ء(ازىل-شىنى ارالاس)

 چەحيانىڭ "اقورداسى". 

بىشكەكتەن وزگە شەتەل كورمەگەن قۋ باسىم ەۋروپاعا «تەرەزە» اشقانداردى جاقتىرا بەرمەيتىن. اسىرەسە، اۋىزدارىنان سۋى اعىپ، كورگەنىن، جەگەنىن، سەزگەنىن، كيگەنىن، ساتىپ العاندارىن توقتاماي ماقتايتىندارعا ىشىمنەن «تۇك كورمەگەن بايقۇس-اي» دەپ جانىم اشىپ تۇراتىن ەدى. ءساتى كەلىپ، ءدام بۇيىرىپ، چەحياعا ۇشىپ بارا جاتقانىمدا كوك اسپاندا وزىمە سونشالىقتى ءبىر ايانىشپەن قاراعانىمدى جاسىرمايمىن. «قۇداي-اي، ەلگە ورالعاندا مەندە سولار سەكىلدى وزگەنىڭ قىزىعىنا سۇقتانىپ، كوڭىلىمدى بۇزام با؟» دەپ تاۋسىلعان ەدىم. بىراق، ونىم بەكەر ەكەن. ەۋروپاداعى قوڭىر تىرلىكتى چەحيادان كوڭىلىم ابدەن قالدى. ەكى اپتا ءجۇرىپ سۋىنىپ، جەرىندىم دەسەم دە بولادى. سول اسەردىڭ لەبىمەن كىمگە باعىتتالعانىن ءوزىم دە تۇسىنبەگەن وسى «جولداۋىمدى» جازىپ وتىرمىن. وقيمىن دەسەڭىز، مارحابات.

