ەلىمىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن وتكەن حح عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ ورتا كەزىنەن-اق قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانساسىن سالۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەن ەدى. الايدا سول كەزدەن باستاپ جۇرتشىلىق اراسىندا ەكىۇداي پىكىر پايدا بولدى. بىرەۋلەرى اەس سالۋ ەلىمىز ءۇشىن ارزان ەنەرگەتيكانىڭ كوزى دەسە، ەكىنشىلەرى ول حالقىمىز قايتالانباس اپات كوزى بولۋى مۇمكىن شىرىلدايدى. بۇل ەكى قوزقاراس ءالى كۇنگە ءبىر توقتامعا كەلگەن جوق. دەسەك تە، بيلىكتىڭ جۇرتشىلىقتىڭ «جان ايقايىنا» قۇلاق اسار ءتۇرى جوق. جۋىردا وتكەن ۇكىمەت ساعاتىندا ەلىمىزدىڭ ەنەرگەتيكا ءمينيسترى ۆ.شكولنيك مىرزا الداعى جىلدارى قازاقستاندا ەكى بىردەي اەس سالىناتىنى جونىندە مالىمدەدى. ال، ەندەشە! «توقال ەشكى ءمۇيىز سۇرايمىن دەپ ءجۇرىپ قۇلاعىنان ايىرىلىپتىنىڭ» كەرى.

شىنىمەن دە اەس قۇرىلىسىنىڭ جۇرگىزىلۋىنە قارسى عالىمدار مەن قاراپايىم تۇرعىنداردىڭ ايتقان ءۋاجىنىڭ قۇلاققا قونار تۇستارى جەتىپ ارتىلادى. ولار، بىرىنشىدەن، ەلىمىزدە اەس سالۋعا قاجەتتىلىك «كۇيدىرىپ» تۇرعان جوق، دەيدى. ەلىمىزدە ەنەرگەتيكا كوزدەرى بولارلىق تابيعي رەسۋرستار جەتكىلىكتى. كۇن ەنەرگياسىن، سۋ، جەل ەنەرگيالارىن بارىنشا جەتكىلىكتى پايدالانىپ بۇل پروبلەمانى شەشۋگە بولادى. بۇل تۋرالى بەلگىلى ەكولوگ مەلس ەلەۋسىزوۆ: «...قانداي دا بولسىن اەس سالىناتىن ورىننىڭ رەاكتوردى سۋىتاتىن سۋى بولۋ كەرەك. كۋرچاتوۆتا سۋ قورى مول ەمەس. رەسەيدىڭ ءوزىنىڭ الىپ اتوم كەشەنى بار. مىڭداعان ادام جۇمىس ىستەيدى. ولارعا جۇمىس كەرەك. سول سەبەپتى ءار جەرگە وزدەرىنىڭ جوبالارىن تىقپالاپ جاتىر. قازاقستاندا اەس سالۋعا كەرەمەتتەي قاجەتتىلىك جوق. بىزدە جەل بار، كۇن بار. «جاسىل ەنەرگەتيكا» دەگەن ۇرانمەن «ەكسپو-2017» حالىقارالىق كورمەسى وتەيىن دەپ جاتىر. اەس-ءتىڭ عۇمىرى 30-40 جىلعا سوزىلادى. سودان كەيىن ىستەن شىققان ستانتسياسىن قاۋىپسىز ۇستاپ تۇرۋى ءۇشىن ميلليونداعان قارجى جۇمسالۋى كەرەك»، –دەيدى ول ءبىر سۇقباتىندا. («وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتى، №23, 5 ماۋسىم 2014 جىل)

وسى ارادا ەلىمىزدە ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرەتىن سالالار جونىندە دەرەكتەر كەلتىرە كەتسەك ارتىق بولماس. قازاقستاندا بارلىق ەلەكتر ستانسالارى 20 مىڭ مۆت قۋات شىعارادى ەكەن. ال، ەنەرگيانىڭ باسىم بولىگىن جىلۋ ەلەكتر ستانسالارى بەرسە، 12 پايىزى سۋ ەلەكتر ستانساسىنىڭ ۇلەسىنە جاتادى. ەلدە ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ 72 پايىزى – كومىردەن، 12,3 پايىزى – سۋ رەسۋرستارىنان، 10,6 پايىزى – گازدان، 4,9 پايىزى – مۇنايدان ءوندىرىلىپ وتىرسا كەرەك.

