerlerde kýireuge úshyrady. Ol jerlerde salafizm tamyryn terenge jayyp, órkendedi. Jezqazghan – Ortalyq Qazaqstanda. Al ontýstikte qaymaghy búzylmaghan qalyng qazaq otyr, sondyqtan ol jaqta dәstýrli qazaq auyldary saqtalghan.

QAZAQY ISLAM – QALYPTASQAN DÝNIYE

– Qazaqtyng últtyq dәstýri óte kýshti. Olardyng tabighaty ekstremizmdi qabyldamaydy. Men búryn da aitqanmyn, qazir de qaytalap aitamyn: dәstýrli qazaq qoghamy ekstremaldyq jәne radikaldyq aghymdardan boyyn bólek ústaydy. Ol – eki ortadaghy dýniye. Búl – bizding mentaliytetimizdin, yaghny dilimizding ereksheligi.

Búl uaqyt synaghynan ótken. Únasa da, únamasa da «qazaqy islam» degen dýnie bar. Mýmkin, ol tiyanaqtalmaghan, ghylymy jәne basqa әdebiyet te kórsetilmegen shyghar, biraq ol bar. Óitkeni músylman qazaq, músylman indoneziyalyqqa, músylman týrikke, músylman arabqa qaraghanda, tabighaty bólek adam.

Úzaq uaqyt óktemdik qúrghan kenes zamanyndaghy ateistik kezende dinimiz qudalaugha úshyrap, sonyng saldarynan, bizding dәstýrler túrghysynan biraz dýniyemizden aiyrylyp qalghanymyz óz aldyna bólek dýniye.

QAZAQQA ARAB BOLUDYNG QAJETI JOQ

– Basqa jaghynan, 25 jyl ótti. Kenes kezenin nesine eske alamyz? Osy uaqyt ishinde jana úrpaq qalyptasty emes pe?

– Joq. Bos jerde eshtene payda bolmaydy. Bizding ata-babalarymyz kóp nәrsege qol jetkizdi. Europalyq jәne arab jihangerleri – qazaqtar – jaqsy músylmandar dep jazghan. Olar óz qaghidattaryna berik. Bizding mazhab, bizding diny týsinigimiz – jaqsy dýniye. Atap aitarlyghy, bizding ata-babalarymyz amaldap, basqa islam ortalyqtarymen jaqsy baylanys ornatyp, balalaryn oqugha jiberip otyrghan. Qoja Ahmet Yasauiyden bastap, islam qaghidattaryn kóshpendi qazaqqa týsinikti óleng sózge audarghan uaghyz aitushy ishandar shoghyry bolghan. Qarap otyrsaq, bizding maqal-mәtelderimiz sharighattan bastau alady. Olay bolsa, islam bizding dýniyetanymymyzda. Biz ony týsinemiz be, týsinbeymiz be, moyyndaymyz ba, moyyndamaymyz ba, onyng manyzy joq, ol bar. Qazirgi mәsele, dәstýrimizdi ol progreske keltirmeytindey jәne qoghamdy kýiretpeytindey, bizding tarih tasqynynda qúryp ketpeytinimizdey etip qalpyna keltirip, zamana aghymynan qalyp qoymauymyzda. Mine, osy eng kýrdeli filosofiyalyq mәsele boluy mýmkin. Biz salafitter turaly әngime qozghap otyrmyz. Biraq biz bir nәrseni – batystyq jahandanu bar ekenin týsinuimiz kerek. Al búl degenimiz batys órkeniyetining balamasy. Bizge: «Jigitter, batys – jaman. Biz din jolyn úsynamyz. Odan da jibi týzu arab bolayyq», – deydi. Al bizge arab boludyng qajeti joq. Biz qazaq bolyp qaluymyz kerek.

Bizge ózimizding bolmysymyzdy, nanymymyzdy saqtauymyz kerek. Bizge diny filosofiyamen jәne kózqarastarmen qatar olardy taratatyn elderding etnomәdeny erekshelikterining elimizding aumaghyna kiruine jol bermegen jón bolady.

– Yaghni, siz múny últtyq biregeylikting kezekti tandauy retinde baghalaysyz ghoy.

– Mәsele biregeylik bir ret jәne mәngilikke belgilenbeydi. Ár úrpaq ony óz zamanyna sәikes iykemdeydi. Eger ol búzylsa, arhaika, yaghny kóneru oryn alady.

– Sonda, siz salafizmdi kónergen dep esepteysiz be?

– Ol – taza arhaika jәne teris iydeya. Ishinara, biz ekstremist dep ataytyn adamdardyng artynda әleumettik, sayasy narazylyqtar túrady. Songhy on jylda sayasat qúrtylyp jatqan elde adamdar sayasy balamalar izdestire bastaydy. Sóitip, olardyng keybireuleri ony halifat túrpatyndaghy islamnan, ózderi ýzdik iydeya sanaytyn sharighatty ornatudan tabady.

– Adamdar Facebook-te «Men qalypty salafistpin, eshkimge ziyan keltirmeymin» dep jazady. Ekinshi jaghynan, Qazaqstan músylmandarynyng diny basqarmasy: «Qalyptylyqtan radikalizmge deyin bir-aq qadam», – deydi.

– Mening Mysyrda bilim alghan teolog kóptegen dostarym bar. Olar teologiya mәseleleri boyynsha doktorlyq dissertasiyalar qorghaghan. Olardyng kópshiliginde senimdi jәne jýieli ústanym bar: qalypty salafizm bolmaydy. Salafizmning ózi kez kelgen sәtte lankesterdi, ekstremisterdi jәne radikaldardy kóptep tudyratyn orta.

Sening kózqarasyn, atap aitqanda, ústanymyng memlekettilik jәne jergilikti dәstýrli qazaqy islamnyng iydeyalarymen eleuli qayshylyqqa úshyraghan kezde, ol kez kelgen sәtte qaqtyghysqa әkelip soghuy mýmkin. Eger salafizmning shyghu tegin zertteytin bolsaq, onda búl aghymnyng modernizasiyalyq bas kóteruding nәtiyjesinde payda bolghanyn týsinemiz. Mysyrdy eske alynyz. Zamanauy Týrkiyagha qaranyz. Janaru halyqtyng shaghyn tobyn qamtyp, elitalyq túrghyda jýzege asqan elderde kónelikke qaytu oryn aldy. Ol qorghanys tetigi, әdilettilik izdeu tetigi ispetti boldy. Osy orayda, barlyghyn din qyzmetshilerine arta salu dúrys emes. Qazaqstan Nobeli syilyghynyng iyegerlerin alyp kelip, joghary oqu oryndaryna, ghylymy mekemelerge otyrghyzugha bolady. Biraq ol eshqanday nәtiyje bermeydi. Óitkeni múndaghy bilim jýiesi, qogham bólek, oghan sәikes kelmeydi. Bizdegi «Bolashaq» týlekterin eske alynyzshy. Olardyng kópshiligi tamasha bilim aldy.

Alayda olardyng bilimin tek tiyisti jaghdaylar jasalghan elderde ghana paydalanugha bolady, sonda ghana ol nәtiyje beredi. Mine, osy jerde memleket neghúrlym belsendi bolu kerek.

 Derekkóz: kaz.365info.kz

Abai.kz