جۋىردا وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى ايتىسكەر اقىن رينات زايىتوۆ قازۇۋ-دىڭ ستۋدەنتتەرىمەن كەزدەسۋ وتكىزدى. ءار زاماندا دا اقىنىن اسپەتتەگەن ەلدىڭ اقىننان كۇتەرى از بولماسا كەرەك. ونىڭ ءبىر دالەلى – وسى كەزدەسۋگە جينالعان جۇرتتىڭ مولدىعى. ءبىر بۇرىشتا بۇكىل كەزدەسۋگە كۋا بوپ ءبىز دە تۇردىق. سوسىن دا سول جەردەگى جۇرت بولىپ جاپىرىلا قويعان سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ەپتەپ ءتۇرتىپ الىپ، ەلدى قۇلاعدار ەتۋگە اسىقتىق.

توپ پەن توبىر

«جالعىزدان جورتادى ەكەن جولبارىستار، ءوزى مىقتى – قايتەدى توپ كوبەيتىپ؟» دەگەن ءسوز بار. بىزدە قازىر – توپتانىپ قادام باسۋعا تاربيەلەنگەن قوعام. بىراق ادام بالاسى پاتريوت بولۋ ءۇشىن، وعان بىرەۋدىڭ سوڭىنا ەرىپ قاجەتى جوق. ستۋدەنتتەر، جاستار، ءسوز جوق – ۇلكەن كۇش. بىراق ولار ءالى وزدەرىنىڭ كۇش ەكەنىن سەزىنە قويعان جوق. قازىر «مىناداي توپ بولايىق، بۇيتەيىك-سۇيتەيىك» دەسە، ول ءبىر ادامعا عانا باعىناتىن توبىرعا اينالادى. نەگە ءبىزدىڭ پراكتيكانت-ستۋدەنتتەر ءارى كەتسە مەكتەپكە بارادى نەمەسە باسقا ءبىر مەكەمەگە بارادى؟ نەگە بىرەۋى مينيسترلىكتە پراكتيكادان وتپەيدى؟ نەگە ەڭ بولماسا شەشۋشى قىزمەتتە وتىرعان ادامنىڭ كومەكشىسى بولىپ كورمەيدى؟ قازىر وسى باستان دايىن بولماعان بالا 30 جاسقا كەلگەنشە، اركىمنىڭ ورىنباسارى بولىپ، ءتۋفليىن تازالاپ بەرىپ جۇرەدى. 35 جاسقا كەلگەندە، ءبىر جەرگە باسشى بولسا، ودان وڭعان باستىق شىقپايدى. ول جاس كەزىندە كورىپ الدى، ەندى وزگەلەرگە دە ءوز ءتۋفليىن سۇرتكىزۋدى مىندەت ەتەدى. 

ۇيرەنۋ مەن جيرەنۋ

ءبىزدىڭ جاستار كەلەشەك تۋرالى ويلانبايدى. ەڭ بولماسا، ەرتەڭ ۇيلەنەمىن نەمەسە تۇرمىسقا شىعامىن: مەنىڭ وسىنشا بالام بولسا عوي دەگەندى دە ويلامايدى. سەبەبى، ولار بالانىڭ نە ءۇشىن كەرەك ەكەندىگىن بىلمەيدى. سونداي ماقساتسىزدىقتىڭ ناتيجەسىندە ينتەرنەت دەگەن جاقسى قۇرىق پايدا بولدى. كىمگە قالاي ەكەنىن قايدام، بىراق مەنىڭ نامىسىما تيەر ەدى: ەگەر مەنىڭ قارىنداسىم نەمەسە قىزىم (قۇداي بەتىن ءارى قىلسىن) جارتىلاي جالاڭاش كەيىپپەن ايناعا قاراپ، ءوزىن-ءوزى سۋرەتكە تۇسىرسە. بۇل مەن ءۇشىن جارتىلاي ولىممەن تەڭ! ارينە، بۇل جەردە ول ءۇشىن ءبۇتىن جاستاردى كىنالاي دا المايمىز. سەبەبى، ءبىز ولارعا «باتىستان ۇيرەنىڭدەر» دەدىك، بىراق نە ۇيرەنۋ قاجەت ەكەندىگىن ايتپادىق. سول ءۇشىن دە ءدال قازىر كەشەگى وتكەن ماعجان اقىنعا ۇقساپ، «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەپ ايتا الماسام دا، مەن جاستاردان ۇمىتتەنەمىن.

