Gýljahan Júmaberdiqyzy – әdebiyettanu ghylymyna tәuelsizdik túsynda kelgen ghalymdardyng biri ghana emes, biregeyi. Biregeyi dep nyq sóileuime negiz joq emes, sebebi Gýljahannyng ghylymgha bet búrghan túsy naryqqa kez kelip, elimizding әl-auqatynyng shatqayaqtap túrghan shaghy bolatyn. Búl tústa qazaqtyng ghylymy týgili, «aylyghy túraqty deytúghyn mektep múghalimderinin» de basym kópshiligi ala dorba arqalaghan daghdarys degbirining dendegen dertti uaqyt edi... Osynau bir synamaly kezende tәjiriybe jinaqtaghan birtalay mamandarmen qatar, óndiriske endi kelgen jastarymyz jalt búrylyp ghylymdaghy qadamyn, naryqqa aiyrbastap ketken-di. Al, mening zamandasym Gýljahan ómir degen ótpelding «Jeltoqsan yzgharynyn» salqynyn kórip, tarih tezine týsip synalghandyqtan ba, toqyrau túsyndaghy qiyndyqtargha  moyymastan jýrek qalauyndaghy kәsibine berik bolyp, әdebiyet degen úly aidynda ainymay, tabandy qyzmet etumen keledi.

Alashtyng arda úly Ahmet Baytúrsynúly: «Ádeby enbekti eshkim maqtanysh ýshin jazbaydy, ol minezden tuady. Últynyng qajetin óteydi sóitip...» dep jazghan eken 1929 jylghy mәlimdemesinde. Iya, «әdebiyetti ataq alu ýshin kәsip etetinder de barshylyq. Al shyn mәninde, «әdebiyet – ardyng isi» degen úghymdy tәmsil etkender әdebiyetti últ tәrbiyesindegi úlyq is ekenin týisinedi. Osynau kóz mayyn jeger, oy sarqyr iste mardymdy enbek etuding onay emestigin qolyna qalam ústaghandar ghana úghary anyq!

Gýljahan qúrbymmen alghash tanysuym, onyng ózi taban audarmay 25 jyl qyzmet etip kele jatqan Múhtar Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner institutyna izdenushi bolyp tirkelip, kandidattyq dissertisiya taqyrybyn bekitken kez edi. Ádebiyetke keshteu kelgendikten bolar, ainalandaghylardyng bәri danyshpan, әri ghylymy dәrejeleri bar qyzmetkerlermen «terezeng ten» sóilesu qaydan... jan-jaghyma bayqastay qaraytynmyn. Sonday kýnderding birinde qazaqtyng qarapayym, jany jaysan, sózi baysaldy, biyazy dauysymen adamdy ózine baurap alatyn Gýljahannyng sypayy iltifatymen olardyng bóliminde týski as ishuge men de qosyldym. Shirkin, qazaqtyng aq kónilimen jayatyn dastarhanynyng qúdireti keremet qoy! Alghashynda siz bizdesip otyrghan bizder emen-jarqyn shýiirkelesip ketkenimizdi andamay da qaldyq. Osynyng bәrine sebepshi bolghan «qalanyng ózindik tәrtibine baghyna qoymaghan»  qazaqy dәstýrimiz edi! Sodan beri apaly-sinli bolyp, talay isterdi birge atqaryp ta kelemiz, zamanymyz bir әri «iylegenimiz bir púshpaqtyq terisi» demekshi, ekeumizge ortaq taqyryptar: Alash әdebiyeti, qughyn-sýrgin qúrbandary, olardyng úrpaqtarynyng qily taghdyry, orystildi dәrishanalargha arnalghan qazaq tili, tipti jaqyndastyryp jiberdi.

Gýljahan Qoshke Kemengerúlynyng ómiri men shygharmashylyghyn, әdeby múrasyn zertteuge qalay kelgendigin, ol enbegining «Alashtyng bir ardaghy» degen atpen jariyalanu tarihyn qyzyqty etip bayandaghanda, mening kóz aldyma Últ ústazy Ahmetting Baytúrsynúlynyng shygharmashylyq ómir jolyn qalay jazu kerektigi elesteytin. Iya ol kýnder de óte shyqty...