سۇيەلدەي كوزگە بىردەن تۇسكەنى بۇل ەلدىڭ تۇرعىندارى ءبىر بىرىنە وتە سالقىن. تىلدەرىن جۇتىپ قويعانداي ايالدامادا اشىلىپ سويلەسپەيدى. ءجون سۇراسپايدى. ونىڭ سەبەبىن وزدەرى بىلمەيتىن دە شىعار. . ال مەن تاۋىپ الدىم. بار پالە – كەستەدە. ءتورت مينۋتتان كەيىن مەترو ۆاگونى، التى مينۋتتان كەيىن ترامۆاي، 10 مينۋتتان كەيىن اۆتوبۋس جۇرەدى. ءبىر سەكۋندقا كەشىكپەي جۇرەتىنىن ايتساڭشى. مۇنداي جاعدايدا ادامداردا قانداي ەموتسيا بولسىن؟ ءبىر بىرىمەن قالايشا سويلەسسىن؟ ال بىزدە راحات. 15 مينۋت اۆتوبۋس كۇتىپ تۇراسىڭ. سوسىن قاسىڭداعىدان «پالەنشە اۆتوبۋس ءوتىپ كەتكەن جوق پا؟» دەپ سۇرايسىڭ. ول جارتى ساعاتتان بەرى ءدال سونى توسىپ تۇرعانىن ەرەكشە بوقتاپ ايتادى. ووو، مىنە، شىنايى كوڭىل! ارى قاراي بىرگە بوقتاسىپ، سويلەسىپ كەتەسىڭ. اۆتوبۋسىڭ كەلگەنشە ونىڭ رۋىن، اۋىلىن، تۋعان-تۋىقسانىن تۇك قالدىرماي تۇگەندەپ، كەتەر كەزدە قۇدا-جەكجات بولىپ قوشتاساسىڭ. قانداي كەرەمەت اا! ويلاماعان جەردە سىر ايتاتىن ءبىر تانىس تاۋىپ الاسىڭ. سودان دا بولار كەلەسى جولى ايالداماعا ءبىر ساعات بۇرىن ەرتە شىعاسىڭ. ەۋروپا مۇنى تۇسىنبەيدى. ادام قۇندىلىعى دەگەنىمىز ءتۇپتىڭ تۇبىنە كەلگەندە ءبىر بىرىمەن جىلى شىرايمەن ارالاسىپ تۇرۋ ەمەس پە! بىزدە بۇعان بارلىق جاعداي جاسالعان. ال پراگادا ءبارى كەرىسىنشە. ايالداما تولعان اقپاراتتىق تاقتا.سوقىر بولماعان سوڭ ءبىر جەرگە قالاي بارۋ كەرەكتىگىن سۇراۋعا ۇيالاسىڭ. 
مەتروسىنا، ترامۆايىنا مىنسەڭ، كوندۋكتور تاپپاي يت بولاسىڭ. كوندۋكتورسىز قوعامدىق كولىك – ناعىز ماسقارالىق! كوندۋكتور بار جەردە ەشكىمنىڭ بيلەتسىز جۇرمەسىنە ءجۇز پايىز سەنەسىڭ. ال انا جاقتا ءبارى كەرىسىنشە، مەتروسىنىڭ ەسىگى اشىق-شاشىق، قاسىڭداعى جولاۋشىعا «مىناۋ بيلەتسىز، تەگىن جۇرگەن قۋ عوي» دەپ كۇدىكپەن قارااااپ تۇراسىڭ. «پروەزدنوي» ساتىپ الساڭ، ءىشىڭ اشىيدى. «مەن دە بار» دەپ كورسەتەيىن دەسەڭ، تەكسەرۋشى الدىڭنان شىقپايدى. سودان، بەكەر ساتىپ الدىم با، ءبارىبىر ەشكىم تەكسەرمەدى دەپ جۇيكەڭ جۇقارا باستايدى. ال ءبىزدىڭ ەلدە مۇنداي جۇيكە اۋرۋىنا توسقاۋىل قويىلعان. قايتا جۇيكەسى ناشارلاردى كوندۋكتوردىڭ ايعايى، وزىمىزگە عانا ۇنايتىن دورەكىلىگى تەگىن ەمدەيدى!!! سوسىن، اۆتوبۋسقا كەپتەلىپ مىنگەن قانداي، ااا! الدىڭداعى، ارتىڭداعى، ەكى جانىڭداعى ادامداردىڭ ىستىق لەبى، اۋزىنان شىققان ءيىسى، سەپكەن ءاتىرى بۇرقىراپ تۇرعاندا ءوزىڭدى اراسى اجىراماس ءبىر تۇتاس حالىقتىڭ وكىلى ەكەنىڭدى بەك سەزىنەسىڭ. ەۋروپا اسىرەسە، پراگا حالقى ونى تۇسىنبەيدى. ايتىپ تۇسىندىرە المايسىڭ دا. ەگەر سىزگە ولار مادەنيەتتىڭ تورىنە شىعىپ، ەلدىڭ بارىنەن وزىپ كەتكەن، وركەنيەتتىڭ الدىندا دەسە، سەنبەڭىز. ونىسى قىپ-قىزىل وتىرىك. ءبىر عانا مىسال ايتايىن، ءبىزدىڭ بايلار دۇكەننەن ازىق-تۇلىك تاسىيتىن "لاندكرۋزەر" سياقتى دجيپتەردى پراگا كوشەسىننەن ولسەڭىز دە كەزىكتىرمەيسىز. چەحيانىڭ اۋىلىن ايتپاعاندا استاناسىندا(!) تۋىپ وسكەن بالالار كادىمگى "حامەردى", "رەندجە روۆەردى" تىرىدەي كورمەگەن. 
