بۇرىن سۇراساتىن. كوزىمىز كوردى، قاريالار قۇدالاساتىن جانداي اڭگىمەلەرىنىڭ ءبىسمىلداسىن وسىدان باستايتىن. قازىر دە سولاي، تانىمايتىن ەكى قازاق قاي جەردە كەزدەسسىن، سوزدەرىن «قاي جەردەنسىڭ؟» دەپ باستاپ، اعالى-ءىنىلى نەمەسە ناعاشى-جيەن بولىپ اياقتايدى. اسىرەسە پويىزدا جول قىسقارتار اڭگىمە كەزىندە باتىستان قىز العان ەكى جىگىت باجا بوپ شىعا كەلەدى نەمەسە پىسىق جەڭگەي ۇستىڭگى سورەدە سوتكاسىمەن اۋرەلەنىپ جاتقان بالا جىگىتتى دامگە شاقىرىپ، سوزگە تارتىپ قايىندى نەمەسە ءىنىلى بولىپ قالادى.

قازاقتىڭ ءۇش جۇرتى بار، ءار جۇرتى جەتى اتاعا شەيىن اتالاس باۋىر بولعاندا ءبىر-ءبىر قاۋىم ەل. سويتە تۇرا قازاقتىڭ دالادان، ءتىپتى جۇرگەن جەرىنىڭ بارىنەن تۋىسقان ىزدەيتىنى نەسى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى.

گاپ مىنادا، قوعامدا ادام اداممەن سويلەسىپ، تۇسىنىسپەي ءومىر سۇرە المايدى. كوممۋنيكاتسيا تەورياسى بويىنشا قوعامداعى بارلىق ەكەۋارا اڭگىمە ءۇش ءتۇرلى دەڭگەيدە وتەدى: 1) تانىس ەمەس ادامدار اراسىندا; 2) بەلگىلى ءبىر قوعامدىق-رەسمي ورتادا; 3) ەتەنە جاقىن ادامدار اراسىندا. ۇشەۋىنىڭ سيپاتى ءۇش ءتۇرلى بولادى. تانىس ەمەس ادامداردىڭ دەمالىستا، ۇشاقتا، پويىزدا جانە ت.ب. جەرلەردە كەزدەسكەندەگى  اڭگىمەسى ءبىر بولەك تە، قوعامدىق-رەسمي ورتاداعى باستىق پەن قىزمەتكەردىڭ نەمەسە ەتيكەت نورمالار ساقتالعان ىسكەري كەزدەسۋلەردەگى اڭگىمەنىڭ سيپاتى مۇلدەم بولەك. بىرىنشىسىندە تانىس ەمەس ادامدار اڭگىمەنىڭ وزەگىن تابا الماي، كوپ ۋاقىتىن اڭدىسۋمەن وتكىزەتىن  بولسا، ەكىنشى جاعدايدا اڭگىمەگە قاتىسۋشى ەكى جاق رەسمي نورماعا باعىنىپ، ماسەلەن، ءبىرى - باستىقتىڭ،  ەكىنشىسى - ورىنداۋشىنىڭ رولىندە بولادى. ءۇشىنشى ەتەنە جاقىن ادامدار - دوستار، جۇبايلار، اعايىندار جانە ت.ب. اراسىندا وتەتىندىكتەن الدىنداعى ەكەۋىنەن بولەكتەۋ بولاتىندىعى تۇسىنىكتى.

