Jalghasy. Basy myna siltemelerde http://abai.kz/post/view?id=12667, http://abai.kz/post/view?id=12699

Ghúbaydolla kýrsindi. Ol «Ayqap» pen «Qazaq» betterinde ýlken dabyragha ainaldyrylghan orynsyz aitysty eske salghan-dy.

– Sondaghy iritki әreketin úmytyp, endi el jaghdayyn oilaghysh bola qalypty...

– Búl bir bayaghydaghy, eskirgen, ótken is qoy, Bәke! Áli kýnge deyin ony úmytpay, birin biri qajay bergennen góri, qazaqtyng qos serkesi artyndaghy júrtyn eskerip, bolashaqty oilaghany jón emes pe...

Qasyndaghy jastargha agha bop jýrgen Ghúbaydolla talay jyldan beri ózining jәne ózi týgil, býkil júrtshylyqtyng qúrmetine bólenip jýrgen Baqytjan súltan syndy qadirmendi el aghasynyng ótkendegi kelispeushilikti ótken tarih enshisine qaldyryp, úmyta túrghanyn qalar edi...

Biraq oghan qadirmendi el aghasy iylige qoymady. Onyng payymynsha, qazir qazaq sezin ótkizemin dep ózeuremey, naqty jaghdaymen sanasu kerek...

Alayda tyndaushylary qazirgi naqty jaghdaydyng qazaq sezin ótkizudi tilep túrghanyn jarysa aitty.

Bәkeng kelispedi. Jaghdaymen sanasu kerek dedi. Birden-bir jenimpaz kýsh retinde biylik basyna sosial-demokrattar keldi, bolishevikter men sosialist-revolusionerler keshegi imperiya  tizginin qolgha aldy, jana ómir qúruda...

Jansha týzedi. Biylikti tek bolishevikterding basyp alghanyn aitty. Basqa partiya bitkenning olarmen kelise almay otyrghanyn, otandy qorghau komiytetin qúryp, ózge de sharalar jasap, olargha qarsy shyghyp jatqanyn aitty. Ortalyqtaghy ózgeristerdi kózimen kórip kelgen adam retinde. Kýlli memlekettik dengeydegi zansyzdyqtargha kuә bolghan zanger retinde. Ózi jalpymúsylman úiymynyng ókili qúqyn paydalanyp deputattyq qyzmet atqarghan Resey Respublikasynyng Kenesin nayzanyng úshymen qughan bolisheviktik tobyr biyligin anarhiya retinde baghalaytynyn aitty.

– Osynday jaghdayda qazaqtyng basyn biriktiru qamyn oilamay bola ma, qadirmendi Baqytjan agha?!

Onymen aq saqaldy qadirmendi Baqytjan aghasy kelise qoymady. Jer-jerdi bolishevikter qúrghan sovdepter** shyrmay bastaghanyn aitty.

– Olardyng maqsaty aiqyn. Qazaqtyng arman-mýddesine de say keledi. Qalyptasuly ahual endi soghan beyimdeluimizdi qajet etedi, – dedi. – Sovdepter arqyly tensizder tengerilmek. Biz búl tónirekte búryndary әrekettenip kórgenbiz, eshtene shyghara almadyq. Endeshe janadan birdene oilap tabam dep tyrashtanu ne kerek?!

**sovety deputatov – deputattar kenesteri.

Ol tensizderdi tengeru haqyndaghy búrynghy is-әreketterin eske alghandyqtan,  taghy da ótkenge sheginis jasaldy.

Búdan toghyz jyl ilgergi, qazaqtyng taghdyryndaghy alar orny erekshe jer-su mәselesine qatysty ýkimet qújaty barshasyna tanys-tyn. Ghúbaydolla el ishinde naqty qyzmet atqaryp jýrgen azamat retinde, qazaqtyng kókeykesti mәselesining Baqytjan súltannyng atsalysuymen Dumagha qalay qoyylyp jatqanyn tikeley bilip jýrgen. Halel men Jansha da, joghary oqudy biri bitirip, ekinshisi tamamdap qalghan kókiregi oyau jas jigitter retinde, búl mәseleni baspasóz betterinen kezinde jiti qadaghalaghan-tyn.