سىزگە وتىرىك، ماعان شىن ءبىر ءمينيستردىڭ قىزمەتتىك كولىگىن كەزىكتىردىم. ەندى، سۇلىكتەي قارا، ۋداي قىمبات مەرسەدەس ەمەس، وزدەرى شىعاراتىن ورتان قول، اتىن اتاۋعا تۇرمايتىن بىردەڭكە دەگەن ماشينا. ءبىزدىڭ اۋدانداعى قارا تابان جولپۇل (جولپوليتسيا) قىزمەتكەرلەرى مىنبەيدى انانى. كولىكتى قويشى، جۇرگىزۋشىلەرى ءتىپتى دامىماي قالعان. قازاقستانداعى كەز-كەلگەن جۇرگىزۋشى ماشينا ءرۋلىن ۇستاپ كەلە جاتىپ، ءبىر تەلەفونمەن سويلەسىپ، ەكىنشى تەلەفوندا فەيسبۋكقا سۋرەت سالىپ، «كوممەنت» جازىپ نەمەسە ينستراگامدا توس ايتىپ، سونىڭ ورتاسىندا ەكى قولىمەن ءرۋلدى كەزەك-كەزەك ۇستاپ، قالا كوشەسىندە قۇيىنداتىپ جۇرە بەرەدى عوي. ال، ءوزىم كورگەن پراگانىڭ جۇرگىزۋشىلەرى قويان جۇرەك قورقاق. «بىزدە وسىلاي» دەپ ايتساڭ، فانتاستيكالىق اڭگىمە تىڭداعانداي اسەرگە بولەنەدى. ولار ءتىپتى رۋلدە كەلە جاتىپ، سمارتفوندا سمس جازۋعا بولادى دەگەنگە سەنبەيدى. وزدەرىنىڭ وسىنشالىقتى دامىماي ارتتا قالعاندارىنا قاراماستان، «كوشە پروبكا» دەپ جىلايتىندارىن ايتساڭىزشى. مەن سول كەپتەلەكتەرىن ىزدەپ-ىزدەپ تاپپاي قويدىم. ءبىر جارىم ميلليون حالقى بار پراگانىڭ ءبىر باسىنان ورتالىعىنا جيىرما مينۋتتا تۇشتاڭداپ جەتىپ الاسىڭ. تۇك قىزىق ەمەس. كادىمگى شاپ شاعىن اۋىلدا جۇرگەن سياقتىسىڭ. كەپتەلەكتە تۇرىپ، الدىڭداعىعا باقىرتىپ «سيگنال» باسىپ، قاسىڭداعىنى اششى تىلمەن بوقتاپ، بىرەۋدەن جۇلقي وزىپ دەگەندەي ىشتەگى «پارىڭدى» شىعارا المايسىڭ.
سوسىن، چەحتاردىڭ جالقاۋلىعىندا شەك جوق. ولاردىڭ قاسىندا قازاقتىڭ ەتى الدە قايدا ءتىرى. كاسىپكەر قازاق تاڭنان كەشكە دەيىن ەڭبەك ەتەدى. سەنبى، جەكسەنبىنى دەمالىس دەپ بىلمەيدى. بىزدەگى كوپتەگەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر مەملەكەتكە جانىمەن بەرىلگەنى سونشالىق، ءتۇننىڭ ورتاسىنا دەيىن جان باسىن ءھام جامباسىن اياماي قىزمەت قىلادى. ال، مەن كورگەن از عانا مەملەكەتتىڭ ىشىندە مىنا چەحتار ەرىنشەك، ناعىز جالقاۋ حالىق. مەملەكەتتىك قىزمەتكەر، كاسىپكەر، ساتۋشى، داياشى بولسىن، كەشكى بەستە الدى-ارتىنا قاراماي ۇيلەرىنە تايادى. قوعامدىق دەرت سونداي. ارتىق اقشا تابۋعا تالپىنبايدى. جانىن اياايدى. جالپى، ءبىز وسىدان ساقتانۋىمىز كەرەك. ەۋروپانىڭ بۇل دەرتىن بويىمىزعا شالدىقتىرماۋىمىز قاجەت. مەنىڭ كوپتەگەن تانىستارىم جۇمىستان ۇيلەرىنە تۇنگى 12-دەن كەيىن بارادى. ول كەزدە البەتتە بالا-شاعاسى ۇيىقتاپ جاتادى. ولار ويانباي جاتىپ، تاڭ ەرتەڭ وتاعاسى جۇمىسقا كەتەدى. ەگەر وسىنداي ەر ازاماتتاردى كەشكى بەستە ۇيىنە جىبەرسەك، قۇداي ساقتاسىن، كوبى دەپرەسسياعا ۇشىرايدى. سەبەبى، بالالارى اكەلەرىن جاقسى تانىمايدى. سويلەسىپ كورمەگەندەرى دە بار. سودان جۇيكەلەرى جازىلماستاي جۇقارادى. ونىڭ سوڭى اجىراسۋعا دەيىن، وتباسى قۇندىلىعىنىڭ بۇزىلۋىنا الىپ بارادى. سەبەبى، ۇيدە وتىرعان ەركەكتىڭ قادىرى بولعان ەمەس!!! ەۋروپاداعى ءبىرجىنىستىلاردىڭ شاتاسۋى اربىردەن كەيىن وسىعان كەلىپ تىرەلەدى. سوندىقتان، ءبىز «جۇمىس كەشكە بەستە اياقتالسىن، ودان كەيىنگى ۋاقىتتى وتباسىعا ارنايىق» دەگەن جالاڭ ۇراننان ساقتانۋىمىز كەرەك.

