(Ázil-shyny aralas)

 Chehiyanyng "Aqordasy". 

Bishkekten ózge shetel kórmegen qu basym Europagha «tereze» ashqandardy jaqtyra bermeytin. Ásirese, auyzdarynan suy aghyp, kórgenin, jegenin, sezgenin, kiygenin, satyp alghandaryn toqtamay maqtaytyndargha ishimnen «týk kórmegen bayqús-ay» dep janym ashyp túratyn edi. Sәti kelip, dәm búiyryp, Chehiyagha úshyp bara jatqanymda kók aspanda ózime sonshalyqty bir ayanyshpen qaraghanymdy jasyrmaymyn. «Qúday-ay, elge oralghanda mende solar sekildi ózgening qyzyghyna súqtanyp, kónilimdi búzam ba?» dep tausylghan edim. Biraq, onym beker eken. Europadaghy qonyr tirlikti Chehiyadan kónilim әbden qaldy. Eki apta jýrip suynyp, jerindim desem de bolady. Sol әserding lebimen kimge baghyttalghanyn ózim de týsinbegen osy «joldauymdy» jazyp otyrmyn. Oqimyn deseniz, marhabat.

Sýieldey kózge birden týskeni búl elding túrghyndary bir birine óte salqyn. Tilderin jútyp qoyghanday ayaldamada ashylyp sóilespeydi. Jón súraspaydy. Onyng sebebin ózderi bilmeytin de shyghar. . Al men tauyp aldym. Bar pәle – kestede. Tórt minuttan keyin metro vagony, alty minuttan keyin tramvay, 10 minuttan keyin avtobus jýredi. Bir sekundqa keshikpey jýretinin aitsanshy. Múnday jaghdayda adamdarda qanday emosiya bolsyn? Bir birimen qalaysha sóilessin? Al bizde rahat. 15 minut avtobus kýtip túrasyn. Sosyn qasyndaghydan «pәlenshe avtobus ótip ketken joq pa?» dep súraysyn. Ol jarty saghattan beri dәl sony tosyp túrghanyn erekshe boqtap aitady. Ooo, mine, shynayy kónil! Ary qaray birge boqtasyp, sóilesip ketesin. Avtobusyng kelgenshe onyng ruyn, auylyn, tughan-tuyqsanyn týk qaldyrmay týgendep, keter kezde qúda-jekjat bolyp qoshtasasyn. Qanday keremet aa! Oilamaghan jerde syr aitatyn bir tanys tauyp alasyn. Sodan da bolar kelesi joly ayaldamagha bir saghat búryn erte shyghasyn. Europa múny týsinbeydi. Adam qúndylyghy degenimiz týpting týbine kelgende bir birimen jyly shyraymen aralasyp túru emes pe! Bizde búghan barlyq jaghday jasalghan. Al Pragada bәri kerisinshe. Ayaldama tolghan aqparattyq taqta.Soqyr bolmaghan song bir jerge qalay baru kerektigin súraugha úyalasyn. 
Metrosyna, tramvayyna minsen, konduktor tappay it bolasyn. Konduktorsyz qoghamdyq kólik – naghyz masqaralyq! Konduktor bar jerde eshkimning biyletsiz jýrmesine jýz payyz senesin. Al ana jaqta bәri kerisinshe, metrosynyng esigi ashyq-shashyq, qasyndaghy jolaushygha «mynau biyletsiz, tegin jýrgen qu ghoy» dep kýdikpen qaraaaap túrasyn. «Proezdnoy» satyp alsan, ishing ashyidy. «Men de bar» dep kórseteyin desen, tekserushi aldynnan shyqpaydy. Sodan, beker satyp aldym ba, bәribir eshkim teksermedi dep jýikeng júqara bastaydy. Al bizding elde múnday jýike auruyna tosqauyl qoyylghan. Qayta jýikesi nasharlardy konduktordyng aighayy, ózimizge ghana únaytyn dórekiligi tegin emdeydi!!! Sosyn, avtobusqa keptelip mingen qanday, aaa! Aldyndaghy, artyndaghy, eki janyndaghy adamdardyng ystyq lebi, auzynan shyqqan iyisi, sepken әtiri búrqyrap túrghanda ózindi arasy ajyramas bir tútas halyqtyng ókili ekenindi bek sezinesin. Europa әsirese, Praga halqy ony týsinbeydi. Aytyp týsindire almaysyng da. Eger sizge olar mәdeniyetting tórine shyghyp, elding bәrinen ozyp ketken, órkeniyetting aldynda dese, senbeniz. Onysy qyp-qyzyl ótirik. Bir ghana mysal aitayyn, bizding baylar dýkennen azyq-týlik tasyityn "landkruzer" siyaqty djipterdi Praga kóshesinnen ólseniz de keziktirmeysiz. Chehiyanyng auylyn aitpaghanda astanasynda(!) tuyp ósken balalar kәdimgi "hamerdi", "rendje roverdi" tiridey kórmegen. 
