Jazushy, alashtanushy ghalym Túrsyn Júrtbaydyng «Besigindi týze!..» kitabynyng jalghasy. Ótken bólimderin myna siltemelerden oqy alasyzdar:

http://abai.kz/post/view?id=7271

http://abai.kz/post/view?id=7292

http://abai.kz/post/view?id=7363

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7819

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

http://abai.kz/post/view?id=8635

http://abai.kz/post/view?id=8747

http://abai.kz/post/view?id=8925

http://abai.kz/post/view?id=8955

http://abai.kz/post/view?id=9050

http://abai.kz/post/view?id=9536

http://abai.kz/post/view?id=9857

http://abai.kz/post/view?id=10194

http://abai.kz/post/view?id=10277

http://abai.kz/post/view?id=10532

http://abai.kz/post/view?id=10740

http://abai.kz/post/view?id=10973

http://abai.kz/post/view?id=11107

http://abai.kz/post/view?id=11260

http://abai.kz/post/view?id=11485

http://abai.kz/post/view?id=11583

http://abai.kz/post/view?id=12512

http://abai.kz/post/view?id=12602

http://abai.kz/post/view?id=12674

http://abai.kz/post/view?id=12762

http://abai.kz/post/view?id=12863

http://abai.kz/post/48131

http://abai.kz/post/50447

II.

Qazirgi oqyrmangha «Sónip-janu» degen atpen mәlim búl әngimening shygharmashylyq tarihyn qozghaghanda, kórkem shygharmadaghy avtorlyq «mennin» qanshalyqty oryn alatyndyghyna oray pikirimizdi sabaqtaymyz. Óitkeni – Múhtar ónerdegi ózin ataq-mansaptyng jetegindegi adam emes, óz ómirin ónerge eshqanday kýmәnsyz, bar peyilimen berile baghyshtaghan jan. «Óner – qúrbandyqty qajet etedi» – degen qanatty sózding astary osynda. Ol kórkemdik shyndyqtyng shynayy shyghuy ýshin, jýregine salmaq salyp, qosymsha jýk artyp, oryndy-orynsyz ókpe-renishke qalsa da, kórgen-bilgenin, kónilge týigenderin jasyryp qalmay, aghynan jaryla syryn ashty.

Ásirese, jiyrmasynshy jyldardaghy әngimelerinde erekshe den qoyghany – janadan qalyptasyp kele jatqan últ intelliygensiyalarynyng boyynan jylt etip kórinip, dert bolyp dendep bara jatqan bos qyljaq, jalghan serilik, jastyqqa mastyq siyaqty jenil minezderdi únatpady. El taghdyry talqygha týskende jan lәzzatynan halyq mýldesin joghary qondy qalady. «Búl mezgil – halqymyzgha aqyry búdan keyingi minez ómir boyy minez bolyp qalatyn mezgil emes pe. Osyghan qaraghanda bizding kóbimiz de halyqqa minezimen jaqsy bolmaq týgil, oqyghandar degen atqa kir júqqyzatyn jaman minezder kóp, onyng biri – qarta, gazet betine qaramaytyn qazaq isinen habarsyzdyq basy qúralmaytyn berekesizdik, óspeytin maskarad» – dep gazet arqyly pikirin ashyq bildirdi. «Oqyghan azamat», «Sónip-janu», «Zaman erkesi», «Kinәshil boyjetken», «Qazaq qyzy» әngimelerining atyndaghy mysqyl da sony tanytady. Múnda Abaydyng «bolys boldym, mineki» deytin ólenindegi әjua bar. «Mine, oqyghan azamattyn, zaman erkesining qazaq qyzynyng siqy. Solar ózin osylay atap jýr-au!» – degen ashynudan tughan renishting taby jatyr.

Sol iydeyany jetkizu ýshin Múhtar óz ómirindegi kýiinish-sýiinishti de jasyrmay, shygharmasyna túzdyq esebine paydalanady. Sonyng biri – «Zaman erkesi», yaghny – «Sónip janu». Biz bir әngimening eki taqyrybyn әdeyi jarystyryp berip otyrmyz. Sebebi avtordyng aitayyn degen oiyn shygharmanyng aty ashyp berip otyr ghoy. «Zaman erkesi» – әuel basta «Roman. Jalghasy bar» – degen eskertumen jariyalanghan. Jazushy búl niyetinen bas tartty ma, joq, qily-qily jaghdaylar qyspaqqa alyp, jazbaugha mәjbýr etti me? Mýmkin, baspa betinde jaryq kórmegenmen, qaghazgha týsken taraulary bar shyghar? Ókinishke oray, endi onyng anyq-qanyghyna jetu mýmkin emes. Qoljazbalary saqtalmaghan. Avtordyng ózining esteligi joq. «Zaman erkesi» dep oqyghan azamatty túspaldap, intelliygensiya ómirinen ýlken shygharma jazbaq bolghan niyeti anyq. Múhtar jastyq shaghy revolusiyagha deyin ótken jigitting mahabbatyn beynelep, tónkeris túsyndaghy әreketin ashugha kelgende túiyqqa tirele bergen siyaqty. Eki әngimening de sol túsqa kep kilt toqtap qaluynyng ýlken sebebi de sol siyaqty. Intelliygensiyanyng әleumettik qaqtyghystar men aitystardyng qatty shiyelenisken kezindegi psihologiyalyq tebirenisterin, qatelikterin ashyp kórsetuden taysaqtaghan tәrizdi. Al, keyingi «Sónip-janu» degen attyng maghynasy odan sәl auytqyp, keri maghyna beredi. Syzdyqtyng mahabbaty da, ózi de sónip bara jatyr edi, sýikimdi súlu Ekaterina Pavlovna Losovskaya ony qayta tiriltti degen túspaly sayady. Bilimdi adamnyng ruhany jan dýniyesi biyik әielge ghashyq bolyp, tabysuy – baqyt әkeldi degen emeurin seziledi. Ónerdegi «túrpayy sosiologizmnin» salqyny tiyip, әlipting artyn baqqan siyaqty. Tipti, osynau әiel tendigine arnalghan shaghyn shygharmalardyng ózi aiyp retinde taghylyp, qaqpaygha týsirgen belgili. Áygili ashyq hatynda oghan: «Mening shygharmamnyng kópshiligi sarnamashyldyq betimen boluymen birge, ótken dәuirdi tónkerisshil sarynshyldyq jolymen sipattaudan qashyq boldy. Qayta eskilikting keybir zalaldy salttaryn jaryqqa shygharyp ósumen, osy saltty jaqtaushylardy az-azdap pikiri jolyndaghy qúralsyzdandyrumen qatar, bәribir men óz shygharmamnyng kópshiligimen anyghynda beti ashyq últshyldyq kýiindegi jazushy bop shyqtym» dep moyyndaugha mәjbýr etti. «Zaman erkesi» sonday «teris» suretting biri – keyipker Syzdyqtyng el aralap jýrip qalyndyq izdeui, qyz aittyruy edi. Áriyne, synarjaq synnyng kezeni ótti, talaby óskirdi. Kelmeske ketti. Al Áuezovting shynayy da shúrayly shygharmasy qaldy. Qalamgerding nysanasy sol uaqytta da dúrys, tura baghyt alghandyghyn uaqyt dәleldep otyr. Átten, «solaqay synnyn» qaqpaqylyna úshyramaghanda, «Zaman erkesi» atty intelliygensiya turaly túnghysh romany sol zamanda dýniyege keler me edi, kim bilsin.

«Sónip janudyn» qysqasha jazylu jәne jariyalanu tarihy osylay.

Endi, jazushynyng qiyalyn qozghaghan ómirlik oqighagha kelsek, búl arada eki týrli joramal aitylady. Ekeuining de óz dәleli men túspaly bar. Ekeui de shyndyqqa jaqyn qaysysy dúrys, qaysysy búrys dep jiliktemey-aq, sol pikirlerdi keltire otyryp, әngimemizdi sabaqtaghymyz keledi. Sebebi – eshqashan da kórkem shygharmadaghy keyipkerlerding prototiypin kesip-piship aitugha bolmaydy. Tipti, múqym ómiri barshagha mәshhýr belgili adamdar turaly jazylghan derekti shygharmanyng ózi jýiemen qiynnan qiystyryla bayandamay ma? Onsyz qyzyqsyz әri qiiy qashyp túrmay ma. Kórkem dýniyening talaby mýldem bólek te, erekshe emes pe. Osy bólimde, qayta-qayta, «avtorlyq menge» toqtalyp, nazardy audara beruimizding mәni sonda jatyr.

Sonymen, «Zaman erkesi» degende jәne sol shygharmany jazghanda Múhtardyng kónilinde kim túrdy, kóshpeli dәuirding qanday kórinister kóz aldynan kes-kestep ótip jatty? Jalghasy qanday oqighalardy qamtymaq edi? Til úshyndaghy sózimiz týsinikti bolu ýshin әngimeni mazmúnday keteyik. 1916 jyldyng jazy. Syzdyq oquyn bitirip keledi. Qalyndyq izdep, el aralaydy. Jәmilany únatyp, aittyrady. 1917 jylghy tónkeristen song qalagha baryp, el biyligine aralasady. Jәmilagha kónili suyp, ziyaly, tәrbiyeli orys kelinshegin qúlay sýiip, peyilin qosady. Raqat, núrly ómir bastalady. Jeke detalidaryna taldau barysynda toqtalamyz. Osy shygharma jariyalanghannan keyin Múhtarmen qatty aralasyp, ainymas dos bolghan akademik Álkey Marghúlan ol kezeng turaly óte qyzyqty derekter keltirip, úzaq әngimelep berip edi. Shynghysqa birge saparynda kóptegen jaylardyng anyq-qanyghyn bilip qaytypty. Sonyng ishinde, «Zaman erkesi» (roman) – de qatysty derekter aityldy. Syzdyqtyng prototiyti jónindegi birinshi joramal – Álkey Marghúlannyng esteliginen tuyndaydy. Ony jazyp alghan – osy joldardyng avtory.

– Men Múhtargha eki aqqasqa tazyny bergenimdi aittym. (Ol estelik keyindeu «Kókserekke» qatysty tarauda beriledi. T.J.) Sodan Shynghysqa bardyq. Kәmesh qanday súlu, sýikimdi. Úzyn  boyly, aqqúba, taza. Qolang shashy tirsegine týsedi. Ádepti, inabatty jәne ótkir edi. Shirkin desenshi... Qanday anadan tudyng degendey ayauly. Ol – Abay aulynyng qyzy. Solay tәrbiyeli bolu kerek qoy... Álgi aqqasqa tazy meni iyiskelep, tanyp jatyr. Tekti hayuan. Áytpese, Múhtargha berem be?.. Shәkerim súratqan eken qimapty... Sauyq-sayran, anshylyq... Shәkerimge sәlem beruge shyqtyq... Kәmeshtti onashada Múhtardyng esine týsiremin. Maghan syryn ashpaydy, biraq, bir suyq lepti sezem. Men bilemin ghoy ony. «Zamana erkesi» jariyalanghan. Sondaghy Syzdyqtyng kónil kýii ózine úqsaytyn da túratyn biraq Kәmesh ekeui qatarlasa jýrgende aitpa, keremet jarasatyn men, qiyalgha batyp, sýisinip túryp qalatynmyn. Múhtar kóregen ghoy, bayqap jýretin. Sodan keyin: «Áy, Múhtar qalay kózing qiyp ketedi. Kәmilany – Jәmila dep nege jazasyn? Kýnә, ghoy kýnә» – dedim. Jәne men, iyә, dәleldep aitam ghoy, iyә. Ýndemey qaldy da: «IYә, ol oiyma kelmepti. Solay oilap qaldy-au júrt. Úqsas eken. Men әngimemde Haleldi túspaldap edim. Ózime tiyip jatyr eken-au. Kәmila týsindi. Renjiymeydi», – dedi. «E, bәse jaraydy» dedim. Sodan Kóken tauyna keldik. Jazyqtyng ortasyndaghy biyik tóbege shyqqan song Múhtar maghan: «Áne anau jalghyz tóbe – sening Bayanauylynnyng túsy. Degeleng sol. Al myna Sarjazyqtyng bitken jerindegi tau – Halelding qystauy Shaghan ózeni, Qarajan kópesting jeri. Arghy túmsyghy – әlgi ataqty eki baydyn, IYke men Músataydyng mekeni– dedi. Búl ekeuin bilmeytin adam bar ma? IYke – keyin arghy betke ótip ketti ghoy. Haleldi jaqsy bilem. Kýnde kórip jýrgen adamym.

Ol ózi Shaghandiki. IYke – Músataydyng auylynyng azamaty. Halel bilimdi ghoy. Elde – ózi aittyryp alghan әieli bar edi. Sal-seri, jaqsy kiyinetin. Qalanyng ishinde qolyna qarshygha ústap, atpen seruendep jýretin. Syrtqa shyghyp qús salatyn. Sodan, auyldaghy әielin mensinbey, jatyrqap jýretin. Qalanyng oqyghan әdemi qyzdaryn jaghalap, nekesinen ainyp, jii tolqityn... «Zaman erkesi» sol ghoy, sol. Semeyde Mariya Motyash degen advokattyng yurist qyzy boldy. Shashy qara, kózi túnyq, ayauly qyz edi. Múhtar ekeumiz Mariyamen kópirding ýstinde tanystyq. Oghan jazylghan 25-tey hat bar. Men ózim pochtagha saldym ghoy. Keyin Novosibirskidegi orys injenerine túrmysqa shyqty. Shirkin, sol hattardy tapsa. Al әlgi «Zaman erkesi» bitpey qaldy ghoy. Múhtar sol Qarajan kópes, IYke – Músatay, Halel haqynda jazbaq edi. Oiy ýlken bolatyn keyin de aityp jýrdi, әli oralamyn dep. Ýlgere almay ketti-au. Átten, Mariya Motyashty tapsa, talay syr ashylar edi. Halel – Múhtardyng dosy. Orys halqy arhivti qadirleydi ghoy. Saqtaghan shyghar. Qara tory, qonyr Marjan siyaqty edi, Marusya. Aqyldy adam, – dep jastyq shyghyn saghyna, sәl maqtanyshpen aityp edi Áleken.

Keyin әr jýzdesken sayyn «Motyashty taptyng ba?» – dep jii súraytyn. Qayym Múhamethanovqa tapsyryp, aityp em deytin. Semey qalasynyng anyqtama burosynan Motyash familiyaly biraz adamnyng adresin alyp, súrastyryp ek, jay familiyalas bolyp shyqty. Kim biledi, uaqyt shany óshirgen iz bir kýni janghyryp shygha keler. Álkey Marghúlan siyaqty ghúlama adamdardyng erekshe nazar qoyyp, qayta-qayta tәptishtey aityp, mazasyzdana izdeuinde ýlken syr jatyr. Múhtar ekeui de qol ústasyp, sol zamannyng erkesindey sezingen, «qayran jiyrma besin» jii saghyna eske alatyn. Álekenning esteligi arqyly «Zaman erkesinin» jalghasynda qamtylugha tiyisti oqighanyng úzyn-yrghasyn angharamyz. Múnyng ózi de әdebiyettanu ýshin tyng túspal. Al IYke – Músatay, Qarajan kópesting oqighalary osy zertteuding әr túsynda retine oray bayandalghan bolatyn.

Demek, «Zaman erkesi» Halel bolyp shyqty.

Alayda, dәl osynday búltartpaytyn ekinshi derek bar. Múndaghy úqsastyq – oqigha emes, ómirlik qúbylysty qabyldaugha, sezinuge, bayandaugha qatysty. Yaghni, shygharmadaghy «avtorlyq mennin» ýlesi. Jogharydaghy Halelge tiyesili derekterding deni shygharmanyng sýiegin ústap túrghan, negizgi aitar oiyna tikeley jol bastaghan oqighanyng jýlgesi. Eshqashan da taza iydeya, jalang derek kórkem dýniyening kórkine kórik qospaydy. Oghan qosymsha psihologiyalyq kórkemdik komponentter kerek. Osy orayda óz basynan keshken jaydy Múhtar әngime arasyna kiriktirip, ýsteme boyau retinde paydalanghan. Key tústarda dәlme-dәl týsip otyrady. Mәselening basyn asha ketsek, Syzdyqtyng Ekaterinagha ghashyq bolatyn songhy tarauy Halelding mahabbat hikayasyna jatady. Ol kezde Múhtar Leningradqa әli barmaghan, Valentina Nikolaevnamen tanys emes. Sondyqtan da, búl arada jalghan pikir tumauy kerek. Bizdinshe, «avtorlyq mennin» yqpaly әngimening alghashqy jartysynda basym siyaqty. Onyng dәlelin sydyrta bayandaudan góri naqty adamdardyng esteligimen salystyrsaq, mәselening basy anyghyraq ashylatyn siyaqty. Qaranyz.

Birinshi oqighanyng bolghan jyly jәne jelisi turaly úqsastyqa toqtalamyz:

«Sónip-janu»: «Qazirgi mezgil elge tegis auyr tiygen 16-jyldyng rekviziyasy kýshine әbden kelip, degenin istetip jatqan kez bolatyn. Yrghaylynyng jigitteri top-tobymen «priyem» jasap jatqan. Aqtas beketine ketken... Qoly jetip oqyghan jigitter elding búl kýiin kózimen kórse de, ózderining bas amandyghyna mәz. Jәne janada qyrgha kelgendikten aghayyn-tuysqandy aralap, qydyryp qana jýrgen. Qazirgi kele jatqan bettegi kózdegen maqsattary – qyz kóru, qatyn aludy niyet qylyp jýrgen Syzdyq edi. Búl jigit ortasynda ýiine kelgennen beri qaray aghayyn-tuysqan, jaqyndary: «endi qyz kór de, únatqan kisindi bizge ait. Kelinshek әperemiz» – dep el ishinde tәuir dep jýrgen eki-ýsh qyzdyng atyn ataghan».

Aqyliya Túraghúl qyzynyng jogharydaghy esteliginen bir ýzikti qaytalap keltireyik: «Eseyip, jigit-jelenning әngimesin ýzip-ýzip tyndap jýrgen kezim. Orazbaydyng Medeuining úly Saniyazgha úzatylmaqpyn. Jasau, kiyim dayyndalyp jatqan. Ataqty 16 jyldyng dýrbeleni kiyip ketti. Múhtar sol jazda auylgha kelip, Kәmila tәteme sóz saldy. Ayttyrylghan jeri bar edi. Túraghúl agha iylikse de, ózgeler kónbedi. Ýlken dau-damay shyghatyn boldy. Kýderdi ýzgen Múhtar eregeskendey bop, Shaghan jaqqa, Aqtastyng baurayyna Halelding ýii jaghyna ketti. Bala oqytty. Biraq Túraghúl aghasy qalyndyq izdegen Múhtardy shaqyrtyp ap, bar iygi tilegin aityp, ózining dosy Torghay ishindegi Kәkenning qyzynyng әdebi únaghandyghyn aitty. Qasyna eki-ýsh jigitti qosyp berdi. Ishinde Ahmet Áuezov pen Aghzam bar. Qaytyp kelgende, olar «qyz únasymdy eken. Eger Múhtardyng kóniline únamasa, ózimiz aittyramyz» depti. Olar qyzdy qalay kórgenining ózin jyr ghyp aitty. Qarqyldap kýlisip, Múhtardy sóz etip otyrdy. Qalyndyq izdegen jigitting kónil kýii belgili ghoy.

Mazmúndau, bayandau basqa bolghanymen, әngimedegi Syzdyqtyng da, Múhtardyng ózining de «qalyndyq aittyru» jyly bir uaqytqa tap keledi. Al Halelding jasy ýlken bolghandyqtan da búl kezde kelinshegin ong bosaghagha qondyryp alghan bolatyn. Búdan avtordyng osy mezgildi aluynan-aq oqighany senimdi, erkin bayandauy ýshin óz ómirindegi kórinisti surettegen degen qorytyndy tuady.

Ekinshi sabaqtastyq: qyzdy kóru rәsimine qatysty.

«Sónip-janu»: «Búl kýni jigitterding oilaghan niyeti oryndalghan joq. Qyzdy eshqaysysy da kóre almady. Biraqta tysta ózdi-ózi onasha bolghan uaqytta Esimjangha: «tanerteng erterek túryp, jengesimen sóilep, qyzdy neghylsang da bizge kórinetin qyl!» – dep tapsyryp qoydy. Tanerteng oqyghan jigitter túryp, kiyinip tysqa shyqqanda, Esimjan atyn baylaghan bolyp tysta jýr edi. Esimjan qyzdyng jengesimen sóilesipti... Maqyshtyng balasynyng otau tamgha kirgen eken, qyz ben jengesi sonda otyrady. Jigitter sol uaqytta kórmekshi... Rabighanyng otauy jalghyz terezeli kishkene tam eken. Qonaqtar tórge shyghyp otyrghanda, ýy ishinde búlardyng kórmek bolyp kelgen qyzy – Jәmila tósek jiyp edi. ...Jәmila úzyn boyly, jinishke deneli, týsi aqshyl, betining júqalau tútas qyzyly bar, qyr múryndy, qarakóz, sýikimdi pishindi, kelisti qyz siyaqty kórindi».

Aqyliya Túraghúl qyzy: «Qalyndyq izdegen jigitting kónil kýii belgili ghoy. Birese úyalyp, birese orynsyz tesile qarap, búltangha salghan jengening rayyn basyp, ýy iyesimen de sóilesu onay ma? Kәkenning ózi bedeldi kisi. Jay-japsardy týsiner. Biraq alghashqy kýni qyzdy kóre almay kóp әurege týsipti. Ang aulaghan bop qonagha barghan. Jengesi arqyly ildebaylap kórip qalypty. Rayhan úzyn boyly, ýlken qara kózdi, taldyrmash, aqqúba qyz bolatyn. On alty jasta ghana edi, úyang bolatyn. Betine qarsy kele almaytyn. Kórip kelgen jigitter, sheshudi Múhtardyng ózine saldy. Pәlesinen aulaq dedi. Kәmeshke alandaytynyn biletin. Neghylsyn. Kimdi kinәlaghandaysyn. Túraghúl aghasy kelisimin beripti».

Múghamila Múhtar qyzy Áuezovanyng esteliginen ýzindi: «Sheshem Rayhan 1976 jyly dýnie saldy. Vanna qabyldady da, óz bólmesine baryp, tósegine jatty. Ádeti, ýige kelgen adamdardan qymsynyp, tósegining túsyna shymyldyq qúryp alghan. Sony týsirdi. Sol kýii qaytyp oyanbady. Úzyn boyly, tip-tik, jinishke, ýlken qara kózdi adam edi. Sol qalpyn ózgertpedi. Tolmady da, әjim de týspedi. Nesin qaza bereyin. Qaybir kónildi oqigha deysin. On altynshy jyly qazaqtan әsker aldy emes pe. Sonyng tizimine sheshemning alty aghasy da ilinipti. Sheshemning sheshesi aduyndy, betti adam eken. Sondyqtan da, qalyndyq izdeushiler jýreksinip, kele bermeydi. Úldary «prizyvka» shaqyrylyp, kónili alang bop jýrgende, әkem kelipti. Jengelerin jaghattap jýrip, qonagha jatyp, erteninde kóripti. «Men tórdegi shymyldyqtyng ishinde otyr edim. Kisiler sau ete qalghanda jýzderine qaraudan iymenip, jengemning ýiretip qoyghanyna qaramastan, tósekten túryp, syrtqa bir-aq shyqtym. Jerge kirip kete jazdadym. Tipti, keyin de Múhtardyng betine tura qarap sóilegen emespin. Qatty qymsynatynmyn» – deytin sheshem. Sodan aragha biraz uaqyt ótken son, Túraghúl aghanyng sәlemin alap, qúdalar kelipti».

Estelik pen әngimening arasynda onsha alshaqtyq joq. Tipti, kóshirip alghanday bop úshtasatyn úqsastyqtar kezdesedi. Mysaly: «ayttyra barghan jigitterding «ekeui Yrghayly bolysynyng oqyghan jigitteri – Syzdyq pen Sýleymen. Ýshinshisi – el ishining jigiti, búlardyng joldasy – Esimjan». Aqyliya Túraghúl qyzynyng kuәliginde – Ahmet pen Aghzam. Áriyne, bir bolystan. Aghzam – el adamy, Túraghúldyng әdeyi ertip jibergen kisisi. Taghy da әngimede: «Ýide qonaqtar kelgennen beri qaray qozghalmay týsinen balasynyng qayghysy batqandyghyn bildirip túr edi. Eshbir sózge, eshbir júmysqa aralaspay, ýndemey otyrsa da, anda-sanda әjimdi ashang jýzi súrlanyp, qabaghy týiilip, auyr-auyr kýrsinip qoyady» – dep suretteledi Jәmilanyng sheshesi. Múghamila Múhtar qyzynyng sózindegi Rayhan anasynyng sol kýngi kónil kýiimen birdey. Biz búl úqsastyqtardy kórkem shygharmagha qanday qatysy bar dep súraq berip, sodan keyin jauabyn jazyp bergenbiz. Sol aitqandardy, tiyisti shygharmany taldaghan kezde salystyryp qaraghanda, osynshama úsaq-týiek kórinetin qosymsha detaligha deyin naqpa-naq úqsaytynyna ózimiz de tang qaldyq. Tandana otyryp, taghy da sabaqtastyqtar izdedik.

«Sónip-janu»: «Kisi qatyndy әueli aqylymen oilap, kónildi bir jerge toqtatyp alyp, sonan song tәuekelmen alady. Áytpese, әbden minezdes, syrlas bolyp, tanystyghy bar syr-minez qyzdy alady. Qalay da bolsa – kisige kónilin bir jerge baylaytyn qanaghat kerek... Oqyghan jigitke qatyn tastaghysh degen elding jalasy bar. Óz basyng birdi, jas kýninde aittyrdyndar dep, týsin kórmesten jiberip otyrsyndar. Sen de sol jaladan aman emessin. Ýnemi elding jamanatyna iline bergen de jaqsy emes qoy. Júrttyng dәme qylghan jigitterisinder. Oilanghan jaqsy, – dedi Esimjan».

Aqyliya Túraghúl qyzy: «Nege ekenin bilmeymin, Túraghúl aghayym Múhtardyng men ózim biletin eki nekesi túsynda da qatty tolqydy. Ekeuine de ózi sebepker boldy. Kәmilanyng ýilenui, ajyrasuy túsynda da qatty-qatty sóileytin reti bar-dy. Óitpedi. Alghashynda Múhtardyng kónilin basqanda da, keyin Kәmilagha qayta qosqanda da: «Sen, Múhtar, qatty oilan. Jigittikting jeligine, qyzba bastyqqa erme. Suyt kónilindi. Búl, qazaqtyng jay qalyndyq aittyruy emes. Sening túghyryng biyikte, әli úshasyn. Sonda әieling jerde qalmauy kerek. Ýlken mәdeniyetti ortagha aralasasyn. Ár tildi adammen aralasyp qonaqqa shaqyrasyn. Solarmen tez aralasatyn adam qajet eteginnen tómen tartyp, ókinip jýrme. Aynymaytyn bolsang ghana – qoldaushyng bolayyn. Bizdi ol ýshin kinәlap, jerge qaratpa. Solardyng sózi qamshy bolyp edi degizbe. Al, kónsen, oquyndy ýzbe. Ózim rettep berem. Maldy bazarlap, jasau-taralghysyn dayyndatam. Bayqa, bayqa. Kәmila, býgin aityp qoyayyn, erteng Múhtar úzaqqa úshqanday bolsa, eteginen tartpa. Qarghama», – dedi. Rayhangha sóz salghanda. «Kәken dos-jaran adam. Atyma kir, betime shirkeu salghyzba», – dep edi. Aynytu ýshin emes, bekitu ýshin aitqan búl sózdi».

Osy mazmúndaghy sóz Esimjannyng auzynan әngimede eki-ýsh jerde kezigedi. Zady, Túraghúldyng sol bir toqtau aitqany jazu barysynda jadynda janghyryp túrghan siyaqty. Qayta-qayta oralyp soghuy. Sonyng bir sarynynyng kókeyde ýiirilip túruynan da bolar, mýmkin.

«Sónip-janu»: «Men biylghy jyly jalghyz erjetken balam soldatqa ketip, jabyqqan jylym edi. Qazir kónilding ýmiti ýzilip, tiregi synghanday bolyp otyrghan kezi» dep qyzdyng әkesi toydy kelesi jylgha qaldyrady. «Qys ortasyna jetken song bir kýni eki joldaspen sóz baylasyp, auyldyng ýlkenderining tiyisti rúqsatyn alyp... el saltyna layyqty әdep-ghúryptyng bәrin oisha moyyndap... Syzdyq búl joly úryn baratyn bolghan». Sodan keyin, «jazdyng ortasynda bir-aq kelip, on shaqty kýndey aghayyn-tuysqandarymen qayyndap jatyp, qalyndyghyn óz auylyna alyp qaytty. Búdan búryn, jazghytúrymghy uaqytta Syzdyq qyrda jýrgende 17-jyldyng fevrali ózgerisi bolghan habaryn estip, qalagha baryp qaytyp edi».

Aqyliya Túraghúl qyzy: «mening úzatyluym men Múhtardyng ýilenuining arasy onsha úzaq emes. Qaraylas. Meni 1917 jyly mausymnyng 7 kýni úzatty. Ózgeristen song әlgi әskerge ketken jigitter de kele bastady. «A, qúdaylasyp, әruaqtasyp», patshadan qútyldyq dep mәz bolysty. Quanyshty ótti. El sergek bolatyn».

«Sónip-janu»: «Ózgeristing artynan byltyrghy jyl soldatqa alynghan jigitter de elge top-tobymen kelip, jiyi-jii toy jasalyp, at shauyp, dyrduly jaz bolyp jatyr edi... Osy qalyppen jaz ótti. Shyrmauyqtyng sabaghynday sozylyp-aynalyp, kýnnen kýnge dýniyeni súrlandyryp, jýdetip kýz jetti. Sol mezgilde Jәmilanyng jerik bola bastaghany bilinip, ýi-ishi auyl-audany quanysh qylyp jatty».