كۇپىرشىلىك پەن شۇكىرشىلىك

ەل بولاشاعى سوعىس بولماعان جاعدايدا عانا جارقىن بولادى. بىزدەر ساحناعا شىعىپ: «ويباي، ۇكىمەت نە قاراپ وتىر؟!» دەپ ايتۋىمىز مۇمكىن. بىراق سول جاعدايلاردىڭ بارلىعى ءبىر كۇندىك تىنىشتىققا ساداعا بولىپ كەتۋگە دايىن تۇرادى. ءبىز جارقىن بولاشاقتى قالاۋىمىز ءۇشىن، سانالى قاۋىم قاجەت! قازىر ينتەرنەتتى اشىپ قارايدى دا، بىرەۋ ءدىني ۋاعىز ايتسا، «مىناۋ دۇرىس ايتىپ وتىر» دەگەن پىكىردە قالادى. ال ونى ايتىپ وتىرعان ادام كىم؟ سانالى ادام ەڭ الدىمەن سول سۇراققا ۇڭىلەدى. ءۇش مىڭعا جۋىق حالىقتىڭ الدىندا ايتىستا وتىرىپ، «مىناۋ نەگە ءبۇيتىپ جاتىر، قولدارىڭا تاياق الىپ، جۇرىڭدەر، شىعايىق!» دەۋ قولىمنان كەلەر ەدى. بىراق بۇنىڭ سوڭى ەشقاشان جاقسىلىققا اپارمايدى. تىنىشتىعى بار ەل عانا، مەيلى ون جىلدان سوڭ، مەيلى ءجۇز جىلدان سوڭ، ايتەۋىر تۇبىندە داميدى. سوندىقتان بارلىعىمىز تاڭەرتەڭ ويانعاندا، اللاعا شۇكىرشىلىگىمىزدى ايتىپ، ەلىمىزدى ساقتاسىن دەپ تىلەيىك!

مۋزىكا مەن ساياسات

مۋزىكانىڭ جاپپاي ادامزاتتى باعىندىرۋعا قۇدىرەتى جەتپەيدى. ءبىزدىڭ مۋزىكاعا كەلگەن كەزدە تالعامىمىز جان-جاققا بولىنەدى. مۋزىكانى ساياسي قۇرال نەمەسە ۇرپاق تاربيەسىنە ىقپال ەتەدى دەگەنگە ءوزىم اسا كەلىسپەيمىن. مۋزىكا تەك قۇلاقتىڭ ەنشىسىندەگى نارسە. ول ساعان ەشقانداي باعىت-باعدار دا، وي دا بەرمەيدى. ول تەك جانىڭدى تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن نەمەسە ىشتەگى جىندى قوزدىرۋ ءۇشىن تىڭدالاتىن نارسە دەپ بىلەمىن.

بىردە مىناداي وقيعا بولدى: دوسىممەن شاي ءىشىپ الماقشى بولىپ، كافەگە كىرگەنبىز. قازاق قىزى ۇيالى تەلەفونىنان مۋزىكا جىبەرىپ قويىپ، تاماقتانىپ وتىردى. انىعىندا، اعىلشىن ءتىلىن مەن ءوزىم جاقسى بىلە بەرمەيمىن، بىراق ولەڭنىڭ ءسوزىن ەپتەپ ءتۇسىندىم. سوسىن قىزدىڭ وزىنە بارىپ: «مىناۋ نە دەگەن ءسوز، بىلەسىڭ بە؟» – دەدىم. قىز بولسا: «جوق، كۇشتى ولەڭ عوي!» – دەمەسى بار ما؟! سوندا «بۇل وسىنداي ماعىنا بەرەدى، سەن سوندايسىڭ با؟» دەگەنىمدە، الگى قىزدىڭ كوزى الاقانداي بولعانى بار. مىسالى، كوزدەرىڭدى بايلاپ قويىپ، تاماق بەرسە – جەمەيسىڭدەر عوي. ەندەشە نەگە ءسوزىن تۇسىنبەيتىن مۋزىكانى تىڭدايسىڭدار؟!