ەكىنشىدەن، ادامزات بالاسى حح عاسىرداعى رەسەيدىڭ چەرنوبىل اپاتى مەن كەيىنگى جىلدارداعى جاپونيانىڭ فۋكۋسيماداعى جارىلىستارىن ۇمىتا قويعان جوق. ۇمىتقاندى ايتاسىز، سول كەشەگى چەرنوبىل اپاتىنىڭ سالدارىن جويۋعا قاتىسقان ازاماتتارىمىز جاسىنا جەتپەي ماڭگىلىك ساپارعا اتتانىپ جاتىر. كەزىندە چەرنوبىل اپاتىن جويۋعا قازاقستاننان 34 مىڭ ادام قاتىسسا، بۇگىندە سونىڭ تەك 4,5 مىڭى عانا قاتارىمىزدا. تىرىلەرىنىڭ ءوزى ەڭبەككە جارامسىز، كوبى مۇگەدەكتىك حالدە. اتام قازاقتا «شولمەك مىڭ كۇندە سىنبايدى، ءبىر كۇندە سىنادى» دەمەي مە؟! كۇندەردىڭ كۇنىندە بىزدەگى اەس-تەردە (ايتقاننان جىراق) اپاتتى جاعدايلار ورىن السا نە بولماق؟ ونداي بولماۋىنا كىم كەپىلدىك بەرەدى؟ ونىڭ ۇستىنە وسى 2 اەس-ءتى سالاتىنداردىڭ ءوز اەس-تەرىن جارىپ العان رەسەيلىكتەر مەن جاپوندىقتار ەكەندىگىن ەسكەرسەڭىز، جانىڭىزدى ۇرەي بيلەيدى.

وسى ورايدا ەنەرگەتيكالىق ساراپشى نيكولاي كۋپولاەۆتىڭ: «سوڭعى ۋاقىتتا سالىنىپ جاتقان اەس-تار بۇرىنعىعا قاراعاندا قاۋىپسىزدەۋ كورىنگەنىمەن قورشاعان ورتا مەن ادام دەنساۋلىعىنا توندىرەتىن قاۋپى سول كۇيىندە قالادى. ەڭ باستىسى، مۇندا ادام فاكتورىنان قۇتىلۋ مۇمكىن ەمەس. چەرنوبىل بولسىن، فۋكۋسيما بولسىن، تومسكى اەس-داعى جاعدايلاردىڭ ءبارى ادام فاكتورىنان، ادامعا ءتان قاتەلىكتەردەن بولدى. سوندىقتان اەس ءجۇز پايىز قاۋىپسىز دەپ ەشكىم ايتا المايدى»، – دەگەنى ۇرەيلى ەسكەرتۋى بەكەر بولماسا كەرەك.

جۇرتشىلىقتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن تاعى ءبىر سۇراق، اتالمىش اەس-تەر قايدا سالىنباق؟ بۇل سۇراققا دا مينيستر مىرزا مۇدىرمەي جاۋاپ بەرىپتى. ونىڭ ايتۋىنشا، ۇكىمەتتىك كوميسسيا وسىنداي ستانسا سالۋعا قولايلى 2 الاڭدى انىقتاعان. ونىڭ ءبىرى – كۋرچاتوۆ قالا­سىنىڭ اۋدانى، ناقتىراق ايتقاندا، سەمەي پوليگونىنىڭ ورنى بولسا، ەكىنشىسى – بالقاش كولىنىڭ بويى، الماتى وبلى­سىنداعى ۇلكەن كەنتىنىڭ اۋدانى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، اتالمىش ستانسالاردىڭ قۇرىلىسىن جۇرگىزۋ جايلى رەسەيلىكتەرمەن جانە جاپوندىقتارمەن كەلىسىم جۇرگىزىلىپ جاتسا كەرەك.

