Múqaghaliymen 7 synypta oqyp jýrgen kezimde «auyrdym». Eng alghash onyng «Bәsire» atty jyr jinaghyn qúnygha oqyp shyqtym. Odan kitap­hanany audaryp-tónkerip jýrip, «Soghady jýrek» degen kitabyn tauyp alyp, jata-jastana oqydym. Joq, oqyp qana qoyghan joqpyn, tipti býkil ólenderin jattap aldym. Sodan ol aqynnyng jinaqtaryn izdep jýrip oqityn halge jettim. Suretin ýlkeytip, tórge ilip qoy­dym. Student kezimde biraz dos­taryma «Múqaghaliy» auruyn júqtyr­dym. Songhy kursta oqyp jýrip, aqyngha arnalghan ólenderdi jinaqtap, bir kitap ettim. Ony tasqa basugha shamam kelmegen son, Fariza apama aparyp, kómek beruin súradym. Keyin ol kisi «Jazushy» baspasynyng diyrek­tory Seydahmet Berdiqúlovqa tap­syr­gha­nyn aitty. Sodan ol kitaptan haba­rym joq. Eger sol kitap turaly qandayda bir mәlimet biletin kisiler bolsa, maghan habarlasuyn súraymyn. Endi ony kitap etip shygharatyn uaqyt jetken sekildi.

 Býgin qazaqtyng aqiyq aqyny Mú­qaghaly Maqataevtyng tughan kýni. Osyghan oray biz jaqsynyng kózi Júl­dyz Múhammedqaliyúlymen әngime­lesken edik. Sol súhbatty nazarla­rynyzgha úsynghandy jón sanadyq.

– Múqaghaly – tanystyrudy qajet etpeytin esim. Desek te, oqyrmandarymyzdyng ishinde jas shybyqtay búralyp ósip kele jatqan jetkinshekterding de baryn eskerip, olardyng alyp aqynnyng ómirbayanyn bile jýrui ýshin әkenizding tughan jeri men ósken ortasy turaly keninen aityp bergeniniz jón bolar edi?

– Mening әkemning azan shaqyryp qoyghan aty – Múhammedqali. Ákesi – Sýleymen. Anasy – Naghiman. Ol resmy qújat bo­yynsha 1931 jyldyng 9 aqpanynda Almaty oblysy qazirgi Rayymbek (búrynghy Narynqol) audanynyng Qarasaz auylynda dýniyege kelgen. Alayda әkemning tughan kýni jóninde әli kýnge deyin eki týrli mәlimet beriledi. Al Naghiman әjemizding aituynsha, Nauryz toyynyng qarsanynda, yaghni, 8 nauryz kýni dýnie esigin ashqan. Negizi, әkem atadan tórteu bop tughan eken. Ýlken inisi men qaryndasy bala kýninde qaytys bolady. Al Toqtarbay men Kórpesh sol elde ósip-ónip, ýlken әuletke ainaldy. Tólbasy bolghandyqtan, әkem ata-әjesining qolynda ósip, óz ata-anasyn agha-jenge­sindey qabyldaydy. Sýleymen atam – Qarasazgha qarasty újymshardyng tóraghasy bolghan, el basqarghan adam. 1941 jyly Úly Otan soghysyna shaqyrylyp, sol jyly Kaliningrad maydanynda qaza tabady. Sóitip, әkem Tiyn әjesining tәrbiyesinde bolady. Ózi aitqanday, kýlshesin qorgha­syngha aiyrbastap, jetim bola jýrip jetiledi.

– Aqyn tyrnaqaldy tuyndylaryn qay kezde jaza bastady? Ol shygharmalary qay basylymdarda jaryq kórdi?

– Ákem óleng jazumen erte ainalysqangha úqsaydy. Óitkeni alghashqy ólenderi audandyq «Sovettik shekara» gazetinde, «Ádebiyet jәne iskusstvo» jurnalynda jaryq kóre bastaydy. Múnan keyin ol kóp oqyp, kóp izdenedi. Bala kezinde ala almaghan bilimin eselep qaytarugha tyry­sady. Qazaq, orys, әlem әdebiyetining tuyn­dylarymen susyndaydy. Sóitip jýrip óndire jazady.

– Ol kisi qay jerde oqydy?

– 1948-1949 oqu jyldary QazMU-dyng filologiya fakulitetinde, keyin Shet tilder institutynyng nemis tili fakuli­tetinde oqidy. Ókinishke qaray, eki oquyn da túrmystyq jaghdaygha baylanysty tastaugha tura keledi. Negizi, adam niyet qylsa, sol maqsatyna jetedi eken ghoy. Kóp úzamay, Mәskeu qalasyndaghy M. Gorikiy atyndaghy әlem әdebiyeti institutynda bilimin jetildiredi.