چەح اقشاسىنداعى قولداردىڭ سۋرەتى

جالقاۋ ەكەندەرىنە جانە ءبىر مىسال. بىزدەگى بەلسەندىلەر ەۋرازيا ەكونوميكا وداعى قۇرىلماي تۇرىپ، ورتاق اقشاعا ءوتۋ تۋرالى ءسوزدى باستاپ تا كەتىپ ەدى عوي. ال، مىنا چەحتار ەۋرووداققا مۇشە بولسا دا، ەۋروپانىڭ تورىندە وتىرسا دا، ەسكىشىلدىكتەن كەتە الماي، ءتول «تەڭگەلەرىن» ءالى ۇستاپ وتىر. الگى كروندارىنا قاراساڭىز، ۇلتتىق تۇلعالارىنىڭ سۋرەتتەرى دە ءالى كۇنگە دەيىن تۇر. ۇيات تا بولسا ايتايىق، ءبىزدىڭ تەڭگە دە باستاپقىدا ۇلتتىق تۇلعالارمەن بەزەندىرىلگەن. دەگەنمەن، التىن باستى باسشىلارىمىز «ادام سۋرەتىن اقشاعا باسۋ ەسكىشىلدىكتىڭ سارىنى ەكەن» دەپ ايتەۋىر ولاردى الىپ تاستاپ، كەمشىلىكتى تۇزەتكەن. ال، چەحتار وسى كۇنگە دەيىن جاڭاشىلدىققا وتۋگە ەرىنىپ، ەسكىلىكتەن ارىلا الماي وتىر.

سوسىن، بار-جوعى ون ميلليوننان استام حالقى بار چەحياعا جىل سايىن 12 ميلليونداي تۋريست كەلەدى ەكەن. بىراق، سوعان قاراماستان، بۇلار قوناق كۇتۋدى ۇيرەنبەگەن. قوناقجايلىق دەگەن اتاۋىمەن جوق. بەتىڭە قارايدى دا تەك چەح تىلىندە سويلەيدى. ورىسشا سويلەسەڭ، ابوريگەن كورگەندەي تاڭىرقاپ قالادى. اعىلشىنشا سويلەسەڭ، ازداپ قانا ىنتا قويادى. ودان وزگەسى جوق. ولاردىڭ كەمشىلىگى، چەحيادان وزگە جەردە چەح تىلىندە ەشكىم سويلەمەيتىنىن بىلمەيدى! بىلسە، تۋريست قاپتاپ جۇرەتىن پراگانىڭ ورتاسىندا انىقتامالاردى تەك چەح تىلىندە عانا جازىپ قويماس ەدى. ولارمەن سالىستىرعاندا ءبىز الدە قايدا دامىپ كەتكەنبىز. ۇشتۇعىرلى ءتىلىمىز بار. قوناقجايلىعىمىزدى الەمگە مويىنداتقانبىز! قازاقشا بىلمەيتىن ءتۋريستى ءومىرى ۇيالتىپ، قىزىرتقان ەمەسپىز!!! ولاي بولۋى مۇمكىن دە ەمەس!!!