Sizge ótirik, maghan shyn bir ministrding qyzmettik kóligin keziktirdim. Endi, sýliktey qara, uday qymbat mersedes emes, ózderi shygharatyn ortan qol, atyn ataugha túrmaytyn birdenke degen mashina. Bizding audandaghy qara taban jolpúl (jolpolisiya) qyzmetkerleri minbeydi anany. Kólikti qoyshy, jýrgizushileri tipti damymay qalghan. Qazaqstandaghy kez-kelgen jýrgizushi mashina rulin ústap kele jatyp, bir telefonmen sóilesip, ekinshi telefonda feysbukqa suret salyp, «komment» jazyp nemese instragamda tos aityp, sonyng ortasynda eki qolymen rulidi kezek-kezek ústap, qala kóshesinde qúiyndatyp jýre beredi ghoy. Al, ózim kórgen Praganyng jýrgizushileri qoyan jýrek qorqaq. «Bizde osylay» dep aitsan, fantastikalyq әngime tyndaghanday әserge bólenedi. Olar tipti rulide kele jatyp, smartfonda sms jazugha bolady degenge senbeydi. Ózderining osynshalyqty damymay artta qalghandaryna qaramastan, «kóshe probka» dep jylaytyndaryn aitsanyzshy. Men sol keptelekterin izdep-izdep tappay qoydym. Bir jarym million halqy bar Praganyng bir basynan ortalyghyna jiyrma minutta túshtandap jetip alasyn. Týk qyzyq emes. Kәdimgi shap shaghyn auylda jýrgen siyaqtysyn. Keptelekte túryp, aldyndaghygha baqyrtyp «signal» basyp, qasyndaghyny ashy tilmen boqtap, bireuden júlqy ozyp degendey ishtegi «paryndy» shyghara almaysyn.
Sosyn, chehtardyng jalqaulyghynda shek joq. Olardyng qasynda qazaqtyng eti әlde qayda tiri. Kәsipker qazaq tannan keshke deyin enbek etedi. Senbi, jeksenbini demalys dep bilmeydi. Bizdegi kóptegen memlekettik qyzmetkerler memleketke janymen berilgeni sonshalyq, týnning ortasyna deyin jan basyn hәm jambasyn ayamay qyzmet qylady. Al, men kórgen az ghana memleketting ishinde myna chehtar erinshek, naghyz jalqau halyq. Memlekettik qyzmetker, kәsipker, satushy, dayashy bolsyn, keshki beste aldy-artyna qaramay ýilerine tayady. Qoghamdyq dert sonday. Artyq aqsha tabugha talpynbaydy. Janyn ayaaydy. Jalpy, biz osydan saqtanuymyz kerek. Europanyng búl dertin boyymyzgha shaldyqtyrmauymyz qajet. Mening kóptegen tanystarym júmystan ýilerine týngi 12-den keyin barady. Ol kezde әlbette bala-shaghasy úiyqtap jatady. Olar oyanbay jatyp, tang erteng otaghasy júmysqa ketedi. Eger osynday er azamattardy keshki beste ýiine jibersek, Qúday saqtasyn, kóbi depressiyagha úshyraydy. Sebebi, balalary әkelerin jaqsy tanymaydy. Sóilesip kórmegenderi de bar. Sodan jýikeleri jazylmastay júqarady. Onyng sony ajyrasugha deyin, otbasy qúndylyghynyng búzyluyna alyp barady. Sebebi, ýide otyrghan erkekting qadiri bolghan emes!!! Europadaghy birjynystylardyng shatasuy әrbirden keyin osyghan kelip tireledi. Sondyqtan, biz «júmys keshke beste ayaqtalsyn, odan keyingi uaqytty otbasygha arnayyq» degen jalang úrannan saqtanuymyz kerek.

Cheh aqshasyndaghy qoldardyng sureti

Jalqau ekenderine jәne bir mysal. Bizdegi belsendiler Euraziya ekonomika odaghy qúrylmay túryp, ortaq aqshagha ótu turaly sózdi bastap ta ketip edi ghoy. Al, myna chehtar Euroodaqqa mýshe bolsa da, europanyng tórinde otyrsa da, eskishildikten kete almay, tól «tengelerin» әli ústap otyr. Álgi krondaryna qarasanyz, últtyq túlghalarynyng suretteri de әli kýnge deyin túr. Úyat ta bolsa aitayyq, bizding tenge de bastapqyda últtyq túlghalarmen bezendirilgen. Degenmen, altyn basty basshylarymyz «adam suretin aqshagha basu eskishildikting saryny eken» dep әiteuir olardy alyp tastap, kemshilikti týzetken. Al, chehtar osy kýnge deyin janashyldyqqa ótuge erinip, eskilikten aryla almay otyr.