Qazaq qayratkerleri «Aqmola, Torghay, Semey, Oral, Jetisu, Syrdariya jәne Zakaspiy oblystarynda jerge ornalastyru komissiyalaryn qúru turaly» zang jobasyn jasap,  halyq ókilderi mekemesining qarauyna Dumadaghy músylman fraksiyasy arqyly úsynugha tyrysqan. Ózge fraksiyalardan da tilektester tauyp, jobagha alpys deputattyng qolyn qoyghyzghan. Alayda ol, bәribir, halyq ókildigining talqysyna jiberilmedi. Ony qorghaudan músylman fraksiyasynyng tóraghasy Qútlúmúhamed Tevkelev tartyndy. Óitkeni osy Álihan, jobany Tevkelevting tilegine sәikes saraptap,  jer-su mәselesining bilgir mamany retinde, oghan teris bagha bergen bolatyn. Onyng saraptamasy ýkimet  pikirimen sәikes keldi, zang jobasy keri qaghyldy...

Degenmen Janshanyng tap osy orayda aitar kýmәni bar. Ýkimet atynan sóilegen sheneunik she, jerge ornalastyru jәne jer óndeu bas basqarmasynyng bas mengerushisin aitady, mine sol – is jýzinde Álekennin  qorytyndysyn synaghan syqyldy kórinedi Janshagha, qadirmendi Bәkeng búghan ne der eken?

 Ol súraghyn keneytinkirep týsindirdi. Janshanyng payymdauynsha, qazaq qayratkerlerining bastamasymen dýniyege kelgen zang jobasy ozbyrlyqpen otarlanyp jatqan jer-sudan onyng bayyrghy iyesining mýldem ýlessiz, qúr qol qaldyrylmauyn qamtamasyz etpek-tin. Onda  qazaqtar túratyn oblystardaghy jerge ornalastyru komissiyalaryn qazaqtardyng ózderin qatystyra otyryp  qúru kózdeletin. Ári olargha jýkteletin basty mindet retinde – otyryqshy, jartylay otyryqshy jәne kóshpendi qazaqtar ýshin jeke-jeke, әr әleumettik toptyng mýddesin eskeretindey, әdil jer normasyn jasau kerektigi aitylghan-dy.

Qazaqtardyng rulyq-taypalyq negizde damyghan dәstýrli ekonomikasyn Jansha kópten qarastyryp jýrgen. Sonda, osy Bәkeng bata berip, uniyversiytetke oqugha týskennen beri kózi ashyla kele, halqynyng tynys-tirshiligine ózindik zertteu jýrgizu barysynda, mynaghan nazar audarghan-dy: Bәkenderding Duma talqylauyna alyp shyqqysy kelgen zang jobasynda asa dәuletti әm  airyqsha bay kisiler men óte ataqty adamdargha әldebir artyqshylyqtar beru joldary eshqanday da eskerilmegen. Olargha degen jer normasy bólek emes, esh ógesheligi joq, qarapayym halyqpen birdey týrde jasalghan. Solay emes pe?  Qadirli Bәken, el aghasy Baqytjan súltan múny teristemey me?

Dúrys, Jahanshah dәl bayqaghan. Múny qart zanger rastaydy. Jәne qosyp aitary, jobanyng solay jasaluynyng qisyny da bar. Óitkeni, otarlau ýderisine birinshi bop ilikken Jayyq many qazaqtarynyng әbden tarshylyq kórip, jútaghany sonday, talayy tasymal kóliginen airylghan sebepti, eski kóshi-qondy qoyyp, jer ýidi baspana etetin jataq tirshiligine kóshken. Sondyqtan da olardy ýkimet jobalaytyn on bes desyatinalyq norma bek qanaghattandyratyn. Bayyn da, kedeyin de. Mәsele – ýkimet zanyna sәikes, shúrayly jerge orystarmen qatar ornyghyp aluda jatqan-tyn. Al ara-aralaryndaghy qúnarsyzdau, egistikke qolaysyzdau jerler, bәribir,  mal jayatyn qazaqqa qalar edi degen ish esepteri de bolghan  jobany jasap úsynushylardyn. Solay, Jahanshah!

Jahanshah múny týsinedi. Tek, taghy bir týsinip, biletini – jalpaq Saryarqa úlandary, yaghny qazaqtyng úlan-ghayyr qyryn mekendeytin kóshpendi qalyng qazaq  onday normagha kóndige almaydy. Mine, múny Halel de, ekeuining Ghúbaydolla aghalary da rastap otyr. Bәkeng sәl oy jýgirtsinshi, Álekeng saraptamasynda soghan kónil bólgen tәrizdi emes pe ed?! Bayaghyda Sherbina ekspedisiyasyna qatysqandaghy jinaqtaghan bilimining nәtiyjesi ispettendirip, ol kóshpendilik normasyn basqasha sipattaghan ghoy!

Bәkeng qolyn siltedi.

– Kóshpendilik normasy degendi neghylsyn biylik, – dedi tyjyrynyp, – ishki guberniyalarynyng shiyelenisken jaghdayyn sheshudi óte qajet etip túrghanda! Ýkimet Álihannyng sol kóshpendilik normasyn orynsyz jalaulatqanyn paydalanyp ketti ghoy!

Bәkenning aituynsha, Duma mýshelerining tiyisti bóligi qoldaghan   zang jobasyn Álekenning basqasha sipattauyn jer isterin basqaratyn vedomstvo búlar әzirlegen zang jobasyna japsyryp,  qisynsyz syngha aldy emes pe...

Qarataev ýkimetting qazaqty otyryqshy etemiz dep josparlaghanyn da, biraq, otyryqshylandyrugha is jýzinde  eshqanday jaghday jasaghysy kelmeytinin de anyq biletin. Sondyqtan da jerge jayghastyru jónindegi bas mengerushi, onyng oiynsha, jergilikti jerge ornalastyru komissiyalaryna qazaq ókilderin qosudy maqúldamaghan-dy. Sondyqtan da, baqanday alpys deputat úsynyp otyrghanyna qaramastan,  jobany jaqtyrmaghan, Dumada talqylaugha qabyl almaudy qostaghan.

Ýkimet atynan sóilegen jer isteri chinovniygining oiynsha, búratanalardyng әr qauymdy biyleytin jekelegen neghúrlym dәuletti túlghalary qazaq dalasynda túrghan jerlerining naqty qojayyndary bolyp alghan. Olar qauymdyq jerdi paydalanudyng kýlli paydasyn óz qoldaryna shoghyrlandyryp otyr. Týtin boyynsha, yaghny әr otbasyna bólinip salynatyn memlekettik salyq olargha qatyssyz siyaqty. Eshtene tólemesten, túrghan aimaqtarynda key jaghdaylarda mal sharuashylyghyn óristetedi, ekinshi bir rette – ýlken kólemde jer jyrtady. Sonday-aq,  qauymdyq jerdi orys qonystanushylaryna memleket syrtynan jalgha berip jýr.

«Búl búratana biyleushiler sonday ekonomikalyq tetikterdi iyelenu arqyly taypalastaryna yqpalyn arttyryp, halyq sotyn da, basqaru isin de óz qoldaryna týsirgen». – Bas mengerushining osynday jeleu aitqany Qarataevtyng әli esinde.  Sóitip, degen-di ol, búratanalardyng arasynda ómir sýretin, búratana búqarany is jýzinde biylep-tóstep jýrgender ózderine olardy jipsiz baylap-matap, erikterinsiz baghyndyryp alghan. «Manday terin tógip enbek etpek  otyryqshy halyqty jer ýlesimen qamtamasyz etuge olar mýddeli emes». – Ýkimetting iri dәrejeli  chinovniygi osylay úigharghan-dy. Ol, tipti, el ishinde bay-manaptar enbekshi halyqty krepostnoylyq ahualgha taqau dengeyde, jeke bastaryna tәueldilik jaghdayda ústaydy dep jariya etken-di. Sondyqtan da olar óz aimaqtaryndaghy qazaqtardy, sonday-aq orys qonystanushylaryn da otyryqshy etip jerge jayghastyrugha zauyqsyz degen.

–  Jәne «otyryqshylanu nәtiyjesinde oryn almaq túrmystyq ózgerister búlargha tiyimsiz, sondyqtan da olar ózderine qolayly zang jasatyp almaqshy» dep, kópe-kórneu bar pәleni bizding jobagha japqan.

Qyzyghy, otyryqshy-jer óndeushi jәne otyryqshy-mal ósirushi túrpatyndaghy qazaqtargha jobadaghyday jer ýlesin berudi qoldaytynyn ýkimet býkpegen. Biraq sony aita otyryp, jan basyna 15 desyatinadan artyq jer beruge bolmaydy, kóp mólsherde bóluge ministrler kenesining núsqauy tyiym salady degen. Anghara ma Ghúbaydolla men onyng inileri? Zang jobasy jerdi sol 15 desyatinadan ghana bóludi eskerip otyrghanyna qaramastan, odan artyq jer bóle almaymyz deydi. Al odan artyq jerdi – kóshpendilik jolymen talap etiletin normany – zang jobasyna bizding kirgizbegenimizde júmysy joq, jer ministri eshkim kýmәn keltirmeytin basy ashyq syltaudy duyldatyp, jer komissiyalaryna jergilikti búratanalardan ókilder kirgizu jayyn әdeyi eleusiz qaldyrghan-dy. Onyng múnday sholaq qorytyndy jasauyna sonau bilikti dep esepteletin jer-su mamanynyng saraptamasy sebep bolghanyn búl qalay úmytar...  Myna aldynda otyrghan jastar kósem kórip, sonyng shaqyrghan jinalysyna baramyz dep jeligip túrghan mamannyn...

Qadirmendi zanger, ýlken qayratker Baqytjan aghasyn Jansha týsinedi, – ýkimet ókilderining qiytúrqylyqtarynda shek joq. Biraq, Bәkenning qamqorlyghyn kóp kórgen Jahanshah esimdi  shәkirti tilge tiyek etiluli qújatqa qatysty Álihan myrzanyng da niyeti ong bolghanyna shәk keltirmeydi. Tek múnyng bәri eski ýkimet túsyndaghy әngime ekenin úmytpaghan jón shyghar...

Ghúbaydolla da, Halel de ótkenge salauat aitu jaghynda. Ol kezde mәsele tek Álihannyng saraptamasyna tirelip qalghan joq emes pe...

IYә,  jobany talqylaugha qabyldatpau ýshin, jobany ýkimet jaramsyz dep, bir qaraghanda bayypty qorytyndy bergeni ras. Jer-su mәselesining búratanadan shyqqan iri mamany jobada basshylyqqa alynghan on bes desyatinalyq normagha qarsy bolghanyn ýkimet útymdy paydalandy.

Shynynda, otyrghandar Baqytjan súltanmen kelisedi, Álihan súltannyng zang jobasyn teristeu maqsatynda keltirgen uәjin ýkimet tas-talqan etti. Eger ol sol joly týrli partiya atynan ókildik etushi Memduma mýsheleri qoldaryn qoyghan, on bes desyatinalyq normany qoldaghan jobany maqúldaghanynda, ózining zaman talabyna jauap bermeytin payymyn tyqpalamaghanynda, bәlkim, basqasha bolar ma edi, qayter edi. Tipti, basqasha bolmay-aq qoysyn, eng bastysy, qazaq qayratkerleri ústanghan niyetting әdildigi, adaldyghy, útymdylyghy, el tútastyghyna qyzmet etetin maqsat birligi kóriner edi ghoy. Ókinishti, alayda onday qylyq sol kezde kórinis bermedi. Biraq ana zamandaghy sol oqighagha bola endi kek saqtap keregi ne...

Baqytjan súltan sausaghyn bezedi. Mәsele kek saqtauda emes, týsinsin balalar... Qazirgi tanda ókimet ózgerdi, kedeyler mýddesi qorghalatyny anyqqa ainaldy, ony kenes biyligi jýzege asyrmaq...

Qozghalaqtap qoyady ghoy, Jahanshahtyng shәgi bar ma? Jana ókimetting shyqqan kózin kórip, kýder ýzdim, tektiligine kýmәndandym dey me? Qatelespesin. Ol tensizderdi tenestiretin ókimet...

– Kim biledi... – Otyrghandar qoldaryn jaydy.

Jansha payymyn irikpedi. Qalay bolghanda da, Bәkenning tensizderdi tenestiretin ókimet dep otyrghany – júmysshylar men soldattar deputattary kenesterining bolishevikter basyp alghan sezi bop shyqty ghoy. Sonda jariyalanghan kenes ókimetinin  de, tiyisinshe, sonda saylanghan ýkimetting de biylikke zorlyqpen kelgeni ras qoy. Endeshe, oghan qalay qarauymyz kerek? Osyndayda Orynborda jinalyp jatqandargha qosylyp, el mýddesin tarazylau, búdan bylay ne istep, neni qoy jayyn aqylgha salyp kóru jón emes pe?! Álekenning búl bastamasy zor qúrmetke layyq emes pe? Bәkenning aldynda otyrghan inileri el mýddesi jolyna basyn tikken ýlken qayratkerge qoldau kórsetudi dúrys sanaydy. Týsinsinshi osyny búl ýlken kisi...

Ýlken kisi basyn shayqady. Jótkirinip, buyryl saqalyn aqyryn sipady.

Bәri bir mezet mynaghan qarasyn. Qazaqtardyng kóship jýruine bólingen memlekettik jerler barlyq qazaq halqyna tәn degen iydeyany Baqytjan Qarataev alghashqy qazaq konstitusiyashyl-demokrattar partiyasyn qúrghanynda baghdarlamalyq tújyrym etken. Ony patsha zamanynda auzy dualylar moyyndamady. Degenmen tap sony, endi, býgingi kenester biyligi maqúldar dep oilaydy. Óitkeni ol samoderjaviyelik pighyldy birjolata joidy maqsat etip otyr...

Biraq, mal sharuashylyghyn jekelegen baylardyng qolyna kóne jolmen shoghyrlandyru jayyndaghy Álihan qorghashtaghan kózqarasqa jana ókimet kelise qoyar ma eken? Eng bastysy, oghan ezilgen tap kóne qoyar ma eken?..

Ol aldynda otyrghan jigitterge ainala qarap aldy da, óz súraghyna ózi jauap qaytardy. Jәne alda túrghan mindetti aiqyndady.

– Kónbeydi, – dedi ol jigerli ýnmen, – ezilgen tap Álihan qorghashtaghan kózqarasqa moyynsúnbaydy. Sebebi eski tirshilik salty myna qaryshtaghan qarqynmen ózgerip jatqan jana zaman talabyna jauap bermeydi. Endeshe ne sandalys? Jaghdaymen eseptespey, óz betinshe onasha otau tiguge tyrysushylyq jarar ma qazirgi sәtke? Aralaryndaghy ózge halyqtaryng qayda qalmaq? Olar ortalyqtaghy jana biylikti qoldaydy. Endeshe el mýddesin tek solarmen birlese otyryp sheshuge tyrysu kerek. Al myna  óz betinshe laqqandar halyqty jaqsylyqqa aparmaydy. Ilespender olargha.

Ghúbaydolla ýnsiz qúlaq tosyp otyr. Jansha Halelge kóz qiyghyn tastap, tereng tynys aldy. Baqytjan sózin sabaqtay berdi. Orynborgha jinalys shaqyryp jatqandardy synady.

– Azghantay top bas qosyp, halyqty ózimiz basqarsaq deydi... – Súltan ashy kekesinmen myrs ete týsti. – Netken aqyl ótip ketken qular! – dep qolyn siltedi.

Sosyn jazda atyn dabyraytyp shaqyrghan jalqyqazaq sezi degen jiyndaryna jiyrma shaqty ghana adam qatysqanyn aitty. Ótirik dey alar ma eken ony osynau aldynda otyrghan jigitter? Ótirik emes, әne týrleri aityp túr! Soghan qaramastan, sonau orynborlyqtar sol jiyrma adamdyq jinalysyn  keremet qyp dәriptep, ishteri kepkenshe maqtanyp jýr búl kýnde dep mysqyldady.

Halel qabaghyn shytty. Aytpaqshy, jaqtyrmaghanynan bayqap túr, bóspelerding qatarynda osy inimiz de jýrmegey?!  Bóspelerding qatarynda jýrui yqtimal inisi kýrsindi.

Ol jazghy qúryltaydyng tóraghasy bolghan-dy. Mazmúndy qújattar qabyldaghandary anyq, ony osynau qart qayratkerding baghalamaghany qyzyq eken...

Al osynau qart qayratker sodan tuyndatqan boljamyn artynsha-aq estirtti: búlar bet alghaly otyrghan jinalys qazir de sol shamada bas qosatyn shyghar. 

Oghan otyrghandar ýnsiz keliskendey synay tanytty. Oblystan barmaq delegattar sanyna shaghyp qaraghanda, barlyq qazaq aimaqtarynan keluge tiyis delegattar, әriyne, jazdaghydan kóbirek bolady, degenmen, sonsha kóp te emes-au.

Mine, solay, endeshe inileri mynaghan da shәk keltirmesin: sonau orynborlyqtar jer-jerden kelip, ózderining aitqandaryna bas shúlghugha әzir túrarlyq әrkimdi tandap shaqyrady, maqsattary – solargha óz oilaryn maqúldatyp almaq ta, qazaq múnyn  jyrtushy bop shygha kelmek...

– Avanturister!

Qart kýreskerding ashu-yzasyn tújyrymdaghan osy sózinen keyin Ghúbaydolla aqyryn ghana:

– Artyq kettiniz-au, asa qadirli Bәke, – dedi.

Asa qadirli Bәkeng tosyla qoymady.

– Týk te, – dedi. – Býgingi janalyq olardyng kósh sonynda qalghanyn kórsetip túr. Sender ózi Resey  ókimetining basyna kelgen Halyq Komissarlary Kenesining ýndeuin oqydyndar ma? – Ýstel ýstindegi gazetti alyp, býkteuin jazdy. – Mine, qarandar: «Uaqytsha Júmysshy jәne Sharua ýkimetining gazeti»! Kýni keshegi, 24 qarashadaghy sany. Manyzdy janalyq osynyng betinde jariyalanghan kórinedi.           

Kelgenderge búl gazet beymәlim, ondaghy janalyq mazmúny beytanys eken. Qart kýresker onyng mәn-jayyn ózi týsindiruge kóshti.

