Juyrda ot auyzdy, oraq tildi aitysker aqyn Rinat Zayytov QazÚU-dyng studentterimen kezdesu ótkizdi. Ár zamanda da aqynyn әspettegen elding aqynnan kýteri az bolmasa kerek. Onyng bir dәleli – osy kezdesuge jinalghan júrttyng moldyghy. Bir búryshta býkil kezdesuge kuә bop biz de túrdyq. Sosyn da sol jerdegi júrt bolyp japyryla qoyghan súraqtardyng jauabyn eptep týrtip alyp, eldi qúlaghdar etuge asyqtyq.

Top pen tobyr

«Jalghyzdan jortady eken jolbarystar, ózi myqty – qaytedi top kóbeytip?» degen sóz bar. Bizde qazir – toptanyp qadam basugha tәrbiyelengen qogham. Biraq adam balasy patriot bolu ýshin, oghan bireuding sonyna erip qajeti joq. Studentter, jastar, sóz joq – ýlken kýsh. Biraq olar әli ózderining kýsh ekenin sezine qoyghan joq. Qazir «mynaday top bolayyq, býiteyik-sýiteyik» dese, ol bir adamgha ghana baghynatyn tobyrgha ainalady. Nege bizding praktikant-studentter әri ketse mektepke barady nemese basqa bir mekemege barady? Nege bireui ministrlikte praktikadan ótpeydi? Nege eng bolmasa sheshushi qyzmette otyrghan adamnyng kómekshisi bolyp kórmeydi? Qazir osy bastan dayyn bolmaghan bala 30 jasqa kelgenshe, әrkimning orynbasary bolyp, tufliyin tazalap berip jýredi. 35 jasqa kelgende, bir jerge basshy bolsa, odan onghan bastyq shyqpaydy. Ol jas kezinde kórip aldy, endi ózgelerge de óz tufliyin sýrtkizudi mindet etedi. 

Ýirenu men jiyrenu

Bizding jastar keleshek turaly oilanbaydy. Eng bolmasa, erteng ýilenemin nemese túrmysqa shyghamyn: mening osynsha balam bolsa ghoy degendi de oilamaydy. Sebebi, olar balanyng ne ýshin kerek ekendigin bilmeydi. Sonday maqsatsyzdyqtyng nәtiyjesinde internet degen jaqsy qúryq payda boldy. Kimge qalay ekenin qaydam, biraq mening namysyma tiyer edi: eger mening qaryndasym nemese qyzym (Qúday betin әri qylsyn) jartylay jalanash keyippen ainagha qarap, ózin-ózi suretke týsirse. Búl men ýshin jartylay ólimmen ten! Áriyne, búl jerde ol ýshin býtin jastardy kinәlay da almaymyz. Sebebi, biz olargha «Batystan ýireninder» dedik, biraq ne ýirenu qajet ekendigin aitpadyq. Sol ýshin de dәl qazir keshegi ótken Maghjan aqyngha úqsap, «Men jastargha senemin» dep aita almasam da, men jastardan ýmittenemin.

Kýpirshilik pen shýkirshilik

El bolashaghy soghys bolmaghan jaghdayda ghana jarqyn bolady. Bizder sahnagha shyghyp: «Oybay, ýkimet ne qarap otyr?!» dep aituymyz mýmkin. Biraq sol jaghdaylardyng barlyghy bir kýndik tynyshtyqqa sadagha bolyp ketuge dayyn túrady. Biz jarqyn bolashaqty qalauymyz ýshin, sanaly qauym qajet! Qazir internetti ashyp qaraydy da, bireu diny uaghyz aitsa, «mynau dúrys aityp otyr» degen pikirde qalady. Al ony aityp otyrghan adam kim? Sanaly adam eng aldymen sol súraqqa ýniledi. Ýsh myngha juyq halyqtyng aldynda aitysta otyryp, «mynau nege býitip jatyr, qoldaryna tayaq alyp, jýrinder, shyghayyq!» deu qolymnan keler edi. Biraq búnyng sony eshqashan jaqsylyqqa aparmaydy. Tynyshtyghy bar el ghana, meyli on jyldan son, meyli jýz jyldan son, әiteuir týbinde damidy. Sondyqtan barlyghymyz tanerteng oyanghanda, Allagha shýkirshiligimizdi aityp, elimizdi saqtasyn dep tileyik!