Búl kýni Gýljahan Júmaberdiqyzy 2004-2006 jyldary Memlekettik «Mәdeny múra» baghdarlamasy ayasynda zerttelgen 10 tomdyq «Qazaq әdebiyetining tarihy» atty irgeli zertteuding 7-8-9 tomdary kenestik dәuir әdebiyetin zertteudegi akademiyalyq enbekting negizgi avtorlarynyng biri. Onyng qalamynan: «Gh.Ormanov», «1960-1980 jyldardaghy qazaq әngimeleri», «Sh.Múrtaza», «Á.Kekilbaev» taraulary jazyldy.   Búl portretter 2007 jyly jaryq kórgen «Kórkem oidyng qúdireti» degen kitabyna endi. Múnan bólek, Gh.Mýsirepovting «Qazaq soldaty» (1949), Á.Núrpeyisovting «Kurlyandiya» (1950), T.Ahtanovtyng «Qaharly  kýnder» (1956), B.Momyshúlynyng «Moskva ýshin shayqas» (1959) syndy shygharmalarynda Úly Otan soghysyndaghy qazaq jauyngerlerining erlikteri shyndyqpen beynelengendigi turaly taldau jazdy.

Gýljahandy әdeby ýderiske ýnemi ýn qosyp jýrgen synshylar qatarynan kóremiz. Mәselen, tәuelsizdik túsyndaghy әdebiyet turaly óndire jazdy. Atap aitsaq, N.Oraz, Á.Tarazi, J.Bódesh, R.Niyazbekov, M.Aythojina, A.Baqtygereeva, K.Ahmetova, A.Egeubay, N.Aytúly, Sh.Sariyev, N.Aqysh, T.Ahmetjan, G.Salyqbaeva tәrizdi aqyn-jazushylardyng shygharmashylyghy turaly әdil, útymdy pikirleri BAQ oqyrmandaryn tәnti etti.

Gýljahan ózine uniyversiytette dәris oqyghan, ómir soqpaghynda aqyl-kenes bergen ústazdary: Á.Shәripov, N.Ghabdulliyn, M.Dýisenov, T.Kәkishev, N.Kelimbetov, Ó.Kýmisbaev, S.Maqpyrov, B.Maytanov turaly qyzyqty esse, tolymdy maqala jazdy.  M.Dýisenov M.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner institutynda kóp jyldar boyy enbek etkendikten búl maqala institut tarihynan da mol syr shertedi. Mәselen, memleket jәne qogham qayratkeri, jazushy Ády Shәripovting jazushylyghy, qayratkerligi, ústazdyghy, ghalymdyghy jóninde jazghany qalamgerding ómiri men shygharmashylyghy jóninde maghlúmat beredi. Talay jyldar basshylyq lauazymda qyzmet etken professor M.Bazarbaev turaly doktorlyq dissertasiya qorghap, búl enbegi 2010 jyly «Mýsilim Bazarbaev zertteuleri jәne әdebiyettanu ghylymynyng mәseleleri» degen ataumen monografiya bolyp jaryq kórdi.

Ghylym jolyndaghy ústazy S.Qirabaev jóninde jazghan maqalalarynyng jelisi bir bólek. Ústazdarynyng mereytoylaryna issharalardy úiymdastyru, baspasózde maqala jariyalau syndy júmystardyng basy-qasynda jýru – Gýljahannyng ghylymy biligimen qatar, adamy izettiligine aighaq.

Gýljahan Ordanyng oqyrmangha jol tartqan zertteu enbekteri til men әdebiyet, tarih men mәdeniyet salasynda jýrgen jas mamandardy bolashaq izdenisterge, әdeby zertteulerge oy týrtki bola alatyndyghyna senimim kәmil. Ýlkender aitatyn «ústazy myqtynyng ústanymy myqty» degen tәmsilge Gýljahan Júmaberdiqyzynyng әdebiyet әlemindegi ózindik qoltanbasy dәlel.

Rayhan IMAHANBET

Ál-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiytetining dosenti,

filologiya ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz