قازاقتىڭ تۇڭعىش وليمپيادا چەمپيونى ءالجان جارمۇحامەدوۆ قولدىڭ قىسقالىعىنان ەلگە قايتا الماي، ماسكەۋدە تۇرىپ جاتىر…
قازاق ەلى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن 25 جىلدا ءبىر ميلليونداي قانداس باۋىرلارىمىز اتاجۇرتىنا ورالدى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ساياساتىنىڭ ارقاسىندا تۋعان جەرىمىزدە قازاقتىڭ ۇلەس سالماعى 70 پايىزعا جۋىقتادى. بىلە بىلگەنگە، بۇل – ۇلتتىق ساياساتتاعى ءىرى تاريحي قادام.

ال سول ميلليونعا جۋىق باۋىرلاردىڭ قاتارىندا الاش جۇرتىنىڭ تۇڭعىش وليمپيادا چەمپيونى ءالجان جارمۇحامەدوۆ نەگە جوق؟ بۇل ءوزى كوزقاراقتى جۇرتتى كوپتەن بەرى تولعاندىرىپ جۇرگەن ماسەلە. ءيا، ءالجان جارمۇحامەدوۆ جارتى عاسىردان بەرى كورشى رەسەيدىڭ استاناسى – ماسكەۋدە تۇرىپ جاتىر. ەلگە كەلسەم، دەگەن ويىن ءباسپاسوز بەتىندە، تەلەارنا ارقىلى بىرنەشە رەت اشىق ايتقان. مىسالى، بىلتىر 26 ناۋرىزدا «PROسپورت كازاحستان» باسىلىمىنا «وتانىمدى اڭسايمىن!» («توسكۋيۋ پو رودينە») دەگەن سۇحباتى شىقتى. 2009 جىلى 8 مامىردا كازپراۆدا.كz سايتىنداعى جارمۇحامەدوۆپەن بولعان اڭگىمە-سۇحباتتىڭ تاقىرىبى – «ەلگە ورالسام دەپ ارماندايمىن!» («مەچتايۋ ۆەرنۋتسيا نا رودينۋ!») – دەپ اتالادى. قازاق باسىلىمدارىنداعى وسى ماسەلەگە قاتىستى ماقالالاردى تىزەتىن بولساق، ءبىراز جەرگە بارامىز.
ول كىسى ءومىر بويى دوپ ويناعان، جاتتىقتىرۋشى بولعان ادام. جالعىز ەڭبەكاقىنى قاناعات قىلىپ، سيرەك قولعا تيەتىن سىياقىعا ريزا بولعان قاراپايىم قازاق. الماتىدان نە استانادان پاتەر ساتىپ الۋعا قالتاسى كوتەرمەيدى. بىراق، ەلگە ورالسام، دەگەن نيەتى كۇشتى. «ماسكەۋ ماعان سپورتتىق اتاقتىڭ ءبارىن بەردى. بىراق تۋعان وتانىم — قازاق ەلىنە دەگەن ماحابباتىمدى جەڭە العان جوق»، – دەيدى ءالجان مۇسىربەكۇلى.
ءالجان جارمۇحامەدوۆتى 1989 جىلى تامىز ايىندا تاشكەنت قالاسىنا ارنايى ىزدەپ باردىم. ول كىسى سول تۇستا كسرو چەمپيوناتىندا وينايتىن تاشكەنتتىڭ باسكەتبول كومانداسىنىڭ جاتتىقتىرۋشىسى بولاتىن. ەكەۋمىز مەترودا جولىقتىق. جەر تۇبىنەن قازاقتان شىققان تۇڭعىش وليمپيادا چەمپيونىن ىزدەپ كەلگەنىمدى اشىق ايتتىم. ول كىسى جىميعان قالپى سىرتىندا سوۆەتتىڭ گەربى بار قىزىل پاسپورتتى اشىپ كورسەتتى. «ناتسيونالنوست» دەگەن ءسوزدىڭ تۇسىنداعى «قازاق» اتاۋى كوزىمە وتتاي باسىلدى. 1944 جىلى 2 قازاندا وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى بوستاندىق اۋدانى تاباقساي اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەنىن سول پاسپورتتان وقىدىم. سول ءسات قۋانىشىم قوينىما سىيماي كەتتى.
ءيا، ءالجان جارمۇحامەدوۆ قاتارداعى كوپ سپورتشىنىڭ ءبىرى ەمەس. ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، حح عاسىرداعى ەڭ اتاقتى قازاق سپورتشىسى.