– Arnau «Resey men Shyghystyng barlyq  enbekshi músylmandaryna!» dep atalghan, – dedi gazettegi taqyrypty núqyp.

Myna otyrghandar – Álihannyng ertegisine eltushiler – tyndasyn! Mine: «Joldastar! Bauyrlar!» dep jýrekke tiygize bastaydy. Reseyde úly oqighalar bolyp jatqanyn aitady. Odan ary – bóten elderdi bólshektep bólip alu maqsatynda bastalghan qandy soghys aqyryna tayap keledi delingen.

– Álem halyqtaryn qúlyna ainaldyrghan qúzghyndar biyligi qúlap barady! Ezgi men qúldyqtyng kónergen ghimaraty orys revolusiyasynyng soqqysy astynda qaqyrap qausap barady!  Ozbyrlyq pen ezip-janshu әlemi songhy demderin aluda! Qalay?!

Qarataev ruhtana sóilep, artynan ilesken izbasar kýreskerlerine masattana qaraydy.

– Jana ómir, enbekshiler men azattyq alushylardyng ómiri tuyp keledi!  Al osy revolusiyanyng basynda júmysshy jәne sharua ýkimeti, Halyq Komissarlarynyng Kenesi túr. Búl – fakt, onymen sanaspaugha bolady dep qalaysha oilaysyndar?!

Ol ózi qatty ilanghan senimmen sóilep otyr. Býkil Reseydi Júmysshylardyn, Soldattardyng jәne Sharualardyng Revolusiyalyq Kenesteri jauyp ketken. Eldegi Ókimet biyligi solardyng tilegindegi halyq qolynda. Reseyding enbekshi halqynda bir ghana tilek bar.  Ol – adal da әdil beybitshilikke qol jetkizu. Týsine me múny Ghúbaydolla men onyng inileri? Jәne bir tilek – bostandyqty jenip alghylary keletin dýnie jýzining ezilgen halyqtaryna kómektesu. IYgi niyet degen osynday-aq bolar!

Bilsin osynau jas qayratkerler: búl qasiyetti iste Resey jalghyz emes. Orys revolusiyasy ortagha tastaghan azattyqtyng úly úranyn Batys pen Shyghystyng býtkil enbekshileri ilip әketip jatyr. Evropanyng soghys qaljyratqan halyqtary beybitshilikti ansap, әlden-aq Reseydegi jenimpazdargha qol soza bastady. Batystyng júmysshylary men soldattary imperializm qamaldaryn shabuyldap, sosializm tuy astyna jinalugha kiristi. Al alys Ýndistan, kәdimgi Evropanyng «oqyghan, kózi ashyq» jyrtqyshtary ghasyrlar boyy ezip kelgen ýndi elining tap ózi, mine sol el – óz Deputattar Kenesin úiymdastyra otyryp, jiyrenishti qúldyq qamytyn iyghynan ysyryp tastay kele, Shyghys halyqtaryn kýreske jәne azattyqqa shaqyruda! Olar, mine,  kóterilis tuyn aspandata jelbiretip te qoydy!

Oy jýgirtip kórsin osynau qazaq qamyn jeushi jastar: býgingi biylik kapitalistik talan-tarajgha salu men ozbyrlyq jasaudyng patshalyghy kýirep jatqanyn aitady. Býgingi biylik mynany bilip aityp otyr: imperializm jyrqyshynyng tabanynyng astynda jer órt bolyp janyp jatyr!

– Osynau úly oqighalarmen betpe-bet túryp, biz sizderge – Reseyding jәne Shyghystyng enbekshileri men jarly-jaqybay músylmandaryna – óz ýndeuimizdi arnaymyz deydi jana ókimet.

Mine olar ýndeuin kimge qaratyp aituda, múqiyat qúlaq salsyn aldyndaghy  el qyzmetine jegilgen qayratkerler: jana ókimet jýrekjardy sózin arnaghandar ishinde  Resey músylmandary –  Edil boyy men Qyrym tatarlary, Sibir men Týrkistannyng qazaqtary men sarttary, Zakavkazie týrikteri men tatarlary, Kavkazdyng sheshenderi men taulyqtary, Reseyding patshalary men ezushileri tarapynan meshitteri men ghibadathanalary qausatylghan, diny ilanymdary men әdet-ghúryptary ayaqqa taptalghan barsha júrt bar. Ilik qylatynday neni syltaulatargha bolar? Bәrin eskerdi emes pe?!

