Qazaqtyng túnghysh Olimpiada chempiony Áljan Jarmúhamedov qoldyng qysqalyghynan elge qayta almay, Mәskeude túryp jatyr…
Qazaq eli tәuelsizdikke qol jetkizgen 25 jylda bir millionday qandas bauyrlarymyz atajúrtyna oraldy. Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng sayasatynyng arqasynda tughan jerimizde qazaqtyng ýles salmaghy 70 payyzgha juyqtady. Bile bilgenge, búl – últtyq sayasattaghy iri tarihy qadam.

Al sol milliongha juyq bauyrlardyng qatarynda alash júrtynyng túnghysh Olimpiada chempiony Áljan Jarmúhamedov nege joq? Búl ózi kózqaraqty júrtty kópten beri tolghandyryp jýrgen mәsele. IYә, Áljan Jarmúhamedov jarty ghasyrdan beri kórshi Reseyding astanasy – Mәskeude túryp jatyr. Elge kelsem, degen oiyn baspasóz betinde, telearna arqyly birneshe ret ashyq aitqan. Mysaly, byltyr 26 nauryzda «PROSPORT Kazahstan» basylymyna «Otanymdy ansaymyn!» («Toskuy po Rodiyne») degen súhbaty shyqty. 2009 jyly 8 mamyrda Kazpravda.kz saytyndaghy Jarmúhamedovpen bolghan әngime-súhbattyng taqyryby – «Elge oralsam dep armandaymyn!» («Mechtay vernutisya na Rodinu!») – dep atalady. Qazaq basylymdaryndaghy osy mәselege qatysty maqalalardy tizetin bolsaq, biraz jerge baramyz.
Ol kisi ómir boyy dop oinaghan, jattyqtyrushy bolghan adam. Jalghyz enbekaqyny qanaghat qylyp, siyrek qolgha tiyetin syiaqygha riza bolghan qarapayym qazaq. Almatydan ne Astanadan pәter satyp alugha qaltasy kótermeydi. Biraq, elge oralsam, degen niyeti kýshti. «Mәskeu maghan sporttyq ataqtyng bәrin berdi. Biraq tughan Otanym — Qazaq eline degen mahabbatymdy jene alghan joq», – deydi Áljan Mýsirbekúly.
Áljan Jarmúhamedovty 1989 jyly tamyz aiynda Tashkent qalasyna arnayy izdep bardym. Ol kisi sol tústa KSRO chempionatynda oinaytyn Tashkentting basketbol komandasynyng jattyqtyrushysy bolatyn. Ekeumiz metroda jolyqtyq. Jer týbinen qazaqtan shyqqan túnghysh Olimpiada chempionyn izdep kelgenimdi ashyq aittym. Ol kisi jymighan qalpy syrtynda sovetting gerbi bar qyzyl pasportty ashyp kórsetti. «Nasionalinosti» degen sózding túsyndaghy «qazaq» atauy kózime ottay basyldy. 1944 jyly 2 qazanda Ontýstik Qazaqstan oblysy Bostandyq audany Tabaqsay auylynda dýniyege kelgenin sol pasporttan oqydym. Sol sәt quanyshym qoynyma syimay ketti.
IYә, Áljan Jarmúhamedov qatardaghy kóp sportshynyng biri emes. Naqty derekterge sýiensek, HH ghasyrdaghy eng ataqty qazaq sportshysy.

Basketboldan Munhen Olimpiadasynyng jenimpazy (1972 jyl), Monreali Olimpiadasynyng qola jýldegeri (1976), yaghny qatarynan eki Olimpiada oiyndarynda olja salghan túnghysh qazaq sanlaghy.
Álem chempionatynyng kýmis (1978) jәne qola (1970) jýldegeri;
Dýniyejýzilik uniyversiadanyng jenimpazy (1970);
Europanyng 3 dýrkin chempiony (1967, 1971, 1979);
Europa Superkubogining iyesi (1971);
Kenes Odaghynyng 10 mәrte chempiony (1970-1980);