باسكەتبولدان ميۋنحەن وليمپياداسىنىڭ جەڭىمپازى (1972 جىل), مونرەال وليمپياداسىنىڭ قولا جۇلدەگەرى (1976), ياعني قاتارىنان ەكى وليمپيادا ويىندارىندا ولجا سالعان تۇڭعىش قازاق ساڭلاعى.
الەم چەمپيوناتىنىڭ كۇمىس (1978) جانە قولا (1970) جۇلدەگەرى;
دۇنيەجۇزىلىك ۋنيۆەرسيادانىڭ جەڭىمپازى (1970);
ەۋروپانىڭ 3 دۇركىن چەمپيونى (1967, 1971, 1979);
ەۋروپا سۋپەركۋبوگىنىڭ يەسى (1971);
كەڭەس وداعىنىڭ 10 مارتە چەمپيونى (1970-1980);

كەڭەس وداعىنىڭ «قۇرمەت بەلگىسى»، رەسەيدىڭ «پوچەت» وردەنىمەن ماراپاتتالعان.
تاعى ءبىر ەسكەرەتىن جاعداي، ءالجان مۇسىربەكۇلى كسرو قۇراماسى مەن ماسكەۋدىڭ تسسكا كومانداسىنا ءوزى سۇرانىپ بارعان جوق. 1967 جىلى كسرو قۇراماسىنىڭ باس جاتتىقتىرۋشىسى الەكساندر گومەلسكي ءالجاندى وداق قۇراماسىنا شاقىردى. جارمۇحامەدوۆ سول جىلى كسرو قۇراماسى ساپىندا ەۋروپا چەمپيونى اتاندى. گومەلسكي دارىندى قازاققا ۇلتتىق قۇرامانىڭ بازالىق كومانداسى تسسكا-عا اۋىسۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسايدى. بۇل كەزدە تاشكەنتتە ويناپ جۇرگەن ءالجان وزىنە سونشا جاقسىلىق جاساپ، قامقورلىعىنا بولەگەن ازاماتتاردى تاستاپ كەتە المايدى. گومەلسكي ءوز ۇسىنىسىنان باس تارتقان جارمۇحامەدوۆتى 1968 جىلعى مەحيكو وليمپياداسىنا ادەيى اپارمايدى. باس جاتتىقتىرۋشى قايتكەن كۇندە دە ءالجاندى ماسكەۋگە اكەتپەك نيەتپەن سوڭىنان اسكەري ادامدار جىبەرەدى. ءالجان ولاردان قاشىپ، الماتى اسىپ كەتەدى.
الماتىنىڭ «لوكوموتيۆىندە» بىرنەشە اي ويناعان ءالجان قازاقستاندا قالعىسى كەلگەن. رەسپۋبليكا سپورتىنىڭ باسشىلارى قازىرگى ابىلاي حان كوشەسىنىڭ بويىنداعى ۇيدەن پاتەر الاسىڭ، دەپ ۋادە بەرەدى. بىراق ۋادە ءسوز جۇزىندە قالىپ قويادى. سودان جارمۇحامەدوۆ قازاقستان قۇراماسى ساپىندا كسرو كاسىپوداقتارىنىڭ بىرىنشىلىگىنە بارادى. سول جارىس ۇستىندە وزبەكتەر ءالجاننىڭ پاسپورتى تاشكەنتتە تىركەلگەنىن جەلەۋ ەتىپ، ونىڭ الاڭعا شىعۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيدى. سويتسە، جاعداي بىلاي بولعان ەكەن. قازاقستان جاعى ءالجاندى الماتىعا تىركەيتىن كەزدە، تاشكەنتتەن تىركەۋدەن شىعارۋدى ەسكەرمەپتى.
1969 جىلى قاراشادا كسرو قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ بۇيرىعىمەن ءالجان مۇسىربەكۇلى ماسكەۋدىڭ تسسكا-سىنا الىنادى. سودان تابانى كۇرەكتەي 11 جىل وسى كوماندانىڭ، كەڭەس وداعىنداعى ەڭ ۇزدىك كلۋبتىڭ نامىسىن قورعادى. سول جىلدارداعى كسرو باسكەتبول قۇراماسى ساپىنداعى ويىنشىلاردىڭ ىشىندە جالعىز قاراكوز سپورتشىسى ءبىزدىڭ جارمۇحامەدوۆ بولعانىن ماقتانىشپەن ايتا كەتۋ ارتىق بولماس.
تۋعان ەلىن اڭساعان ءالجان مۇسىربەكۇلى 1987 جىلى الماتىدا قىزمەتكە ورنالاستى. باسكەتبول مامانى رەتىندە ەمەس، نىسانا كوزدەۋشى رەتىندە. قازاقتىڭ تۇڭعىش وليمپيادا چەمپيونىن سول تۇستاعى سپورت باسشىلارى وسىلاي وگەيسىتتى. مۇنداي قورلىققا شىداماعان جارمۇحامەدوۆ ۇندەمەستەن اتتىڭ باسىن ارتقا بۇرۋعا ءماجبۇر بولدى.
ءالجان تەك داڭقتى سپورتشى عانا ەمەس، بىلىكتى باپكەر رەتىندە دە باعاسىن العان تۇلعا. جارمۇحامەدوۆ حح عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنىڭ ورتاسىندا ۇزەڭگىلەس دوسى سەرگەي بەلوۆپەن بىرگە رەسەي ۇلتتىق قۇراماسىن جاتتىقتىردى. بەلوۆ پەن جارمۇحامەدوۆ باپتاعان رەسەي باسكەتبولشىلارى 1994 جىلى الەم چەمپيوناتىندا كۇمىس مەدالعا، 1997 جىلى ەۋروپا بىرىنشىلىگىندە قولا جۇلدەگە يە بولدى. بۇل دا جارمۇحامەدوۆ ومىرىندەگى مارتەبەلى بەلەس ەكەنى انىق.
ءالجان اعامىز الماتىعا ەت جۇرەگى ەلجىرەپ، ەكى رەت كوشىپ كەلۋگە ارەكەت جاسادى. ءبىز ەل رەتىندە باۋىرىمىزعا تارتا المادىق. كەزىندە ماسكەۋ اسكەري جارلىقپەن، جاۋىنگەر جىبەرىپ تارتىپ العان ءبىرتۋار باسكەتبولشىمىزدى جات جەردە قالدىرعانىمىز قالاي بولار ەكەن؟!
وسى جان اۋىرتاتىن ماسەلەگە الماتى قالاسىنىڭ اكىمى باۋىرجان بايبەك نازار اۋدارسا، دەگەن تىلەگىمىز بار. ءيا، الماتى كىمدەرگە قونىس بولماعان؟! زامانىندا ورىس پاتشاسى مەن سوۆەت بيلىگى قالاعان جۇرتىن وسى جۇماق ولكەگە، بايتاق قالاعا قالاعانىنشا قونىستاندىردى ەمەس پە. ەندەشە، ەلىمىزدىڭ ەڭ ۇلكەن قالاسىنان ءالجانداي ارداعىمىزعا ءبىر باسپانا تابىلادى دەپ سەنەيىك! ۋاقىت جەل اۋدارعان قاڭباقتاي وتە شىعادى. باۋكە، ەگەر جارمۇحامەدوۆتى جەتىسۋعا كوشىرىپ اكەلەتىن بولساڭىز، تۋعان حالقىڭىزدىڭ الدىندا مارتەبەڭىز اسقاقتاپ سالا بەرەدى. سەبەبى ءالجان الاش جۇرتىنىڭ تاريحىندا ورنى بار تۇلعا. دۇنيە وتكىنشى، كۇندەردىڭ-كۇنىندە ءالجان اعامىزدىڭ ءدام-تۇزى ماسكەۋدە تاۋسىلىپ، جامباسى سول جەردىڭ توپىراعىنا تيسە، قانداي كۇي كەشەمىز؟ يمانعا ۇيىعان، نامىسى كۇشتى ۇلت ءوزىنىڭ تۇڭعىش وليمپيادا چەمپيونىن جات جۇرتتا قالدىرماسا كەرەك-ءتى!

ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا «قازاق «تۋعان جەرگە تۋىڭدى تىك!» دەپ بەكەر ايتپاعان. پاتريوتيزم كىندىك قانىڭ تامعان جەرىڭە، وسكەن اۋىلىڭا، قالاڭ مەن وڭىرىڭە، ياعني، تۋعان جەرىڭە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن باستالادى» – دەگەن جولدار بار. ەندەشە، ءالجاننىڭ اتاجۇرتىن اڭساۋى زاڭدى قۇبىلىس.
سوناۋ جىلدارى مىرجاقىپتىڭ سۇيەگىن رەسەيدىڭ سولتۇستىك قيىرىنان الىپ كەلدىك. جۋىردا كەيكى باتىردىڭ باس سۇيەگى ەلگە جەتتى.
يمانعالي تاسماعامبەتوۆ، قىرىمبەك كوشەرباەۆ اعالارىمىز باتىس ايماقتاردى باسقارىپ تۇرعاندا ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ، قادىر مىرزاليەۆ، ءىليا جاقانوۆ، اققۇشتاپ باقتىگەرەەۆا سەكىلدى تۇلعالارىمىزعا تۋعان جەرىنەن ءۇي سالدىرتىپ بەردى ەمەس پە. جامبىلداعى ازاماتتار شەرحان مۇرتازا اعانى قالاي قادىرلەدى! شىمكەنتتەگى اتقامىنەرلەر دۋلات يسابەكوۆ اعامىزعا باسپانا تۇرعىزىپ جاتىر دەپ ەستىدىك. ەر قادىرىن بىلەتىن ازاماتتار قازاقتا ءار زاماندا بولعان. ەندەشە، ءالجاندى دا مەرەيىن ءوسىرىپ، الماتىعا كوشىرىپ الايىق! ەرىنىڭ قادىرىن سەزىنەتىن قالىڭ ەلى بار ەكەنىن ول كىسى دە بىلە ءجۇرسىن.
بۇل – كوپتىڭ تىلەگى. اقساقال جاسىنا جەتكەن جارمۇحامەدوۆتىڭ ورتامىزعا كەلىپ، قالعان عۇمىرىن اعايىن ورتاسىندا وتكىزىپ جاتسا، تەك ءالجاننىڭ وتباسى عانا ەمەس، مىڭداعان تىلەۋلەس باۋىرلارى قۋانىپ قالار ەدى. ال كوپتىڭ قۋانىشىنا سەبەپ بولعان ادام اللانىڭ نىعمەتىنە بولەنەدى.

قىدىربەك رىسبەك،
ب.بۇلقىشەۆ اتىنداعى قازاقستان جاستار وداعى جانە س. بەردىقۇلوۆ اتىنداعى سىيلىقتاردىڭ لاۋرەاتى، سپورت تاريحشىسى

دەرەككوزى: jasqazaq.kz

Abai.kz