Búryn súrasatyn. Kózimiz kórdi, qariyalar qúdalasatyn janday әngimelerining bismildәsin osydan bastaytyn. Qazir de solay, tanymaytyn eki qazaq qay jerde kezdessin, sózderin «qay jerdensin?» dep bastap, aghaly-inili nemese naghashy-jiyen bolyp ayaqtaydy. Ásirese poyyzda jol qysqartar әngime kezinde batystan qyz alghan eki jigit baja bop shygha keledi nemese pysyq jengey ýstingi sórede sotkasymen әurelenip jatqan bala jigitti dәmge shaqyryp, sózge tartyp qayyndy nemese inili bolyp qalady.

Qazaqtyng ýsh júrty bar, әr júrty jeti atagha sheyin atalas bauyr bolghanda bir-bir qauym el. Sóite túra qazaqtyng daladan, tipti jýrgen jerining bәrinen tuysqan izdeytini nesi degen zandy súraq tuady.

Gәp mynada, qoghamda adam adammen sóilesip, týsinispey ómir sýre almaydy. Kommunikasiya teoriyasy boyynsha qoghamdaghy barlyq ekeuara әngime ýsh týrli dengeyde ótedi: 1) tanys emes adamdar arasynda; 2) belgili bir qoghamdyq-resmy ortada; 3) etene jaqyn adamdar arasynda. Ýsheuining sipaty ýsh týrli bolady. Tanys emes adamdardyng demalysta, úshaqta, poyyzda jәne t.b. jerlerde kezdeskendegi  әngimesi bir bólek te, qoghamdyq-resmy ortadaghy bastyq pen qyzmetkerding nemese etiyket normalar saqtalghan iskery kezdesulerdegi әngimening sipaty mýldem bólek. Birinshisinde tanys emes adamdar әngimening ózegin taba almay, kóp uaqytyn andysumen ótkizetin  bolsa, ekinshi jaghdayda әngimege qatysushy eki jaq resmy normagha baghynyp, mәselen, biri - bastyqtyn,  ekinshisi - oryndaushynyng rólinde bolady. Ýshinshi etene jaqyn adamdar - dostar, júbaylar, aghayyndar jәne t.b. arasynda ótetindikten aldyndaghy ekeuinen bólekteu bolatyndyghy týsinikti.

Til ghylymynyng ishtey jýzdegen jýielelerge taramdanghan kýrdeli salasy kommunikasiyanyng termindik apparatynda kommunikativtik kod, kommunikativtik norma, kommunikativtik mәdeniyet, kommunikativtik etiyket, kommunikativtik arna, kommunikativtik ýrdis, kommunikativtik әreket jәne t.b. tolyp jatqan ghylymy úghymdar kezdesedi. Osyghan baylanysty jogharydaghy ýsh dengeyde ótetin әngimeni terendetip, sóilesu stiyli, normasy, әdebi, dengey erekshelikteri men úqsastyghy degen siyaqty mәselelerge jiliktep ketuge bolady. Mәselen, kóp jaghdaylarda tanys emes adamdar sóilesu arnasyn anyqtay almay nemese bir-birining syrtqy bolmysyna qarap sóilesu stiylining eki jaqqa jaysyzdau týrin, yaghny rólderin búrys tandap qoyyp, sóz auany dórekilenip nemese dogharylyp jatsa, qazaqy adamdar eki auyz jón súrasudan keyin-aq jaqyn adamdar (3 dengey) arasyndaghy әngimege auysyp alady. Keyde maghan qazaqta sóilesude bolatyn birinshi jәne ekinshi dengey degender  joq sekildi kórinedi. «Mekemening basshysy ózimning qaynym» nemese «Bizge bir inishek qyzmetke kelip jatyr» degen siyaqty replikalar qoghamdyq-resmy ortadaghy әngimening ózin jaqyn adamdar arasyndaghy әngimege qaray búryp әketetindigimizdi dәleldeydi.

Jaqynda bir kurstasymyz balasynyng ýilenu toyyn jasady. Sonyna qaray qyzynqyrap qalghan bir dosymyz óz jýzinen qyz alghan eki kurstasyn qosaqtap qoyyp sybady, zilsiz, әriyne. Bir syrt kóz: "Áy, mynau namystaryna tiyip túr ghoy" dep edi, әlgi ekeui "boqtay bersin, qaynaghamyz ghoy" dep elemey riza bolyp túra berdi. Anau týrine qaramay qaynagha bolyp kýsheyip túrsa, myna ekeui qoghamda qazir әuselesi asyp túrghanyna qaramay әdepten ozbaytyn kýieu balanyng rólinde.

Jalpy kommunikativtik normalar bolady da, últtyq kommunikativtik normalar bolady. Beytanys qazaqtar, onyng ishinde qazaqy jandar kóbine jalpy kommunikativtik normalardy saqtap, qay arnamen aghudy bilmey, mysyq pen tyshqan sekildi andysyp otyrudy jón sanamay, birden sóilesuding ýshinshi dengeyine bir-aq sekiredi. Onda osy qazaqy (lingvomәdeni) ortada  ghasyrlar boyy Otbasy instituty qalyptastyrghan sóileu әdebi, sóileu stiyli men sóileu arnasy sayrap jatyr, janylmaysyz. Qaynagha men kýieu bala arasyndaghy syilay sóileu әdebin saqtau stiyli, qayyn men jenge, jezde men baldyz, naghashy-jiyen, bajalar arasyndaghy oinaqy jenil әngime stiyli jәne t.b.

Búl ómirde kezdeysoqta jón súrasyp, ózara әngimening arnasyn birden tauyp alyp, shýiirkelese ketetin, keyin tuystan beter jaqyn bolyp, ómir boyyna ajyramay ketetin jandar qanshama. IYә, jylqy kisineskenshe, qazaq sóileskenshe ghana beytanys bolatyndyghyn dәleldeu búl jerde  artyq bolar.

Bijomart QAPALBEK.

Abai.kz