Muzyka men sayasat

Muzykanyng jappay adamzatty baghyndyrugha qúdireti jetpeydi. Bizding muzykagha kelgen kezde talghamymyz jan-jaqqa bólinedi. Muzykany sayasy qúral nemese úrpaq tәrbiyesine yqpal etedi degenge ózim asa kelispeymin. Muzyka tek qúlaqtyng enshisindegi nәrse. Ol saghan eshqanday baghyt-baghdar da, oy da bermeydi. Ol tek janyndy tynyshtandyru ýshin nemese ishtegi jyndy qozdyru ýshin tyndalatyn nәrse dep bilemin.

Birde mynaday oqigha boldy: dosymmen shay iship almaqshy bolyp, kafege kirgenbiz. Qazaq qyzy úyaly telefonynan muzyka jiberip qoyyp, tamaqtanyp otyrdy. Anyghynda, aghylshyn tilin men ózim jaqsy bile bermeymin, biraq ólenning sózin eptep týsindim. Sosyn qyzdyng ózine baryp: «Mynau ne degen sóz, bilesing be?» – dedim. Qyz bolsa: «Joq, kýshti óleng ghoy!» – demesi bar ma?! Sonda «Búl osynday maghyna beredi, sen sondaysyng ba?» degenimde, әlgi qyzdyng kózi alaqanday bolghany bar. Mysaly, kózderindi baylap qoyyp, tamaq berse – jemeysinder ghoy. Endeshe nege sózin týsinbeytin muzykany tyndaysyndar?!

Namys pen qamys

Negizinen, qazaq jigitine namys qana kerek. Qalghanynyng barlyghy – sonyng iyleuindegi dýniye.

Namysy joq adam shetelge barsa da, «men – qazaqpyn» dep aita beredi, biraq óz tilin bilmeydi. Jaqynda osynyng anyqtamasyn tauyp edi. Keleshekte aita jýrinizder: tilin bilmeytin qazaqtyng anyqtamasy – «polugramotnyi». Ol 42 әripti jattay almaytyn bolsa, ony tolyq sauatty dep aita almaymyz. Qazaqsha «shalasauatty» dep ataugha bolady. Biraq búl onyng namysyna tiymeydi.

Basshy men qosshy

Qoyshynyng balasy da, generaldyng balasy da aitady: «El ýshin qúrban bolamyn» dep. Biraq olardyng mýddeleri әrtýrli. Abay atamyz aitpaqshy, «meni» men «menikinin» arasyn ajyratyp alu kerek. Biz qazir ózimizde ne bar dep emes, erteng artymyzda ne qalady dep oilanudan qaldyq. Osy otyrghan әrqaysysyng – bir-bir kýshsinder.

Astanada oqyp jýrgenimde, belgili matematik Múhtarbay Ótelbaevpen tanystym. «Agha, kezinde matematikany myqtap oqyghansyz-au» dedim. Sóitsem, ol ýsh-aq synypty bitirgen adam eken ghoy. Kórdiniz be? Búl sizderding de qoldarynyzdan kóp nәrse keledi degen sóz. Qazaqta «Basshy bolghan – jaman, qosshy bolghan – aman» degen sóz bar. Bireuding aitqanymen jýru – bәrimizding qolymyzdan keledi. Al bireuge aita biletin adam – Qazaqstannyng bolashaghyn oilaytyn naghyz azamat bolady.

Shyghystyng bir shayyrynyng aitqan sózi bar: «Jolda jatqan jylandy baspaghanyng – menen keyin bireudi shaq degenin» deytin. Biz Otan dep qúrban bolu ýshin, aldymen qúrban bolarlyq Otandy qalyptastyryp alayyq.