Kenes Odaghynyng «Qúrmet Belgisi», Reseyding «Pochet» ordenimen marapattalghan.
Taghy bir eskeretin jaghday, Áljan Mýsirbekúly KSRO qúramasy men Mәskeuding SSKA komandasyna ózi súranyp barghan joq. 1967 jyly KSRO qúramasynyng bas jattyqtyrushysy Aleksandr Gomeliskiy Áljandy odaq qúramasyna shaqyrdy. Jarmúhamedov sol jyly KSRO qúramasy sapynda Europa chempiony atandy. Gomeliskiy daryndy qazaqqa últtyq qúramanyng bazalyq komandasy SSKA-gha auysu turaly úsynys jasaydy. Búl kezde Tashkentte oinap jýrgen Áljan ózine sonsha jaqsylyq jasap, qamqorlyghyna bólegen azamattardy tastap kete almaydy. Gomeliskiy óz úsynysynan bas tartqan Jarmúhamedovty 1968 jylghy Mehiko Olimpiadasyna әdeyi aparmaydy. Bas jattyqtyrushy qaytken kýnde de Áljandy Mәskeuge әketpek niyetpen sonynan әskery adamdar jiberedi. Áljan olardan qashyp, Almaty asyp ketedi.
Almatynyng «Lokomotiyvinde» birneshe ay oinaghan Áljan Qazaqstanda qalghysy kelgen. Respublika sportynyng basshylary qazirgi Abylay han kóshesining boyyndaghy ýiden pәter alasyn, dep uәde beredi. Biraq uәde sóz jýzinde qalyp qoyady. Sodan Jarmúhamedov Qazaqstan qúramasy sapynda KSRO kәsipodaqtarynyng birinshiligine barady. Sol jarys ýstinde ózbekter Áljannyng pasporty Tashkentte tirkelgenin jeleu etip, onyng alangha shyghuyna mýmkindik bermeydi. Sóitse, jaghday bylay bolghan eken. Qazaqstan jaghy Áljandy Almatygha tirkeytin kezde, Tashkentten tirkeuden shygharudy eskermepti.
1969 jyly qarashada KSRO qorghanys ministrligining búiryghymen Áljan Mýsirbekúly Mәskeuding SSKA-syna alynady. Sodan tabany kýrektey 11 jyl osy komandanyn, Kenes Odaghyndaghy eng ýzdik klubtyng namysyn qorghady. Sol jyldardaghy KSRO basketbol qúramasy sapyndaghy oiynshylardyng ishinde jalghyz qarakóz sportshysy bizding Jarmúhamedov bolghanyn maqtanyshpen aita ketu artyq bolmas.
Tughan elin ansaghan Áljan Mýsirbekúly 1987 jyly Almatyda qyzmetke ornalasty. Basketbol mamany retinde emes, nysana kózdeushi retinde. Qazaqtyng túnghysh Olimpiada chempionyn sol tústaghy sport basshylary osylay ógeysitti. Múnday qorlyqqa shydamaghan Jarmúhamedov ýndemesten attyng basyn artqa búrugha mәjbýr boldy.
Áljan tek danqty sportshy ghana emes, bilikti bapker retinde de baghasyn alghan túlgha. Jarmúhamedov HH ghasyrdyng toqsanynshy jyldarynyng ortasynda ýzengiles dosy Sergey Belovpen birge Resey últtyq qúramasyn jattyqtyrdy. Belov pen Jarmúhamedov baptaghan Resey basketbolshylary 1994 jyly әlem chempionatynda kýmis medaligha, 1997 jyly Europa birinshiliginde qola jýldege ie boldy. Búl da Jarmúhamedov ómirindegi mәrtebeli beles ekeni anyq.
Áljan aghamyz Almatygha et jýregi eljirep, eki ret kóship keluge әreket jasady. Biz el retinde bauyrymyzgha tarta almadyq. Kezinde Mәskeu әskery jarlyqpen, jauynger jiberip tartyp alghan birtuar basketbolshymyzdy jat jerde qaldyrghanymyz qalay bolar eken?!
Osy jan auyrtatyn mәselege Almaty qalasynyng әkimi Bauyrjan Baybek nazar audarsa, degen tilegimiz bar. IYә, Almaty kimderge qonys bolmaghan?! Zamanynda orys patshasy men sovet biyligi qalaghan júrtyn osy júmaq ólkege, baytaq qalagha qalaghanynsha qonystandyrdy emes pe. Endeshe, elimizding eng ýlken qalasynan Áljanday ardaghymyzgha bir baspana tabylady dep seneyik! Uaqyt jel audarghan qanbaqtay óte shyghady. Bauke, eger Jarmúhamedovty Jetisugha kóshirip әkeletin bolsanyz, tughan halqynyzdyng aldynda mәrtebeniz asqaqtap sala beredi. Sebebi Áljan alash júrtynyng tarihynda orny bar túlgha. Dýnie ótkinshi, kýnderdin-kýninde Áljan aghamyzdyng dәm-túzy Mәskeude tausylyp, jambasy sol jerding topyraghyna tiyse, qanday kýy keshemiz? Imangha úiyghan, namysy kýshti últ ózining túnghysh Olimpiada chempionyn jat júrtta qaldyrmasa kerek-ti!

Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» atty maqalasynda «Qazaq «Tughan jerge tuyndy tik!» dep beker aitpaghan. Patriotizm kindik qanyng tamghan jerine, ósken auylyna, qalang men ónirine, yaghni, tughan jerine degen sýiispenshilikten bastalady» – degen joldar bar. Endeshe, Áljannyng atajúrtyn ansauy zandy qúbylys.
Sonau jyldary Mirjaqyptyng sýiegin Reseyding soltýstik qiyrynan alyp keldik. Juyrda Keyki batyrdyng bas sýiegi elge jetti.
Imanghaly Tasmaghambetov, Qyrymbek Kósherbaev aghalarymyz batys aimaqtardy basqaryp túrghanda Ábdijәmil Núrpeyisov, Qadyr Myrzaliyev, Iliya Jaqanov, Aqqúshtap Baqtygereeva sekildi túlghalarymyzgha tughan jerinen ýy saldyrtyp berdi emes pe. Jambyldaghy azamattar Sherhan Múrtaza aghany qalay qadirledi! Shymkenttegi atqaminerler Dulat Isabekov aghamyzgha baspana túrghyzyp jatyr dep estidik. Er qadirin biletin azamattar qazaqta әr zamanda bolghan. Endeshe, Áljandy da mereyin ósirip, Almatygha kóshirip alayyq! Erining qadirin sezinetin qalyng eli bar ekenin ol kisi de bile jýrsin.
Búl – kópting tilegi. Aqsaqal jasyna jetken Jarmúhamedovtyng ortamyzgha kelip, qalghan ghúmyryn aghayyn ortasynda ótkizip jatsa, tek Áljannyng otbasy ghana emes, myndaghan tileules bauyrlary quanyp qalar edi. Al kópting quanyshyna sebep bolghan adam Allanyng nyghmetine bólenedi.

Qydyrbek Rysbek,
B.Búlqyshev atyndaghy Qazaqstan Jastar odaghy jәne S. Berdiqúlov atyndaghy syilyqtardyng laureaty, sport tarihshysy

Derekkózi: jasqazaq.kz

Abai.kz