Múghalima Múhtar qyzy Áuezova:

«Sheshemning aghasy soldatqa ketip, toydy kelesi jylgha qaldyrypty. Mal satyp, Semeyden tatar, noghay, qazaq kópesterinen búl aldyryp, jasaugha kiristi. Salt boyynsha qys ortasy aua әkem úryn kepti. Meni sol kezde kóteripti. On segizinshi jyldyng basynda dýniyege keldim. Jaz aiynda ýilendi. Sәlden keyin qalagha, oqugha ketipti. Qyzmetke aralasty. Emshek sýtimen ekinshi balasy Shoqandy kóteredi sheshem. Ol menen bir jastay ghana kishi».

Egerde, osy oqighalar bayandalyp otyrghan kezdegi Syzdyqtyng kónil kýiin, avtordyng týpki nysanasyn eseptemesek, tura ózining ýilenu toyyn ainytpay týsirgendigine kýmәndanbaysyn. Onsyz da anyq nәrsening týbin qazbalap, anyqtamay-aq qoyayyq. Jәmilany ózi tandap, ózi suynghan Syzdyqtyng psihologiyasyn, oiyn oqyrman emeurinmen de týsiner. Jalpy alghanda, tez tútanghysh jastyqtyng osynau bir aumaly-tókpeli kýnindegi bozbalanyng sezim qúbylysy nanymdy berilgen. Syzdyqtyng Jәmiladan suynuy tikeley tónkeris kýnimen qabattasa keledi. Tarihy oqighanyng adam psihologiyasyna, ómirge kóz-qarasyna әserin de qamtidy. Iri-iri әreketterge úmtylghan Syzdyqtyng tirshiliktegi túrmystyq qarym-qatynastargha mәn berip, ol týsingen әleumettik tónkeristerdi jarynyng týsine almauy ruhany túrghydan soqqy tәrizdi әser qaldyrydy. Áriyne, bizding maqsatymyz shygharmanyng kórkemdik qasiyeti men iydeyalyq nysanasyn taldau emes. Sondyqtan da, taqyryp shenberimen shektele otyryp, múghamila Múhtar qyzynyn:

 «Semiya taghdyrynyng ishki psihologiyasyng kim týsinip, jiktep beredi. Ákemning asa quatty talanty, ósken mәdeniyeti, ruhany talaby biyik, sheshemnen joghary edi. Ári sheshem eki balanyng anasy bolsa da, on segiz-on toghyzdaghy qyz ghoy. Mening oiymsha, sol oqymaghandyghy, qala tәrbiyesinen kenjeligi әkemning kóniline tolmaghan siyaqty. Ónsiz, minezsiz emes edi. Arabsha sauaty bar bolatyn. Ózi tandap jýrip únatqanmen de tez suynuyna Kәmila tәteme degen qúshtarlyghy da әser etken shyghar. Keremet tartymdy, ajarly, meyirimdi әiel edi. Qolynda erkelep óstim ghoy» – degen sózimen nýkte qoysaq deymiz.

«Sónip-januda» da Syzdyqtyng kóniline alghan bir qyzdy kóre almay, keyin: «Búl qyz osy ortadaghy barlyq әielden súlu, kelbetti, kiyimi óte sәndi, kelisti qalyndyq eken» – degende «ishtey búl jerdegi kinәning bәrin óz moynyna alsa da, syrtyna eshnәrseni shygharmay, ýndemey otyryp qalady». Múnyng astarynda da Múhtardyng óz kónilindegi alang men ókinish qalamyna eriksiz ilinip ketkendey.

«Sónip-janumen» Múhtar ómirining arasynda taghy bir ýlken baylanys bar. Ol – keyipker Syzdyqtyng qiyalyndaghy ómiri. Osyndaghy keyipkerding oilary, týrli jinalystaghy sózderi, is-әreketi tura ózining basynan ótkendey bayandalady. Sol jyldardaghy maqalalaryndaghy pikirleri әngimede jolma-jol qaytalanady. Keyde sәl redaksiyalap, әngimening ishine engize salghanday әser qaldyrady. Búdan Múhtardyng iskerlik, qayratkerlik әreketteri men aqyl-oy jýiesining qalyptasuy angharylady. Ásirese, «Zaman erkesi» atty alghashqy núsqasyndaghy keyin qysqarghan tústarda birden kózge kórinedi. Biz, biraz ýzindini birinshi basylymnan alghandyqtan da, sol atpen keltiremiz.

«Zaman erkesinde»: yaghny «Sónip-januda»: «Osymen joldastaryna bergen uәdeli kýni jetken song Jәmilany auylyna tastap, ózi qalagha jýrip ketti. Qalagha kelip jaylanyp túryp, joldastarynyng arasyna búrynghyday aralasqan son, Syzdyq jaratylysyndaghy zerektigi, sózshendigining arqasynda sol jastardyng arasyndaghy kórnekti jigit bola bastady».

Ómirde shynynda da Múhtar kýzge qaray qalagha keldi. Qyrkýiekte «Adamdyq negizi – әiel», ile-shala «Oqudaghy qúrbylaryna» arnaghan maqalalary gazetke jariyalanyp, aldynghy qatarly belsendi azamatqa ainaldy. Aqyl, zerektik, sheshendik jaghynan tabighat Múhtardy o bastan-aq molynan piship bergen. Úqsay ma – úqsaydy.

«Zaman erkesinde»:

«Biz jaspyz ghoy, aldymyzda bizden búryn synnan ótken ýlkender de óz basynyng qamymen jýr ghoy. El qamy degendi bәri de tilining úshymen aitady... Osynday tosynnan el búzylyp jatqan uaqytta adamshylyghymyzdy aman saqtasaq  – o da olja. Týbinde bizding synalatyn kýnimiz aldymyzda ghoy...»

