Elimiz Tәuelsizdikke qol jetkizgen ótken HH ghasyrdyng 90-jyldarynyng orta kezinen-aq Qazaqstanda Atom elektr stansasyn salu mәselesi kóterilgen edi. Alayda sol kezden bastap júrtshylyq arasynda ekiúday pikir payda boldy. Bireuleri AES salu elimiz ýshin arzan energetikanyng kózi dese, ekinshileri ol halqymyz qaytalanbas apat kózi boluy mýmkin shyryldaydy. Búl eki qózqaras әli kýnge bir toqtamgha kelgen joq. Desek te, biylikting júrtshylyqtyng «jan aiqayyna» qúlaq asar týri joq. Juyrda ótken Ýkimet saghatynda elimizding energetika ministri V.Shkolinik myrza aldaghy jyldary Qazaqstanda eki birdey AES salynatyny jóninde mәlimdedi. Al, endeshe! «Toqal eshki mýiiz súraymyn dep jýrip qúlaghynan aiyrylyptynyn» keri.

Shynymen de AES qúrylysynyng jýrgiziluine qarsy ghalymdar men qarapayym túrghyndardyng aitqan uәjining qúlaqqa qonar tústary jetip artylady. Olar, birinshiden, elimizde AES salugha qajettilik «kýidirip» túrghan joq, deydi. Elimizde energetika kózderi bolarlyq tabighy resurstar jetkilikti. Kýn energiyasyn, su, jel energiyalaryn barynsha jetkilikti paydalanyp búl problemany sheshuge bolady. Búl turaly belgili ekolog Mels Eleusizov: «...Qanday da bolsyn AES salynatyn orynnyng reaktordy suytatyn suy bolu kerek. Kurchatovta su qory mol emes. Reseyding ózining alyp atom kesheni bar. Myndaghan adam júmys isteydi. Olargha júmys kerek. Sol sebepti әr jerge ózderining jobalaryn tyqpalap jatyr. Qazaqstanda AES salugha keremettey qajettilik joq. Bizde jel bar, kýn bar. «Jasyl energetika» degen úranmen «EKSPO-2017» Halyqaralyq kórmesi óteyin dep jatyr. AES-ting ghúmyry 30-40 jylgha sozylady. Sodan keyin isten shyqqan stansiyasyn qauipsiz ústap túruy ýshin milliondaghan qarjy júmsaluy kerek», –deydi ol bir súqbatynda. («Obshestvennaya pozisiya» gazeti, №23, 5 mausym 2014 jyl)

Osy arada elimizde elektr energiyasyn óndiretin salalar jóninde derekter keltire ketsek artyq bolmas. Qazaqstanda barlyq elektr stansalary 20 myng MVt quat shygharady eken. Al, energiyanyng basym bóligin jylu elektr stansalary berse, 12 payyzy su elektr stansasynyng ýlesine jatady. Elde elektr energiyasynyng 72 payyzy – kómirden, 12,3 payyzy – su resurstarynan, 10,6 payyzy – gazdan, 4,9 payyzy – múnaydan óndirilip otyrsa kerek.

Ekinshiden, adamzat balasy HH ghasyrdaghy Reseyding Chernobyli apaty men keyingi jyldardaghy Japoniyanyng Fukusimadaghy jarylystaryn úmyta qoyghan joq. Úmytqandy aitasyz, sol keshegi Chernobyli apatynyng saldaryn jonggha qatysqan azamattarymyz jasyna jetpey mәngilik sapargha attanyp jatyr. Kezinde Chernobyli apatyn jongha Qazaqstannan 34 myng adam qatyssa, býginde sonyng tek 4,5 myny ghana qatarymyzda. Tirilerining ózi enbekke jaramsyz, kóbi mýgedektik halde. Atam qazaqta «Shólmek myng kýnde synbaydy, bir kýnde synady» demey me?! Kýnderding kýninde bizdegi AES-terde (aytqannan jyraq) apatty jaghdaylar oryn alsa ne bolmaq? Onday bolmauyna kim kepildik beredi? Onyng ýstine osy 2 AES-ti salatyndardyng óz AES-terin jaryp alghan reseylikter men japondyqtar ekendigin eskerseniz, janynyzdy ýrey biyleydi.

