Ózine-ózi qol júmsap, qasaqana janyn qii jaghdayy Almaty oblys boyynsha azaymay otyr. Əsirese besikten beli shyqpay jatyp, osynday oqys qadamgha barghan balalardyng sany da jeterlik. Egerde eresek adamdardyng ərtýrli jan kýizelisi bolsa, alansyz ba-lalyq shaqty bastan keshirip jatqan mektep oqushylarynyng óz-ózderine qol júmsauyn tótenshe jaghdaylar qataryna jatqyzu kerek. Suisidti dərigerler aurudyng bir týri dese, psihologtar búl jan kýizelisining kórinisi degen týiin aitady. Almaty oblysy boyynsha 2008 jy-ly 38 mektep oqushysy óz-ózine qol júmsasa, 2009 jyly búl kórsetkish 25 oqushyny, 2010 jyly da búl ata-anasyna qasiret-qayghy əkelgen jaghday sany azaymay túr.

Songhy uaqyt ishinde 17 bala óz-ózine qol júmsasa, 2-uin dәrigerler qútqaryp qalghan. Oblys boyynsha suisid faktileri kóbirek tirkelgen audandar qataryna Rayymbek, Enbekshiqazaq, Jambyl, Kóksu, Aqsu, Sarqant jatady. Barlyq bolghan qayghyly oqighalar qylmysty isterding betterinde jazyla bermeytin ózindik syry bar. Osynday jaghdaygha dushar bolghan otbasynyng anasy Janyl mynany aitty.

Ózine-ózi qol júmsap, qasaqana janyn qii jaghdayy Almaty oblys boyynsha azaymay otyr. Əsirese besikten beli shyqpay jatyp, osynday oqys qadamgha barghan balalardyng sany da jeterlik. Egerde eresek adamdardyng ərtýrli jan kýizelisi bolsa, alansyz ba-lalyq shaqty bastan keshirip jatqan mektep oqushylarynyng óz-ózderine qol júmsauyn tótenshe jaghdaylar qataryna jatqyzu kerek. Suisidti dərigerler aurudyng bir týri dese, psihologtar búl jan kýizelisining kórinisi degen týiin aitady. Almaty oblysy boyynsha 2008 jy-ly 38 mektep oqushysy óz-ózine qol júmsasa, 2009 jyly búl kórsetkish 25 oqushyny, 2010 jyly da búl ata-anasyna qasiret-qayghy əkelgen jaghday sany azaymay túr.

Songhy uaqyt ishinde 17 bala óz-ózine qol júmsasa, 2-uin dәrigerler qútqaryp qalghan. Oblys boyynsha suisid faktileri kóbirek tirkelgen audandar qataryna Rayymbek, Enbekshiqazaq, Jambyl, Kóksu, Aqsu, Sarqant jatady. Barlyq bolghan qayghyly oqighalar qylmysty isterding betterinde jazyla bermeytin ózindik syry bar. Osynday jaghdaygha dushar bolghan otbasynyng anasy Janyl mynany aitty.

- Balam Samat óte symbatty, qabiletti edi. Sportpen de shúghyldanatyn, oqysam, mamandyq alsam dep qatty armandaytyn. 9-synypqa kóshken son, ózi bir týrli túiyq bolyp, ózgerip ketti. Jasyryp qayteyin, әkesi qatty ishimdikke salynyp, kóshe kezip ketetin boldy. Erjetip qalghan balam oghan da qatty namys-tanatyn. Ýide de úrys-janjal kóbeydi, mening alghan kishkene zeynetaqym jetpey jatady. Bir kýni úlym mektep-te jinaugha aqsha súraghanda, men oghan beretin aqsham joq ekenin aittym. Bolghany sol, ary ne bolghanyn bilmeymin, qoragha baryp asylyp qalyp-ty. Múghalimderding barlyghy birauyzdan biz aqsha súraghan joqpyz, ol ótirik әngime dep bet baqtyrmady. Meyli ghoy, bireudi jazalap, qaralaghanda balam qayta tirilip kelmeydi, biraq janymyz auyryp, qatty kýizeliske úshyradyq, - dep kóz jasy kól bolyp, úzaq jylady.