El qyzmetine jegilgen,  Baqytjan súltannyng aldyna sol qyzmetterine oray kelip otyrghan  qayratkerler tis jarmay auzyna qarauda. Shynynda, jalpygha arnalghan ýndeu...

Sol ýndeudi dәripteuin jasamys súltan jastyq qúshtarlyqpen sabaqtay týsti. Tyndasyn myna әlihanshyl azamattar: «Osydan bastap sizderding diny ilanymdarynyz ben әdet-ghúryptarynyz, sizderding últtyq jәne mәdeny mekemeleriniz azat jәne qol súghugha bolmaytyn derbestikke ie dep jariyalanady. Sizderding búghan qúqtarynyz bar. Bilip qoyynyzdar, sizderding qúqtarynyz, Resey halyqtarynyng barlyghynyng qúqtary sekildi, revolusiyanyng jәne onyng organdarynyng – Júmysshy, Soldat jәne Sharua deputattary Kenesterinin  barsha kýsh-quatymen qorghalady». Búl nemene, kepildik emes pe?! 

Jansha Piyterdegi tónkeris kýnderinde bastan keshken qyzu pikirtalastargha toly kezdesulerdi ishtey esine alyp: «Sóz jýzinde ghana boluy yqtimal», – dep oilady. Biraq eshtene demedi, serikteri tәrizdi, jaq ashpay tynday berdi.

– Kelinder, bayybyna barayyq búl mәselenin. Anghardyndar emes pe,  Ýndeudi jariyalaushylar osy revolusiyany jәne onyng tolyq ókiletti ýkimetin qoldaugha barshamyzdy shaqyryp túr ghoy!

Qarataev taghy mәtinge ýnildi. Nazar audarsyn aldynda otyrghan inileri: olar shyn jýrekten shyqqan sózdi kýlli Shyghys músylmandaryna, parsylar men týrikterge, arabtar men ýndilerge, Evropanyng toyymsyz jyrtqyshtary jýzdegen jyldar boyy bastary men mýlikterin, bostandyghy men otanyn saudagha salyp kelgenderding barlyghyna, dýniyejýzilik soghysty bastaghan tonaushylar elderin bóliske salmaq bop túrghan barsha júrtqa arnaghan. Sol barsha júrtshylyqqa olar mynany mәlimdeydi: taqtan qúlatylghan patsha jasaghan jәne biylikten taydyrylghan Kerenskiy quattaghan Konstantinopolidi basyp alu jónindegi jospar men qúpiya kelisimder býginde jyrtyp tastaldy jәne typ-tipyl joyyldy. Rossiya Respublikasy jәne onyng ýkimeti – Halyq Komissarlary Kenesi – bóten jerlerdi basyp alugha qarsy:   Konstantinopoli músylmandardyng qolynda qalugha tiyis!

– Qane, esterine týsirindershi, – dedi súltan qysyq kózderin jigitterge kezek tastap, – bizge de keregi osy emes pe edi? Endi qasiyetti Stambulgha eshkim aiqysh-kreshimdi aparyp qadasam dep kóz tikpeydi.

Jigitter bas iyzedi. Jana ókimetting janashyry, dúrysynda, Uaqytsha ýkimetti myltyq istigimen tónkerip tastap, jana ókimet tizginin qolgha alghan bolishevikterding qataryna kirgen qart súltan soghan qatysty dәriptemesin jalghastyra berdi. Kenes ókimeti taghy mynany mәlimdegen dedi ol: parsy elin bóliske salu turaly kelisim de jyrtylyp, joyyldy. Soghys qimyldary toqtatylysymen, әskerler Persiyadan shygharylatyn bolady, sóitip parsylargha óz taghdyryn ózderi emin-erkin aiqyndau qúqy qamtamasyz etiledi. Qazaqqa bir taban taqau myna mәlimdemesine de qúlaq týrgen jón: Týrkiyany bóliske salu jәne odan Armeniyany tartyp alu turaly kelisim jyrtyp tastaldy jәne joyyldy. Soghys qimyldary toqtatylysymen, armyandargha óz sayasy taghdyryn erkin aiqyndau qúqy qamtamasyz etiledi. Búlardan qanday qorytyndy tuady?

– Resey jәne onyng revolusiyashyl ýkimeti eshkimge qater әkelmeydi! Álginde atalghan barsha júrtty jana ókimet eshqanday da qúldyqqa týsirmeydi. Onday  qauip kenes ókimetinen emes, basqa jaqtan kelmek.