Sosyn, bar-joghy on millionnan astam halqy bar Chehiyagha jyl sayyn 12 millionday turist keledi eken. Biraq, soghan qaramastan, búlar qonaq kýtudi ýirenbegen. Qonaqjaylyq degen atauymen joq. Betine qaraydy da tek cheh tilinde sóileydi. Oryssha sóilesen, aboriygen kórgendey tanyrqap qalady. Aghylshynsha sóilesen, azdap qana ynta qoyady. Odan ózgesi joq. Olardyng kemshiligi, Chehiyadan ózge jerde cheh tilinde eshkim sóilemeytinin bilmeydi! Bilse, turist qaptap jýretin Praganyng ortasynda anyqtamalardy tek cheh tilinde ghana jazyp qoymas edi. Olarmen salystyrghanda biz әlde qayda damyp ketkenbiz. Ýshtúghyrly tilimiz bar. Qonaqjaylyghymyzdy әlemge moyyndatqanbyz! Qazaqsha bilmeytin turisti ómiri úyaltyp, qyzyrtqan emespiz!!! Olay boluy mýmkin de emes!!!

Chehiyada aqylmen týsinip bolmaytyn bir mәsele ol bilim beru jýiesi. Álbette, bala tuyla salghanda balabaqsha kezegine túryp, balang mektepke barghanda balabaqsha kezegine qolyng jetetini nemese mektepke ornalastyru hikayasyn chehtar, oooo betim-aaaay, bilmeydi. Biraq bizding aitarymyz basqa, mәselen, cheh tilin kim biledi, sol mektepti de, jogharghy oqu ornyn da tegin (!) oqidy. Paradoks! Qazaq bolsang da, japon bolsang da, Afrika elining úly bolsang da, bәribir. Cheh tilinen emtihan tapsyrsang boldy, oqu tegin. Qanshauyn qalasang da oqy ber. Sonda búlar ózgening balalaryn tegin oqytyp, salyq tóleushilerding aqshasyn bosqa shashyp jatyr ghoy! Bizde múnday jaghday bolsa, ainalayyn halqym, basy istemeytin ýkimetti bayaghyda artynan teuip, tónkerip tastar edi. Sol sebepti, yaghni, qadaghalanuy kýmәndi budejetti ortaytpas ýshin bizde sheteldikterdi aitpaghanda, qazaq tilin biletin ózimizding úl-qyzdarymyz aqsha tólep oqidy! Chehtardyng múnday jýieni qúrugha aqyly jetpeydi.

Jalpy, chehtardyng biyliginde qadir-qasiyet qalmaghanday. Mәselen, preziydent otyratyn aqordasynyng aldyn shorty kiyip, tәpishkesin suretken qanghybas turister ayamay taptap jýr. Parlament, senat ýiine demalys kezinde kim kóringen kirip shygha beredi. Kýzetip túrghan polisiya joq. Sosyn, Pragany alty ainalyp shyghyp, Chehiyanyng qayda bara jatqanyn týsinbedim. Ángime joq, dybyssyz jýretin tramvay, bizding elding baylary mensinbeytin ortan qol mashina, auylsharuashylyghyna qajetti shaghyn úshaqtar, ayaq-kiyim taghysyn taghy degenderdi ózderi shygharady eken. Biraq, sonda da memleket retinde qayda bara jatqandaryn týsinbeydi, bilmeydi. «Mәngilik el», «Chehiya-2050» nemese «Otyzdyqtan ondyqqa ótu» degen siyaqty baghdarlama jazugha bastary jetpepti. Úyat ta bolsyn aitayyn, on tórt kýn jýrip, sol elding preziydentin de, premier-ministrin de tanymay kettim. Sirә, ekeui de bizding Mәsimov sekildi kórinbes bolsa kerek, kóshelerinde birde bir bilibordy joq. Álemge memleketin tanytyp, ózgege ózderin moyyndatyp jatqan jetekshisi, kóshbasshysy, chehbasshysy joq jetim el siyaqty. Al, múnday memleket turaly qalay ghana tamsanyp birdenke aitugha bolady?

 Ruslan Erbota.

(Jazba avtordyng feysbuktegi paraqshasynan alyndy).