– Qay jerde qyzmet atqardy?

– Jogharyda aitqanymday, 1949 jyly oqudy tastaghannan keyin, Shiybút auyldyq kenesting hatshysy bop qyzmet atqarady. Sol jyly anam ekeui otau qúrady. 1954 jyly Qarasazdaghy bastauysh mektepte orys jәne nemis tilinen sabaq beredi. 1957 jyly Qazaq radiosynyng diktory bop qyzmet etedi. Múnan keyin «Sovettik shekara» gazetinde bólim mengerushisi bop júmys isteydi. 1963 jyly Almaty qala­syna qonys audarady. Sodan bastap «Mәdeniyet jәne túrmys», «Sosialistik Qazaqstan», «Júldyz» basylymdarynda, sonday-aq Qazaqstan Jazushylar odaghynda enbek etedi. Mine,osynday әdeby ortada jýrgen kezinde ol ózining aqyndyq qabileti men darynyn kórsete bildi. Kóptegen shy­gharmalaryn jazdy, kitaptaryn shyghardy.

– Jalpy, әkeniz qanday adam edi?

– Ákem óte balajan, jany nәzik, aqkónil, qoly ashyq, minezi jayly azamat edi. Talantty da talapty, parasatty da payymdy, zerdeli de zeyindi, aq ta adal adam bolatyn. Janary janyp túratyn. Ylghy da keudesin tik ústap jýretin. Balalarynan әkelik meyirimin ayaghan joq. Adamzatqa qiyanat jasamaytyn. Bireuge jaqsylyq jasaghandy jany sýietin. Birde ýige bir top jigitter kelip, әkeme alghys aityp, rizashylyqtaryn bildirdi. Sóitse, olar týrmede jatyp, әkemning ólenderin oqyp, sodan tәlim-tәrbie alypty, minez-qúlyqtaryn týzepti. Tipti әkemmen hat alysyp túrypty. Olardyng izdep kelgenine әkem kәdimgidey riza bolyp qaldy.
Jalpy, әkem jas aqyndarmen jii aralasatyn. Olardy ýige ertip kelip, ómir men óner hәm óleng jayly әngimelesetin.

– Ol kisining Maygýlge, Aybargha, Shol­pangha arnaghan ólenderin bilemiz. Jalpy, onyng neshe úl-qyzy bar?

– Biz atadan altau edik. Úldan ýlkeni – menmin. Mening aldymda Lәzzat, Maygýl esimdi әpkelerim bolghan. Lәzzat sәby ký­ninde shetinep ketken eken, esimde qal­mapty. Al Maygýl ekeumiz tete óstik.Ol qaytys bolghanda men 10 jasta edim. Ákem qatty qayghyrdy. Maygýlge arnap, birneshe óleng jazdy. Ziratqa da jii baryp túratyn. Ókinishke qaray, Maygýlding beyitining Kensayda ekenin bilemiz, biraq naqty qay jerge jerlengenin tappay qaldyq.
Qyzym menin, Gýlim menin, ayaulym!
Jatyr molang jotasynday qoyannyn.
Qúlpytastyng qúny maghan bes tiyn,
Biraq taspen qalay janshyp qoyarmyn?! – dep ózi jyrlaghanday,әkem «qalaqtay» qyzyna qorshau qoymaghan edi. Sondyqtan әke-sheshemizding ziratyna barghanda, oghan da Qúran baghyshtap túramyz.
Qazir biz – bir atadan taraghan tórt bala Almatyda túryp jatyrmyz. Ózimnen keyingi qaryndasym Almagýl shaghyn kә­sipkerlikpen ainalysady. Aybar den­saulyghyna baylanysty júmys istemedi. Til tiydi me, kóz tiydi me, bilmeymin… Janyp túrghan bala edi, amal neshik, nauqas bop qaldy. 2014 jyly jýrek auruynan qaytys boldy. Sholpan – shet tilining mamany, әl-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiytetinde dәris beredi. Ákemning óte balajan ekenin jogharyda aittym.Úl-qyzdarynyng kishisi – Aybar men Sholpandy qatty erkeletetin. Ekeuine de óleng arnady.

– Ákenizding qanday qadir-qasiyetteri men erekshelikteri esinizde qaldy? Ol kimdermen jii aralasushy edi?