«Oqudaghy qúrbylaryna», 1917 jyly: «Ras, tughannan bilimdi, últ isine ekpindi aq jýrek bolyp tua qoymalyq, biraq aldynghy oqyghan qamqor aghalar ne oilap, neni istep, neni arman qylyp jýr. Sony biz istemesek te bilu, betin úghú kerek emes pe?.. Qashan da bolsa aqtyqqa jastay shóldese, jastay saghynyp talpynsa últyn sýyge, adamshylyqqa jetekshi emes pe? Jigitter, endigi uaqyt kýnshuaqtay jangha jayly emes pe? Osy rahymdy kýnning shuaghyna qyzyp bir az ghana bilimimizdi, az ghana qayratymyzdyng kishkene qyzmeti adamshylyq jolyna salyp, aqtyqqa júmylayyq. Halyqty týzeudi qolgha alayyq»...

«Zaman erkesinde»: «Sondyqtan joldastarymen birin-biri júbatyp: aralasa jýrip ýirenemiz, qazaqqa tendik, bostandyq әperemiz, qúldyqtan, zorlyqtan qútqaramyz degen sózderimiz iske asatyn bolsa, osy zamanda ghana asady. Áytpese, búdan artyq qazaqqa keletin iygilik joq desip, endi bas almay is istemek bolghan niyetterin aitysty».

«Eskeru kerek», 1918 jyl: «Neshe ret qazaq halqy zyndannyng erneuine kelip qaytty. Búl uaqytta zaman ol túmandy seyiltti. Endi qanday ózgerister bolsa da halyqtyq joghalmaydy. Baqyt qayta oralyp qaraydy degen ýmit halyq jýregin quantyp túr... Endi búl songhy aitqan dәuirge basymyzda oqyghan bilimimiz, qolgha ústaghan sayasat degen qúralymyz bar biz kelip ilinip otyrmyz...»

«Qazaq oqyghandaryna ashyq hat», 1920 jyl: «Qazirgi zaman qazaqtyng basyna kelip túrghan eng qiyn әri eng paydaly, jayly zaman, et azu kelgen zamanda ghana ony isteymin, múny isteymin dep, anyghynda esh nәrseni istey almay, shaghuly zaman kelgende qashyp jýrsek. Elding qamy degen sózdi aityp ne kerek».

«Zaman erkesi»:

«Syzdyq qalada, joldastarynyng tobynda jýrip, bolyp jatqan oblystyq sezde boldy... Jiyndarda kóbinese jastar ortasynda sóz sóilep shyghatyn Syzdyq bolyp, keyde auyr isterding kezi kelgende ýlkenderge de qyzu berip sóilep, irkilmey, qauip-qaterden qoryqpay is qylatyn otty jigit siyaqtanyp kórine bastady... Ýlkenderding әrqaysysyn jik-jik synap, kemshiligin terip aita bastady... Osy kýngi adal, jaqsy qyzmetker dep jýrgen adamdarymyzdyng kóbining adaldyghy, jaqsylyghy janghyz ghana para almaghandyghynda bolyp shyghady... Olar parany tazalyqpen almady ma, qoqaqtyqtan almady ma? Jandaral, oyaznoygha jaqpaqshy bolyp el shenberin búzbay, júrtty tútas qylyp ústauymyz kerek qoy».

«Eskeru kerek»: «Kókirekti qars aiyrghan arman quanysh bolyp tarqap, kóksegen baqyt qanat qaghyp qolgha elpindep kele jatqanda bizding qolgha qazaq qanday kýide tiyedi. Soghan syn kózdi salu kerek... Endigi halyq boluymyzgha úitqy bolatyn nәrse – qúrysh qúrsauly әdil, qatal biylik. Nashar men juandy tenestirip, juan zorlyqshyldy ne qylsa da elden aiyryp әlsiretu kerek... Búlay bolmay... juandy basshy qylatyn bolsa el ishin sary su keulep, júrttyng buynyng bekitip, boyyn ósire almaydy... Biylghy jastar sezining qaulysyndaghy Nikolay zamanynda is basyna kelgender endi el ishindegi kisilikke syiynbasyn degen qauym osy negizge tireletin. Búl halda harkim týsinu kerek».

«Zaman erkesi»:

«Oqyghandardyng ýlken-kishisining bir-talayynda tóre bolyp, qazaqtyng qalyng ishine baryp kórinu jәne әrtýrli júmystardy syltau qylyp, jazdyng qyzyqty kezinde elde boluy maqsaty da bar edi... «Últ baqyty, el qyzmeti» dep sol kýnderde jattap ap, el juandarymen birge auyzdarynan tastamaytyn ...oqyghandardyng әlgindey auruyn jarastyqty istey kórip jýrdi... Jastardyng úghymynsha ýlkender dep jýrgen ýmit qylghan adamdardyng ishinde talay enbeksiz, beynetsiz oryn alyp, maqtangha ilinip jýrgen osy artyq adamdar kóp edi».

«Qazaq oqyghandaryna ashyq hat»: «Jә! Keshegi sol juandardan kópshilik búqaramen qatar qughyn kórip, soqqy jegen keng zamandaghy basshysy, oqyghandary qayda? Olar neden qashyp jýr?... Búl janalyq, eldik sezimning әli kýnge «basshy men» dep jýrgen oqyghannyng óz boyyna sinbegendigi. Áytpese, osynsha synar ezu bolugha mýmkin be?»

«Eskeru kerek»: «Bizde ne sózuar, ne maldy kisi bolsa – әueli auylyna qoja bolyp, odan aghayynyna, odan auylnay, bolys isine qoja bolghysy keledi... Bizding endi eskeretin nәrsemiz – sol juan men nashar arasyndaghy aiyrmashylyqty joghaltyp, júrtty býliksiz tynyshtyq ómir qalpyna týsindiru».

Eger de tirnektep tize bersek, әngime men on jetinshi-jiyrmasynshy jyldardyng arasynda jariyalanghan maqalalardyng ózara oi-pikir úqsastyghyn odan әri jalghastyrugha bolady. Sóz, sóilem, qúramynyng aiyrmashylyghy ghana qylang beredi. Ayyrmasy – birinde jazushy Áuezovting óz keyipkerin sipattaghan minezdemesi, ekinshisinde – sol keyipkerding is-әreketin óz basynan keshirip, tikeley jýzege asyryp otyrghan «jas oqyghan» jurnalist qayratker Múhtar Áuezovting ózining pikiri. Keyipker ómirin kórkem bayandaghanda ózining tónkeris túsyndaghy tolghanystary arqyly surettegen. Búl arada Áuezovting avtorlyq meni keyipkerding qaraketimen, oilau jýiesimen kirigip, tútasyp ketken. Syzdyqtyng jan dýniyesi, mahabbatty týsinui, ghashyqtyghy bógde oqighany jelige tartsa da, ishki iyirimderining aghysy avtordyng óz túlghasyn eske týsiredi.