Osy orayda energetikalyq sarapshy Nikolay Kupolaevtin: «Songhy uaqytta salynyp jatqan AES-tar búrynghygha qaraghanda qauipsizdeu kóringenimen qorshaghan orta men adam densaulyghyna tóndiretin qaupi sol kýiinde qalady. Eng bastysy, múnda adam faktorynan qútylu mýmkin emes. Chernobyli bolsyn, Fukusima bolsyn, Tomski AES-daghy jaghdaylardyng bәri adam faktorynan, adamgha tәn qatelikterden boldy. Sondyqtan AES jýz payyz qauipsiz dep eshkim aita almaydy», – degeni ýreyli eskertui beker bolmasa kerek.

Júrtshylyqtyng kókeyinde jýrgen taghy bir súraq, atalmysh AES-ter qayda salynbaq? Búl súraqqa da ministr myrza mýdirmey jauap beripti. Onyng aituynsha, ýkimettik komissiya osynday stansa salugha qolayly 2 alandy anyqtaghan. Onyng biri – Kurchatov qala­synyng audany, naqtyraq aitqanda, Semey poligonynyng orny bolsa, ekinshisi – Balqash kólining boyy, Almaty obly­syndaghy Ýlken kentining audany. Jogharyda aitqanymyzday, atalmysh stansalardyng qúrylysyn jýrgizu jayly reseyliktermen jәne japondyqtarmen kelisim jýrgizilip jatsa kerek.

Al endi nebary 17 mln halqy bar bizding elimiz ýshin eki birdey AES-ting qanday qajettiligi bar? Búl saualgha da: «Búl el ekonomikasynyng qalay ósetindigine, ishki quat tútynu salasynyng qalay damityndyghyna baylanysty bolady. Sonymen birge olardy túrghyzu ýshin aldaghy uaqytta biz kórshi elderge elektr energiyasyn qosymsha eksporttau mýmkindigin qarastyrugha tiyispiz. Múnday mýmkindik Euraziyalyq ekonomiy­kalyq odaq ayasynda, 2019 jyly «ortaq elektr energetikasy naryghy» qúrylghannan keyin payda bolady dep kýtilude. Biz eki jobany pysyqtaudamyz: onyng biri – Qytaygha, al ekinshisi Aughanstan men Pәkstangha quat jetkizuding halyqaralyq jobasy bolyp tabylady», – dep bósedi ministr. Búl elder bizding atomdyq energetikamyzdy qanshalyqty qajetsinedi? Ony zerttegen eshkim joq. Ánsheyin bir aitylghan sóz... Al energiyany Qytaygha tasymaldau aqylgha syimaydy.

Búl turaly ministr V.Shkolinikting ózi: «...bizding energiyany QHR-gha tasymaldau mәselesinde tipti eng joghary dengeydegi kelissózder de óte qiyn jýrude» dep ashyq moyyndaghan. Óitkeni, Shynjan-Úighyr avtonomiyalyq audany quatpen ózin-ózi tolyq qamty alady. Qytaydyng ortalyq ónirlerin elektr quatymen qamtamasyz etuding әldeneshe jobasy qoldarynda. Onda Qazaqstan energetikasyn paydalanu mýlde qarastyrylmaghan. Sonda ministr kimdi aldaghysy keledi? Onyng ýstine AES salugha orasan qarjy kerek. Reseylikter qazirding ózinde onyng qúrylysyn «5 milliard dollargha baghalaytyndaryn» mәlimdese, Ýkimet saghatynda Energetika ministri «Árbir blok komplektasiyasyna, qauipsizdigine qaray, shamamen 3-4 milliard dollar júmsalady» degen uәjin kýmiljitti. Qalay desek te búl orasan qarjy. Onyng ýstine V.Shkolinik qazaqqa jany ashityn túlgha emes. Birqatar sarapshylar ony Qazaqstan aqshasyn Resey men sheteldik kompaniyalargha toghytudyng sheberi dep sanaydy. Al taqap túrghan ekonomikalyq daghdarys bolsa – anau. Sondyqtan kýrdeli jobany kýn tәrtibinen mýlde alyp tastaghan dúrys. Eng bolmaghanda jýzege asyrudy keyinge shegere túrghan jón.

Serikjan QAJIY,

jurnalist.

Abay.kz