ال ەندى نەبارى 17 ملن حالقى بار ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن ەكى بىردەي اەس-ءتىڭ قانداي قاجەتتىلىگى بار؟ بۇل ساۋالعا دا: «بۇل ەل ەكونوميكاسىنىڭ قالاي وسەتىندىگىنە، ىشكى قۋات تۇتىنۋ سالاسىنىڭ قالاي داميتىندىعىنا بايلانىستى بولادى. سونىمەن بىرگە ولاردى تۇرعىزۋ ءۇشىن الداعى ۋاقىتتا ءبىز كورشى ەلدەرگە ەلەكتر ەنەرگياسىن قوسىمشا ەكسپورتتاۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋعا ءتيىسپىز. مۇنداي مۇمكىندىك ەۋرازيالىق ەكونومي­كالىق وداق اياسىندا، 2019 جىلى «ورتاق ەلەكتر ەنەرگەتيكاسى نارىعى» قۇرىلعاننان كەيىن پايدا بولادى دەپ كۇتىلۋدە. ءبىز ەكى جوبانى پىسىقتاۋدامىز: ونىڭ ءبىرى – قىتايعا، ال ەكىنشىسى اۋعانستان مەن پاكستانعا قۋات جەتكىزۋدىڭ حالىقارالىق جوباسى بولىپ تابىلادى»، – دەپ بوسەدى مينيستر. بۇل ەلدەر ءبىزدىڭ اتومدىق ەنەرگەتيكامىزدى قانشالىقتى قاجەتسىنەدى؟ ونى زەرتتەگەن ەشكىم جوق. انشەيىن ءبىر ايتىلعان ءسوز... ال ەنەرگيانى قىتايعا تاسىمالداۋ اقىلعا سىيمايدى.

بۇل تۋرالى مينيستر ۆ.شكولنيكتىڭ ءوزى: «...ءبىزدىڭ ەنەرگيانى قحر-عا تاسىمالداۋ ماسەلەسىندە ءتىپتى ەڭ جوعارى دەڭگەيدەگى كەلىسسوزدەر دە وتە قيىن جۇرۋدە» دەپ اشىق مويىنداعان. ويتكەنى، شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانى قۋاتپەن ءوزىن-ءوزى تولىق قامتي الادى. قىتايدىڭ ورتالىق وڭىرلەرىن ەلەكتر قۋاتىمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ الدەنەشە جوباسى قولدارىندا. وندا قازاقستان ەنەرگەتيكاسىن پايدالانۋ مۇلدە قاراستىرىلماعان. سوندا مينيستر كىمدى الداعىسى كەلەدى؟ ونىڭ ۇستىنە اەس سالۋعا وراسان قارجى كەرەك. رەسەيلىكتەر قازىردىڭ وزىندە ونىڭ قۇرىلىسىن «5 ميلليارد دوللارعا باعالايتىندارىن» مالىمدەسە، ۇكىمەت ساعاتىندا ەنەرگەتيكا ءمينيسترى ء«اربىر بلوك كومپلەكتاتسياسىنا، قاۋىپسىزدىگىنە قاراي، شامامەن 3-4 ميلليارد دوللار جۇمسالادى» دەگەن ءۋاجىن كۇمىلجىتتى. قالاي دەسەك تە بۇل وراسان قارجى. ونىڭ ۇستىنە ۆ.شكولنيك قازاققا جانى اشيتىن تۇلعا ەمەس. بىرقاتار ساراپشىلار ونى قازاقستان اقشاسىن رەسەي مەن شەتەلدىك كومپانيالارعا توعىتۋدىڭ شەبەرى دەپ سانايدى. ال تاقاپ تۇرعان ەكونوميكالىق داعدارىس بولسا – اناۋ. سوندىقتان كۇردەلى جوبانى كۇن تارتىبىنەن مۇلدە الىپ تاستاعان دۇرىس. ەڭ بولماعاندا جۇزەگە اسىرۋدى كەيىنگە شەگەرە تۇرعان ءجون.

سەرىكجان قاجي،

جۋرناليست.

اباي.kz