نامىس پەن قامىس

نەگىزىنەن، قازاق جىگىتىنە نامىس قانا كەرەك. قالعانىنىڭ بارلىعى – سونىڭ يلەۋىندەگى دۇنيە.

نامىسى جوق ادام شەتەلگە بارسا دا، «مەن – قازاقپىن» دەپ ايتا بەرەدى، بىراق ءوز ءتىلىن بىلمەيدى. جاقىندا وسىنىڭ انىقتاماسىن تاۋىپ ەدى. كەلەشەكتە ايتا جۇرىڭىزدەر: ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقتىڭ انىقتاماسى – «پولۋگراموتنىي». ول 42 ءارىپتى جاتتاي المايتىن بولسا، ونى تولىق ساۋاتتى دەپ ايتا المايمىز. قازاقشا «شالاساۋاتتى» دەپ اتاۋعا بولادى. بىراق بۇل ونىڭ نامىسىنا تيمەيدى.

باسشى مەن قوسشى

قويشىنىڭ بالاسى دا، گەنەرالدىڭ بالاسى دا ايتادى: «ەل ءۇشىن قۇربان بولامىن» دەپ. بىراق ولاردىڭ مۇددەلەرى ءارتۇرلى. اباي اتامىز ايتپاقشى، «مەنى» مەن «مەنىكىنىڭ» اراسىن اجىراتىپ الۋ كەرەك. ءبىز قازىر وزىمىزدە نە بار دەپ ەمەس، ەرتەڭ ارتىمىزدا نە قالادى دەپ ويلانۋدان قالدىق. وسى وتىرعان ارقايسىسىڭ – ءبىر-ءبىر كۇشسىڭدەر.

استانادا وقىپ جۇرگەنىمدە، بەلگىلى ماتەماتيك مۇحتارباي وتەلباەۆپەن تانىستىم. «اعا، كەزىندە ماتەماتيكانى مىقتاپ وقىعانسىز-اۋ» دەدىم. سويتسەم، ول ءۇش-اق سىنىپتى بىتىرگەن ادام ەكەن عوي. كوردىڭىز بە؟ بۇل سىزدەردىڭ دە قولدارىڭىزدان كوپ نارسە كەلەدى دەگەن ءسوز. قازاقتا «باسشى بولعان – جامان، قوسشى بولعان – امان» دەگەن ءسوز بار. بىرەۋدىڭ ايتقانىمەن ءجۇرۋ – ءبارىمىزدىڭ قولىمىزدان كەلەدى. ال بىرەۋگە ايتا بىلەتىن ادام – قازاقستاننىڭ بولاشاعىن ويلايتىن ناعىز ازامات بولادى.

شىعىستىڭ ءبىر شايىرىنىڭ ايتقان ءسوزى بار: «جولدا جاتقان جىلاندى باسپاعانىڭ – مەنەن كەيىن بىرەۋدى شاق دەگەنىڭ» دەيتىن. ءبىز وتان دەپ قۇربان بولۋ ءۇشىن، الدىمەن قۇربان بولارلىق وتاندى قالىپتاستىرىپ الايىق.