ءتىل عىلىمىنىڭ ىشتەي جۇزدەگەن جۇيەلەلەرگە تارامدانعان كۇردەلى سالاسى كوممۋنيكاتسيانىڭ تەرميندىك اپپاراتىندا كوممۋنيكاتيۆتىك كود، كوممۋنيكاتيۆتىك نورما، كوممۋنيكاتيۆتىك مادەنيەت، كوممۋنيكاتيۆتىك ەتيكەت، كوممۋنيكاتيۆتىك ارنا، كوممۋنيكاتيۆتىك ءۇردىس، كوممۋنيكاتيۆتىك ارەكەت جانە ت.ب. تولىپ جاتقان عىلىمي ۇعىمدار كەزدەسەدى. وسىعان بايلانىستى جوعارىداعى ءۇش دەڭگەيدە وتەتىن اڭگىمەنى تەرەڭدەتىپ، سويلەسۋ ءستيلى، نورماسى، ادەبى، دەڭگەي ەرەكشەلىكتەرى مەن ۇقساستىعى دەگەن سياقتى ماسەلەلەرگە جىلىكتەپ كەتۋگە بولادى. ماسەلەن، كوپ جاعدايلاردا تانىس ەمەس ادامدار سويلەسۋ ارناسىن انىقتاي الماي نەمەسە ءبىر-ءبىرىنىڭ سىرتقى بولمىسىنا قاراپ سويلەسۋ ءستيلىنىڭ ەكى جاققا جايسىزداۋ ءتۇرىن، ياعني رولدەرىن بۇرىس تاڭداپ قويىپ، ءسوز اۋانى دورەكىلەنىپ نەمەسە دوعارىلىپ جاتسا، قازاقى ادامدار ەكى اۋىز ءجون سۇراسۋدان كەيىن-اق جاقىن ادامدار (3 دەڭگەي) اراسىنداعى اڭگىمەگە اۋىسىپ الادى. كەيدە ماعان قازاقتا سويلەسۋدە بولاتىن ءبىرىنشى جانە ەكىنشى دەڭگەي دەگەندەر  جوق سەكىلدى كورىنەدى. «مەكەمەنىڭ باسشىسى ءوزىمنىڭ قاينىم» نەمەسە «بىزگە ءبىر ىنىشەك قىزمەتكە كەلىپ جاتىر» دەگەن سياقتى رەپليكالار قوعامدىق-رەسمي ورتاداعى اڭگىمەنىڭ ءوزىن جاقىن ادامدار اراسىنداعى اڭگىمەگە قاراي بۇرىپ اكەتەتىندىگىمىزدى دالەلدەيدى.

جاقىندا ءبىر كۋرستاسىمىز بالاسىنىڭ ۇيلەنۋ تويىن جاسادى. سوڭىنا قاراي قىزىڭقىراپ قالعان ءبىر دوسىمىز ءوز جۇزىنەن قىز العان ەكى كۋرستاسىن قوساقتاپ قويىپ سىبادى، ءزىلسىز، ارينە. ءبىر سىرت كوز: ء"اي، مىناۋ نامىستارىڭا ءتيىپ تۇر عوي" دەپ ەدى، الگى ەكەۋى "بوقتاي بەرسىن، قايناعامىز عوي" دەپ ەلەمەي ريزا بولىپ تۇرا بەردى. اناۋ تۇرىنە قاراماي قايناعا بولىپ كۇشەيىپ تۇرسا، مىنا ەكەۋى قوعامدا قازىر اۋسەلەسى اسىپ تۇرعانىنا قاراماي ادەپتەن وزبايتىن كۇيەۋ بالانىڭ رولىندە.

جالپى كوممۋنيكاتيۆتىك نورمالار بولادى دا، ۇلتتىق كوممۋنيكاتيۆتىك نورمالار بولادى. بەيتانىس قازاقتار، ونىڭ ىشىندە قازاقى جاندار كوبىنە جالپى كوممۋنيكاتيۆتىك نورمالاردى ساقتاپ، قاي ارنامەن اعۋدى بىلمەي، مىسىق پەن تىشقان سەكىلدى اڭدىسىپ وتىرۋدى ءجون ساناماي، بىردەن سويلەسۋدىڭ ءۇشىنشى دەڭگەيىنە ءبىر-اق سەكىرەدى. وندا وسى قازاقى (لينگۆومادەني) ورتادا  عاسىرلار بويى وتباسى ينستيتۋتى قالىپتاستىرعان سويلەۋ ادەبى، سويلەۋ ءستيلى مەن سويلەۋ ارناسى سايراپ جاتىر، جاڭىلمايسىز. قايناعا مەن كۇيەۋ بالا اراسىنداعى سىيلاي سويلەۋ ادەبىن ساقتاۋ ءستيلى، قايىن مەن جەڭگە، جەزدە مەن بالدىز، ناعاشى-جيەن، باجالار اراسىنداعى ويناقى جەڭىل اڭگىمە ءستيلى جانە ت.ب.

بۇل ومىردە كەزدەيسوقتا ءجون سۇراسىپ، ءوزارا اڭگىمەنىڭ ارناسىن بىردەن تاۋىپ الىپ، شۇيىركەلەسە كەتەتىن، كەيىن تۋىستان بەتەر جاقىن بولىپ، ءومىر بويىنا اجىراماي كەتەتىن جاندار قانشاما. ءيا، جىلقى كىسىنەسكەنشە، قازاق سويلەسكەنشە عانا بەيتانىس بولاتىندىعىن دالەلدەۋ بۇل جەردە  ارتىق بولار.

بيجومارت قاپالبەك.

Abai.kz