– Ákem enbekqor edi. Shabyty kelse, kýy talghamay jaza beretin. Jaqsy óleng jazsa, balasha quanyp, barlyghymyzdy dauystap shaqyratyn. Anamyz qazaq tili men әdebiyetining mamany bolghandyqtan, eng әueli jarynyng pikirin súraytyn. «Iliich», «Mavr» poemalarynyng alghashqy tyndau­shysy biz edik. Sol kezde arqalana óleng oqyghan sәtteri әli esimde. Keyde naqyshyna keltirip, әn shyrqaytyn. Sonday sәtteri halyq jәne orys әnderin әuelete oryn­daytyn. Ol kisining qúlaqqa jaghymdy qo­nyr dauysy bar edi. Almatygha alghash kel­gende bokspen ainalysypty. Ákemmen birge jattyqqan Rojkovty keyinnen myqty jattyqtyrushy boldy dep estidim. Sosyn sayatshylyqpen ainalysatyn. Qysta shanghy tebetin. Jazda kóbine kókpar tartatyn. Sonday-aq shahmat, biliyard oiyndaryn jaqsy oinaytyn. Taghy bir esimde qalghany, bizding ýige Shәmshi Qaldayaqov jii keletin. Ekeui birde dayyn әuenge mәtin jazdy. Qazir oilasaq, sol «Taldyqorghan» әni eken. Ol kezde Panfiy­lov kóshesinde túratynbyz. Shәmshi agha: «Myna sózdering mening әuenime say kelmey túr, qaytadan jazshy» dese, әkem shyr-pyry shyghyp: «Ishimnen shyqqan dýniyeni men nege ózgertuim kerek?» dep kóne qoymaydy. Sóitip, ekeui biraz aitysqan edi. Ýzengiles dostary da ýiden ýzilmeytin. Úly Otan soghysyna qatysqan aqyn Toqash Berdiyarov Qarasazdaghy qara shanyraqqa jii keletin.Túrsynzada Esimjanov, Beken Ábdirazaqov, Kenshilik Myrzabekovter ylghy da әkemning janynan tabylatyn. Qazir Qarasazdaghy әke-sheshem túrghan to­qal tam joq. Eski Qarasazdyng sazy kóbe­yip, túru mýmkin bolmaghandyqtan, barlyq túrghyndar Jana Qarasazgha kóshirildi.Sondaghy múrajayda bizding ýiding maketi saqtauly.

– Múqannyng ómir sýrgen kezi – Kom­munistik partiyanyng «aq degeni – alghys, qara degeni – qarghys» bop túrghan shaq edi. Biraq soghan qaramastan, ol dinge bekem bolghangha úqsaydy… 

– Dúrys aitasyz. Ákem dinine berik adam edi. Onyng asyl dinimizdi dәriptegen, Alla Taghalany madaqtaghan ólenderi óte kóp. Ol qasiyetti Qúrandy da, Múhammed (s.gh.s.) payghambarymyzdyng hadisterin de kóp oqyghan. Sebebi, halqymyzdy iman­dylyqqa shaqyryp, Alla Taghalagha qúlshylyq jasaugha shaqyrdy. Sonday-aq qasiyetti Qúran sýrelerimen auyrghan balagha dem salatyn.

– Ataqty adamnyng tegin alyp jýru de onay emes shyghar?

– Osy uaqytqa deyin eshqashan jәne esh jerde «Men Múkaghalidyng balasymyn» dep keude qaqqan joqpyn. Qay jerde qanday qyzmet atqarsam da әkem sekildi adal jýrip, tik túrdym.Eshkimning kómegine jýgingenim joq. Júmys kabiynetimde әkemning kitaptary túratyn. Qolym tiygen sayyn sol kitaptardy oqyp túrushy edim. Qazir zeynetke shyqtym. Zayybym Ba­qytgýl – M.Maqataev atyndaghy halyq­aralyq qordyng tórayymy. Ayman, Ayjan, Ásel atty ýsh qyzym bar edi. Aymanymdy arsyz ajal kóktey júlyp ketti. Kishi qyzymnyng azdap óleng jazatyny bar. Soghan qarap «atasyna tartqan-au» dep qoyamyn. Jylyna bir-eki ret otbasymyzben әke-sheshemizding qabirine baryp, ziyarat etip túramyz. Sheshem otyz jyl boyy eskertkishin sýrtip, jan-jaghyn tazalaudy daghdygha ainaldyryp ketti. Qazir biz de osy ýrdisti jalghastyryp kelemiz. Onyng ýstine, qazaq úly perzent­terin pir tútqan halyq qoy. Biz barsaq, ylghy taza túrady. Mýmkin, olar әkemning ólenderin sýietin, ony qúrmet tútatyn oqyrmandary shyghar…

– «Kóp qatelik jiberippin, amal ne, Keshir, úlym, moyyndadym, jaraydy!». Aqyn osy óleni arqyly sizderden keshirim súraghan siyaqty…

– IYә,әkem keyde menimen teng qúrby-qúrdastarynday syrlasatyn. Anda-sanda qatelikterin de moyyndaytyn. Maghan sabaq bolsyn degeni shyghar. «Búl qatelikter maghan jarasady, Júldyz. Biraq sen qaytalama, ony kótere almaysyn» deytin jaryqtyq. Onday sәtterde anamyz «Bәri dúrys bolady» dep basu aitatyn. Sәl múnayyp otyryp, әkem qayta ensesin kóteretin. Sondayda bólmede ersili-qarsyly jýrip: «Áy, meni týsingisi kelgen adam ólenderimdi oqidy. Nichego, tórt million qazaghym aman bolsa, men eshqashan ólmeymin» deytin. Mening kózim jetken bir jaghday, әkem ózining úly adam ekenin sol kezde-aq sezdi.