Dindar men dýmshe

Jaqynda myna bir jaghdaydy keziktirdim. Alghash Konstitusiyamyz qabyldanghan uaqytta ol jerde adamnyng bostandyghy emes, dinning bostandyghy birinshi jazylghan. Demek, keyin el ishine iritki salynar bolsa, din arqyly ghana býlik salynatynyn sol kezde bilgen. Sol uaqytta sanamyz bolsa, «mektepte birinshi qazaqshany oqyndar» dese, jalghyz Alladan basqa eshkimge tabynbaghan Iassauiyge keler edik; «Allanyng ózi de ras, sózi de ras» degen Abaygha keler edik; «Kel, balalar, oqylyq, bir Allagha syiynyp» degen Ybyraygha keler edik. Onda biz dýmshe men moldanyng arasyn ajyratyp alar edik. Eger dәl osylay «Otanymdy sýiem» dep qúrdan-qúr aiqaylay berer bolsaq, onyng da eki úshy bar. Ertengi kýni bireu kep: «Otanyndy sýisen, jýr, kóterilis jasaymyz» dese, erip kete berer edi. Biraq, ne ýshin bara jatqanyn bilmeydi. Otan ýshin qúrban bolu degen mindetti týrde ózinning óluing emes, ózinning bir nәrsendi qúrban etu. Mәselen, bir mamandyqty amalsyzdan iygerip, keyin ailyq ýshin ghana júmys atqaru – sening Otangha degen satqyndyghyng bolmaq. Men Otandy sýiem dep jar salmay-aq, ózimiz Otangha kishigirim qyzmet jasasaq – eng abzaly sol!

Ókinish pen quanysh

Ángimeni tym auyrlatpay, kishigirim ókinishim turaly aityp bereyin. 2006 әlde 2008 jyldary Parijge barghan kezde Týrkiyanyng bir qazaghy kep: «Bauyrym, dombyrandy maghan tastap ketshi!» – dedi. Arghy jaghyn oilap jatpadym: dombyramdy jaqynda ghana jasatqan kezim edi, bere almadym. Keyinirek oilasam, ol kisi maghan jaqsylyq jasamaq bolghan eken ghoy. Eger mening dombyram sol jaqta qalsa, ol Europadaghy qazaqtardyng jәdigerine ainalar edi. Olar ózara aralasyp-qúralasyp túrady: bәlkim, sonday basqosularda qoldaryndaghy mening dombyram ekenin aita jýrer me edi, kim bilsin? Keyde sol kezde dombyrany qaldyryp ketpegenime shyndap ókinem... Biraq biyl Qazaq handyghynyng 550 jyldyghy toylanatynyna shynymen-aq quanyp jýrmin.

Til men dil

Eger maghan salsa, Konstitusiyadaghy orys tilin resmy paydalanu degendi alyp tastar edim: basqa últtargha qazaq tilin ýirenuge 5 ay uaqyt berer edim jәne memlekettik qyzmetke qazaq tilin bilmeytin adamdy almau kerek degen zang shygharar edim. Sebebi, búl әlemdik praktikada bar nәrse. Til eshqashan, esh memlekette problema bolyp kórgen emes. Tek zang jýzinde ghana sheshu kerek. Mysaly, eshkim salyqty óz erkimen baryp tólemeydi ghoy. «Salyq tóle» dep teledidardan aitady, ýiine qaghaz jiberedi. Jyldyng ayaghynda baryp, sol salyqty tóleydi. Óitkeni, ol – zan. Tildi qaytip ýirenedi dep jýre bermeu kerek, zang shyqsa, ony bes ai, bes kýnde-aq ýirenip alugha bolady...

Dayyndaghan – Qozybay QÚRMAN

Derekkóz: «Obshestvennaya pozisiya» («DAT» jobasy №10 (281) 12 nauryz 2015 j.