Bәkeng kózin gazetten aiyrmay, súq sausaghyn bezey, ekpindete sóiledi:

– Onday  qauip bizge evropalyq imperializm jyrqyshtarynan kelui yqtimal. Onday  qauip otanymyzdy osy uaqytqa deyin tonaghan jәne talan-tarajgha týsirgen, ózderining basybayly otaryna ainaldyrghan patshashyl jyrqyshtar tarapynan әli kýngi tónip túr! Bildinder me?

Ghúbaydollagha, odan Halel men Janshagha barlay, synay qarady. Sosyn qaytadan gazetti mazmúndap ketti. Kenes ókimetining barsha júrtty óz elderining jyrtqyshtary men ezushilerin tónkerip tastaugha ýndep otyrghanyn әngimeledi.

– Eski әlemning ústyndaryn soghys pen kýirep-kýizelu qausatyp-taptap jatqan qazirgi sәtte – kýlli әlem imperialist-basyp-alghyshtargha qarsylyq sezimge túnyp,  kýiinip túrghanda, narazylyq úshqyndary revolusiyanyng quatty jalynyna ainalyp bara jatqanda, ózge el basqynshylarynyng ezgisinen tityqtaghan jәne azap shekken ýndi músylmandary da óz ezushilerine qarsy kóteriliske shyqqanda, – búdan әri ýndemey qalugha bolmaydy!

Al ýndemey qalmaudyng jolyn kenes ókimeti mynanday әreketter jasau dep biledi, tyndasyn myna siyazshyl jastar: uaqytty tekke ótkizbenizder deydi jana biylik, jer-sularynyzdy basyp alghan jaulaushylardan arylynyzdar, olardyng aram qoldaryn iyqtan sypyryp tastanyzdar! Olargha óz tughan oshaqtarynyzdy búdan әri tonaugha jol bermenizder! Óz elderinizding qojayyny ózderiniz bolugha tiyissizder! Sizder óz ómirlerinizdi óz qalaularynyzben qúrugha tiyissizder! Sizder búghan qaqylysyzdar, óitkeni sizderding taghdyrlarynyz óz qoldarynyzda! Mine qanday búl ýndeu! Bildinder me?

Taghy da nazarlaryn audarsyn, jana ýkimet barsha júrtqa: «Joldastar! Bauyrlar!» deydi. Ózderining demokratiyalyq әlemge adal, tabandy da sheshimtal sezimmen bettegenin aitady. «Biz әlemnin  ezilgen halyqtaryna óz Tuymyzben bostandyq әkele jatyrmyz»,  – deydi. Álemdi janartudy kózdegen osy jolda býtkil Rossiya músylmandarynan,  Shyghys músylmandarynan janashyrlyq pen qoldau kýtemiz dep jar salady. Jýrekjardy sóz osynday-aq bolar.

Qarataev gazetti jauyp, kezdesudi qorytqanday boldy:

 – Biz Oral sovdepinde, yaghny júmysshy men sharua deputattarynyng kenesinde  búl ýndeudi tiyanaqty talqylap, naqty sheshimder qabyldamaqpyz. Tap sonday isti jer-jerde jasau jón.

Ózine izashar agha retinde ýmit arta kelgen kýresker serikterine sýzile kóz tastady.

– Paydasyz, әri kenes ókimetine qarsy, demek, qazaqqa zalaldy jinalysqa barmaugha kenes berem, – dedi, – dúrysy, kenes ókimeti auqymynda avtonomiya aludy jaqsylap oilastyru. Soghan ter tókkenge jazsyn...

Izashar agha ýmitti aqtamady. Ghúbaydolla kýrsindi. Halel men Jansha bir-birine qarady.

Baqytjan da әngimesin damytpady. Múnyng aqyl-kenesi búlargha kereksiz sekildi. Orynborda ótpek jalpyqazaq qúryltayynyng jay-japsaryn aityp, birge qatysugha shaqyryp otyrghan keyingi úrpaq ókilderi keri ýgitke kónbek emes-au... Ózinen kóp kishi, ortalyqta búrq-sarq qaynaghan qorghamdyq-sayasy qazan ishindegi ýderisti kórip kelgen Jahanshah ta,  osynau ónirdegi eldi úiystyru isine belsendi aralasyp jýrgen Ghúbaydolla men Halel esimdi aghaly-inili ispetti osynau jigitter de, shyntuaytyn aitqanda, odan aqyl súray kelmegen-di. Sondyqtan da olardyng tarapynan súltannyng kenesine qúlaq asu qúlqy tanytylmady. Solay bolaryn jazdan beri sosial-demokrattarmen pikirles bolyp, aqyry bolishevikter partiyasy qataryna kirgen qart kýresker de shamalaghan siyaqty... 

(jalghasy bar)

Beybit Qoyshybaev

Abai.kz