ءدىندار مەن دۇمشە

جاقىندا مىنا ءبىر جاعدايدى كەزىكتىردىم. العاش كونستيتۋتسيامىز قابىلدانعان ۋاقىتتا ول جەردە ادامنىڭ بوستاندىعى ەمەس، ءدىننىڭ بوستاندىعى ءبىرىنشى جازىلعان. دەمەك، كەيىن ەل ىشىنە ىرىتكى سالىنار بولسا، ءدىن ارقىلى عانا بۇلىك سالىناتىنىن سول كەزدە بىلگەن. سول ۋاقىتتا سانامىز بولسا، «مەكتەپتە ءبىرىنشى قازاقشانى وقىڭدار» دەسە، جالعىز اللادان باسقا ەشكىمگە تابىنباعان ياسساۋيگە كەلەر ەدىك; «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن ابايعا كەلەر ەدىك; «كەل، بالالار، وقىلىق، ءبىر اللاعا سىيىنىپ» دەگەن ىبىرايعا كەلەر ەدىك. وندا ءبىز دۇمشە مەن مولدانىڭ اراسىن اجىراتىپ الار ەدىك. ەگەر ءدال وسىلاي «وتانىمدى سۇيەم» دەپ قۇردان-قۇر ايقايلاي بەرەر بولساق، ونىڭ دا ەكى ۇشى بار. ەرتەڭگى كۇنى بىرەۋ كەپ: «وتانىڭدى سۇيسەڭ، ءجۇر، كوتەرىلىس جاسايمىز» دەسە، ەرىپ كەتە بەرەر ەدى. بىراق، نە ءۇشىن بارا جاتقانىن بىلمەيدى. وتان ءۇشىن قۇربان بولۋ دەگەن مىندەتتى تۇردە ءوزىڭنىڭ ءولۋىڭ ەمەس، ءوزىڭنىڭ ءبىر نارسەڭدى قۇربان ەتۋ. ماسەلەن، ءبىر ماماندىقتى امالسىزدان يگەرىپ، كەيىن ايلىق ءۇشىن عانا جۇمىس اتقارۋ – سەنىڭ وتانعا دەگەن ساتقىندىعىڭ بولماق. مەن وتاندى سۇيەم دەپ جار سالماي-اق، ءوزىمىز وتانعا كىشىگىرىم قىزمەت جاساساق – ەڭ ابزالى سول!

وكىنىش پەن قۋانىش

اڭگىمەنى تىم اۋىرلاتپاي، كىشىگىرىم وكىنىشىم تۋرالى ايتىپ بەرەيىن. 2006 الدە 2008 جىلدارى پاريجگە بارعان كەزدە تۇركيانىڭ ءبىر قازاعى كەپ: «باۋىرىم، دومبىراڭدى ماعان تاستاپ كەتشى!» – دەدى. ارعى جاعىن ويلاپ جاتپادىم: دومبىرامدى جاقىندا عانا جاساتقان كەزىم ەدى، بەرە المادىم. كەيىنىرەك ويلاسام، ول كىسى ماعان جاقسىلىق جاساماق بولعان ەكەن عوي. ەگەر مەنىڭ دومبىرام سول جاقتا قالسا، ول ەۋروپاداعى قازاقتاردىڭ جادىگەرىنە اينالار ەدى. ولار ءوزارا ارالاسىپ-قۇرالاسىپ تۇرادى: بالكىم، سونداي باسقوسۋلاردا قولدارىنداعى مەنىڭ دومبىرام ەكەنىن ايتا جۇرەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن؟ كەيدە سول كەزدە دومبىرانى قالدىرىپ كەتپەگەنىمە شىنداپ وكىنەم... بىراق بيىل قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى تويلاناتىنىنا شىنىمەن-اق قۋانىپ ءجۇرمىن.

ءتىل مەن ءدىل

ەگەر ماعان سالسا، كونستيتۋتسياداعى ورىس ءتىلىن رەسمي پايدالانۋ دەگەندى الىپ تاستار ەدىم: باسقا ۇلتتارعا قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە 5 اي ۋاقىت بەرەر ەدىم جانە مەملەكەتتىك قىزمەتكە قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن ادامدى الماۋ كەرەك دەگەن زاڭ شىعارار ەدىم. سەبەبى، بۇل الەمدىك پراكتيكادا بار نارسە. ءتىل ەشقاشان، ەش مەملەكەتتە پروبلەما بولىپ كورگەن ەمەس. تەك زاڭ جۇزىندە عانا شەشۋ كەرەك. مىسالى، ەشكىم سالىقتى ءوز ەركىمەن بارىپ تولەمەيدى عوي. «سالىق تولە» دەپ تەلەديداردان ايتادى، ۇيىنە قاعاز جىبەرەدى. جىلدىڭ اياعىندا بارىپ، سول سالىقتى تولەيدى. ويتكەنى، ول – زاڭ. ءتىلدى قايتىپ ۇيرەنەدى دەپ جۇرە بەرمەۋ كەرەك، زاڭ شىقسا، ونى بەس اي، بەس كۇندە-اق ۇيرەنىپ الۋعا بولادى...

دايىنداعان – قوزىباي قۇرمان

دەرەككوز: «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» («DAT» جوباسى №10 (281) 12 ناۋرىز 2015 ج.