Jazushynyng sezim tolghanystarynyng kórkem shygharma keyipkerlerine auysyp ketui – Áuezov shygharmashylyghynyng ereksheligine jatady. «Sónip-januda», әsirese, «Zaman әrkesi» dep atalghan alghashqy núsqasynda búl әdeby qúbylystyng әseri óte kýshti yqpalyn tiygizgen. Sujettik jelige Halel dosynyng «mahabbat hikayasyn» paydalanghanymen, oghan ózining tebirenisi-tolghanysy arqyly, «dem salyp», shygharma qaharmanyna jan bitirgen degen tújyrym jasaymyz.

Demek, «Syzdyq – mening ózimin» – deuge Múhtardyng da tolyq qaqysy bar.

1922 jyldyng kýzi men 1923 jyldyng jaz ailaryna deyin Tashkentte túrghan Múhtar Áuezov «Sholpan» jurnalymen tyghyz baylanysynyng nәtiyjesinde «Qyr suretteri», «Qyr әngimeleri», «Jas jýrekter» («Ýilenu») «Zaman erkesi» («Sónip-janu»), «Kim kinәli» atty shaghyn janrdaghy klassikalyq shygharmalaryn jazdy. Az uaqytta mol ruhany qazynany qazaq әdebiyetining enshisine úsyndy. Tashkent uniyversiytetining erkin tyndaushysy bola jýrip, tegi fransuz, Leningrad uniyversiytetining professory, qazaq ómirin zertteushi ghalym Robert Kulliymen tanysyp, qatty syilasady. Búl dostyqtyng yqpaly 1923 jyly jazda Múhtardy Baltyq jaghalauyna jeteleydi.

Tashkentte jazylghan «Kim kinәli» әngimesining ghana jazylu tarihyn anyqtaudyng mýmkindigi bolmady. Ol – keler kýnderding sybaghasy. Osy betinshe, júmbaq kýiinde qaluy da ghajap emes. Ángimening baybyna baryp, ótkendi eske týsiretin jazushynyng tanys-tuystary, jol silteytin kóne siyrep qaldy. Ádebiy-memorialdyq muzeydegi әli ghylymy ainalymgha týspegen hattardan, jazbalardan bir derek tabylyp jatsa – núr ýstine núr.

Sol jyldary «Sholpan», «Sana» jurnaldarynyng әdeby sayasatyn, әleumettik baghytyn anyqtap, erekshe yqpal jasaghan Múhtardyng keyingi ómirine kóp qyrsyghyn tiygizip, zyqyn shygharghan maqalanyng biri – «Qazaq qalam qayratkerlerine ashyq hat». Ol 1922 jyly «Sholpan» jurnalynyng № 2–3 sanynda jariyalandy. Kólemi jaghynan shaghyn, taza әdebiyetting mýddesin kózdegen, tipti qazaq jazushylaryna ózderining kórkem shygharmalaryn jiberu turaly «qúlaqqaghys» jasaghan búl hattyng sonshama dau-shar tudyryp, jeke basyna nayzaghay oinatatynday ilikke sebep tauyp beruining mәnisi solshyl, әsire әleumetshilerding baybalam saluy – sol kezdegi mәdeny múragha degen kózqarastyng tolyq qalyptaspauynda edi. Týrli ýgit-nasihattyn, taptyq kýresting ashyq minbesine ainalghan baspasóz oryndary kórkem tvorchestvony úmyt qaldyrdy. Tek qana jalang úrandarmen jalaulata sóilep, qoghamdyq tirshiliktegi kókeykesti mәselelerdi, onyng kemshilikterin kórmedi. Ruhany múranyng qúnyn tómendetip, kemsite baghalandy. Tipti, Abaydyng ózi «feodaldyq-burjuaziyalyq iydeologiyanyng jyrshysy, kósemi» retinde shetke qaghyldy. Al, tónkeristen búryn qalam ústaghandardy 1922 jyldan bastap basqaru apparatynan, oqu-aghartu komissariatynan aqyryn-aqyryn qaqpaylap shygharyp, jauapty qyzmetterden bosatty. Olardyng deni Týrkistan respublikasynyng astanasy Tashkentke jiyldy. Qazaq avtonomiyasynyng qúramynda Ahmet Baytúrsynov siyaqty asa dilgir mamandar ghana qaldy. Onyng ózinde Orynbordaghy «qazaq institutynyn» múghalimi bop istegen. TurSIYK-ting qoldauymen taza әdeby mýddeni kózdegen «Sholpan», oqu-aghartudy maqsat etken «Sana» jurnaly shyghady. Ekeuining de әdeby bólimin Múhtar jýrgizdi. «Aújol» gazetine de belsene aralasty.

Mine, osynday tolqymaly tústa tughan halqynyng ónerge degen yqylasyn óshirip, jalang aiqaymen jýrip jan dýniyesin jalanashtap almauyna qatty alandaghan Múhtar sayasattan tys, tek kórkem ónerding múrat-jolyn quatyn, el-júrtyng tarihyn, mәdeny jәdigerlikterin jariyalaytyn «Sholpan» jurnaly arqyly jazushylargha ashyq hat jazdy. Taptyq kýresti, tendikti – kórkem túrghydan jyrlaudy qúr sýrensiz aighaygha ainaldyrghan, iydeya ýshin kórkemdikti qúrban etken tvorchestvo iyelerining shygharmalarynyng jútandyghyn synaydy. Olardyng shynayy jazuyn talap etedi. Baspasózding «jalang úrannan» arylyp, «ary-beri sandaludy» qoyyp, «taza әdeby búiymgha» bet búruyn tileydi. «Sholpannyn» әdeby baghdarlamasyn solay týsindirdi.

(jalghasy bar)

Abai.kz