Erjetip qalghan balasynyng ózine-ózi qol júmsap, ómiri qyrshynynan qiylghany bizding de qabyrghamyzgha batyp, búl jerde eshkimning kinәsi joq, suisid degen auru bar ekenin aityp týsindirip, ananyng qayghysyn jenildetuge tyrystyq.

- Qyzym-au, ol auru bolsa dәri-gerler nege emdemeydi? - dep kózine jas tolghan әiel әrqaysysymyzdyng betimizge jaltaq-jaltaq etip qaray berdi. Biz jauap bere almay jerge qaradyq.

Osynday jaghdaygha úshyraghan ekinshi otbasynyng altynshy synypta oqityn qyzy óz-ózine qol júmsaghan. Ýiinde keshkilik teledidar kórip otyrghan qyzyn әkesi әldeqanday jaqqa júmsasa kerek. Kino kórip otyrghan qyzy til ala qoymaghan son, әkesi qatty ashulanyp, teledidardy óshirip, sóz qaytarghan qyzyn shapalaqpen bir salsa kerek. Bolghany sol, ýiden jylap shyghyp ketken qyz bir saghatqa jetpey asylyp qalghan. Býkil otbasy qatty kýizeliske týsip, sony múnday qayghygha úlasatynyn bilmegen әkesi qolyna pyshaq alyp, men de ólemin degende, býkil auyl әreng alyp qalghan. Odan keyingi otbasynyng qanday qaraly kýnderdi bastan keshirgenin aitugha til jetpeytin shyghar.

Bala kýnimizde biz de tóbelesetinbiz, әke-sheshemizden tayaq jep, jylaghanymyz da bar, biraq ashumen óz janyn qiyp jibergen qarshaday qyzdyng myna qadamy adam janyn shoshytary anyq. Osynday jaghdaylardy kórip, bilip jýrgen kóp ata-ana balalaryna «әi» deuge qorqyp jýretinin jasyrmaydy. Birde Jamal degen ýlken sheshey nemeresine:

- Qaraghym, ashulanyp ne boldy? Jýikeng neden júqardy, soghys kórding be, asharshylyq kórding be? - dep úrysqany bar.

Shynynda da, qazirgi kezdegi bala-lardyng psihologiyasy bir týrli ekenin әrbir sóilese qalghan ata-ana da moyyndap otyr. Kóp jaghdayda túrmys dengeyi tómen otbasylardyng balalary býgingi dýkende jaynap túrghan kiyim men tehnikalyq qúraldargha qol jetkize almaydy. Onyng ýstine otbasynda da bay men kedey turaly әngimeler jiyi-jii aityla bergendikten, balalar barlyghyn sol kýiinde qabyldap, ómir boyy biz kedey, al basqalar bay bolyp ómir sýredi degen bir ishki kýiinish pen kýizelisti bastan keshiretini anyq. Bar-lyq jaghymsyz qúbylystardy qalyng boyauymen qabyldaytyn balalardyng ózderine degen senimi joghalyp, aldaghy bolashaq tek qana aqshaly adamdardyng enshisinde degen bir oghash pikir payda bolatynyn boljau qiyn emes. Biz osy jaghdaylardy taghy balalary qaytys bolghan ata-analarmen sóilesu barysynda anyqtadyq.

Al óz-ózine qol júmsap, ólimge bas tikken Asan úldyng da ózindik jan kýizelisi bolghangha úqsaydy. Birge oqyp, ózi únatqan on alty jasar Gýlbarshyn jol apatynan qaytys bolady. Áriyne, búl jasóspirimge auyr soqqy bolyp tiygen. On ekide bir gýli ashylmaghan jas qyzdyng o dýniyelik boluy jasóspirimning aqylyna syimasa kerek. Búl qazany әdiletsizdik dep qabyldaghan. Ishki auyr jan kýizelisine eshkim ýnilmegen, túiyqtalyp, ózining sanasyndaghy sansyz oilarymen jalghyz qala bergen, ómirge degen barlyq qúshtarlyghyn joghaltyp, depressiyagha úshyraghan, ómir bar da ólim bar ekenin moyyndamaghan. Eger der kezinde ata-anasy nemese janyndaghy joldastary bayqap, psiholog jaldap emdetse, jazylyp keter me edi, kim biledi? Biraq, oiyn bóliser janashyr jolda-sy janynda bolmaghan, әke-sheshemen ashyq әngimege esh uaqytta barmaghan. Endi tughan-tuysqan, ata-ana qayghygha dushar bolyp, «nege?» degen jauaby joq jalghyz súraqpen kýiinishti ómir sýrip jatyr.