– Kózi tiri kezinde qanday kitaptary ja­ryq kórdi?

– Ghúmyrynyng songhy jyldary әkem óndirte jazdy.Ýide de, týzde de, tipti emhanada jatyp ta jazudan bas almady. Ómirining úzaqqa barmasyn aqyn jýrek sezgen sekildi. Sonyng nәtiyjesinde biraz jinaghy jaryqqa shyqty. Mәselen, «Iliich», «Armysyndar, dostar», «Darigha – jýrek», «Qarlyghashym, kelding be?», «Mavr», «Aqqular úiyqtaghanda», «Shuaghym menin» atty jyr jinaqtary – jogharyda aitqan sózimizding dәleli. Sonday-aq U.Uitmenning «Shóp japyraqtary», U.Sheks­pirding «Sonetter», D.Aliygeriiyding «Qúdiretti komediyasy» atty 3 audarma kitaby baspa betin kórdi.

– Ol kisining fәniyden baqigha ozghanyna da qyryq jyldan asa uaqyt ótipti. Osy jyl­dar aralyghynda neshe kitaby tasqa basyldy?

– «Ómirdastan», «Soghady jýrek», «Sholpan», «Jyrlaydy jýrek», «Ómir-ózen», «Qosh, mahabbat!», «Amanat» jәne «Qarasazdan úshqan qarlyghash» atty jinaghy, sonday-aq shaghyn kýndeligi jaryq kórip, qoldan-qolgha tiymey tarap ketti. Abay ensiklopediyasynan keyin, ekinshi bolyp Múqaghaly ensiklopediyasy tasqa basyldy. 1999 jyly Elbasynyng qoldauy­men hәm Múhtar Qúl-Múhammedting múryn­dyq boluymen «Amanat» atty kitaby Memlekettik syilyqqa ie boldy. Sol jyly «Ghasyr aqyny» ataghy berildi. 2016 jyly Taldyqorghan qalasynda eskertkish ashyldy.

– Aqiyq aqynnyng tuyndylary ózge tilderge audaryldy ma?

– IYә, әkemning shygharmalary orys, aghylshyn, nemis, týrik, ózbek, qyrghyz, t.b. tilderge audaryldy. Orys tilinde «Zov dushiy» degen ólender jinaghy jaryqqa shyqty. Ol kitapqa engen ólenderdi orystyng belgili aqyndary Yu.Aleksandrov pen M.Kurgansev tәrjimalady. Degenmen әli de basqa tilderge audarudy qolgha alsaq, núr ýstine núr bolar edi. Kezinde ózi de orystyng talantty aqyndary N.Tihonov, R.Berns, F.Ansari, A.Akopyan, A.Isaakyan, E.Evtushenko, F.Morgunning ólenderin qazaqsha sóiletti.

– Jer betinde qazaq degen halyq barda aqynnyng aty da, zaty da ólmesi anyq. Dey túrsaq ta, onyng esimin mәngi este qaldyru maq­satynda qanday sharalar jýzege asy­ryldy?

– Qazaqstan Jazushylar odaghy 1985 jyly Múqaghaly Maqataev atyndaghy әdeby syilyq taghayyndady. Alpys jyldyq mereytoyy qarsanynda tughan jerinde mektep jәne múrajay ashyldy. Almatyda aqyn atynda mektep, kóshe jәne sol kóshe boyynda Múqaghaligha arnalghan eskertkish bar. Basqa aimaqtarda da mektep, kóshe ataulary boluy әbden mýmkin. Ony men tap basyp aita almaymyn. Ákemning ólenderine N.Tilendiyev, D.Raqyshev, Sh.Qaldayaqov, I.Jaqanov, A. Qorazbaev, T.Rahimov, M.Rýstemov, T.Múhamedjanov, Á.Tinәliyev, B.Oralúly, T.Dosymov, taghy basqa sazger­ler әn shyghardy. Ol turaly týrli janrda myngha juyq shygharmalar jazyldy. Áli de jazyla beretini haq. 2011 jyly әkemning 80 jyldyghy joghary dengeyde atalyp ótti. Osynyng ózi әkemning aty men múrasy halyqpen birge mәngi jasaytynyn bildirse kerek.

– Ángimenizge raqmet!

Súhbattasqan Ermahan ShAYHYÚLY

Ayqyn gazeti