چەحيادا اقىلمەن ءتۇسىنىپ بولمايتىن ءبىر ماسەلە ول ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى. البەتتە، بالا تۋىلا سالعاندا بالاباقشا كەزەگىنە تۇرىپ، بالاڭ مەكتەپكە بارعاندا بالاباقشا كەزەگىنە قولىڭ جەتەتىنى نەمەسە مەكتەپكە ورنالاستىرۋ حيكاياسىن چەحتار، وووو بەتىم-ااااي، بىلمەيدى. بىراق ءبىزدىڭ ايتارىمىز باسقا، ماسەلەن، چەح ءتىلىن كىم بىلەدى، سول مەكتەپتى دە، جوعارعى وقۋ ورنىن دا تەگىن (!) وقيدى. پارادوكس! قازاق بولساڭ دا، جاپون بولساڭ دا، افريكا ەلىنىڭ ۇلى بولساڭ دا، ءبارىبىر. چەح تىلىنەن ەمتيحان تاپسىرساڭ بولدى، وقۋ تەگىن. قانشاۋىن قالاساڭ دا وقي بەر. سوندا بۇلار وزگەنىڭ بالالارىن تەگىن وقىتىپ، سالىق تولەۋشىلەردىڭ اقشاسىن بوسقا شاشىپ جاتىر عوي! بىزدە مۇنداي جاعداي بولسا، اينالايىن حالقىم، باسى ىستەمەيتىن ۇكىمەتتى باياعىدا ارتىنان تەۋىپ، توڭكەرىپ تاستار ەدى. سول سەبەپتى، ياعني، قاداعالانۋى كۇماندى بيۋدەجەتتى ورتايتپاس ءۇشىن بىزدە شەتەلدىكتەردى ايتپاعاندا، قازاق ءتىلىن بىلەتىن ءوزىمىزدىڭ ۇل-قىزدارىمىز اقشا تولەپ وقيدى! چەحتاردىڭ مۇنداي جۇيەنى قۇرۋعا اقىلى جەتپەيدى.

جالپى، چەحتاردىڭ بيلىگىندە قادىر-قاسيەت قالماعانداي. ماسەلەن، پرەزيدەنت وتىراتىن اقورداسىنىڭ الدىن شورتى كيىپ، تاپىشكەسىن سۋرەتكەن قاڭعىباس تۋريستەر اياماي تاپتاپ ءجۇر. پارلامەنت، سەنات ۇيىنە دەمالىس كەزىندە كىم كورىنگەن كىرىپ شىعا بەرەدى. كۇزەتىپ تۇرعان پوليتسيا جوق. سوسىن، پراگانى التى اينالىپ شىعىپ، چەحيانىڭ قايدا بارا جاتقانىن تۇسىنبەدىم. اڭگىمە جوق، دىبىسسىز جۇرەتىن ترامۆاي، ءبىزدىڭ ەلدىڭ بايلارى مەنسىنبەيتىن ورتان قول ماشينا، اۋىلشارۋاشىلىعىنا قاجەتتى شاعىن ۇشاقتار، اياق-كيىم تاعىسىن تاعى دەگەندەردى وزدەرى شىعارادى ەكەن. بىراق، سوندا دا مەملەكەت رەتىندە قايدا بارا جاتقاندارىن تۇسىنبەيدى، بىلمەيدى. «ماڭگىلىك ەل»، «چەحيا-2050» نەمەسە «وتىزدىقتان وندىققا ءوتۋ» دەگەن سياقتى باعدارلاما جازۋعا باستارى جەتپەپتى. ۇيات تا بولسىن ايتايىن، ون ءتورت كۇن ءجۇرىپ، سول ەلدىڭ پرەزيدەنتىن دە، پرەمەر-ءمينيسترىن دە تانىماي كەتتىم. ءسىرا، ەكەۋى دە ءبىزدىڭ ءماسىموۆ سەكىلدى كورىنبەس بولسا كەرەك، كوشەلەرىندە بىردە ءبىر بيلبوردى جوق. الەمگە مەملەكەتىن تانىتىپ، وزگەگە وزدەرىن مويىنداتىپ جاتقان جەتەكشىسى، كوشباسشىسى، چەحباسشىسى جوق جەتىم ەل سياقتى. ال، مۇنداي مەملەكەت تۋرالى قالاي عانا تامسانىپ بىردەڭكە ايتۋعا بولادى؟

 رۋسلان ەربوتا.

(جازبا اۆتوردىڭ فەيسبۋكتەگى پاراقشاسىنان الىندى).