Taghy bir anyqtalghan jaghday tórtin-shi synyp oqushysy Erboldy eresek balalar kýnbe-kýn ata-anasynan aqsha әkeluin talap etip otyrghan. Biraz kýn aqsha әkelip otyrghan bala qorqyp, ata-anasyna búl jaydy aitpaghan. Aqyry mektepke kirgizbey jolyn tosqan búzyq balalar kýnbe-kýn qorqyta bergen son, amalsyz óz-ózine qol júmsap, asylyp ólgen. Bolghan bitkeni sol, endi kelip kinәlilerdi izdep tauyp kór. Birde-bir eresek balalar múny moyyndaghan joq, qylmysty isti jabugha tura kelgen.

Ótken HH ghasyrdyng basynda avstriyalyq psiholog Zigmund Freyd alghash ret adamnyng ózine-ózi qol júmsau psihologiyalyq tanym teoriyasyn jasaghan eken. Ol búl jaghday adamnyng óz-ózine yzaqorlyq, agressiyadan bolatynyn mәlimdegen. Al, amerikalyq psiholog Karl Menninder Freydtyng oiyn odan әri talday týsken. Ol suisidting barlyghy sanadan tys jasalatyn ózara baylanysty ýsh negizgi sebepke bólgen. Onyng biri: ósh alu - jek kórushilik (óltiru niyeti), depressiya (tyghyryqtan shyghatyn jol tappaghandyqtan ólgisi kelu) jәne ki-nәli sezimning kýshtiligi sonshalyqty, ózin-ózi óltiruge baru.

Ekinshi bir amerikalyq psiholog Edvin Shneydman suisidting óte manyzdy sebepterin jazghan. Múnyng ishinde adam tózgisiz jan auruy, qoghamgha qajetsiz bolyp qalu qorqynyshy, dәrmensizdik pen ýmitsizdik jәne barlyq kýrdeli mәselelerdi sheshetin ajal dep qalyptasqan pikir ekenine toqtalyp ótken.

Al shyn mәninde, ózine-ózi qol júmsaudy oilaghan adamdar ómir sýr-gisi kelip, kómek izdeytin kórinedi. Biraq, ólimge bas tige otyryp, olardyng arasynda ainalasyndaghylargha әldeneni dәleldeudi maqsat etip qoyatyndary, osylaysha ózderine kónil audarghysy keletinderi de jeterlik. Key jaghdayda ózine-ózi qol júmsaudy adam erlik pen kýshtilik degenge syighyzady.

Balalar arasyndaghy suisidting aldyn alu jóninde oblysta bekitilgen 2009-2010 jyldargha arnalghan arnayy jospar bar. Býgingi kýni suisid mәselesin týpkilikti joi mýmkin bolmasa da, atalghan jaghdaydy azaytu maqsatynda balalar ómirining qauipsizdigin qadaghalau, sonymen qatar oqushylar, ata-analar arasynda týsindirme júmystaryn jýrgizu, osy barysta mektep újymdarynyng jauapkershiligin arttyru turaly biraz sharalar jýzege asyrylghan.

Áriyne, biz bilim salasyndaghy jauapty qyzmetkerlerdi kinәlaudan aulaqpyz. Biraq, jasóspirimning jany shyny sekildi bayqamasa shytynap, jarylyp ketetinin olar jaqsy biluge tiyis. Jalpy, kóptegen mektepterde psiholog degen mamandyqty atqaryp otyrghan adamdardyng bilimi sәikes kelmeytinin bilim salasynyng qyzmetkerleri de moyyndap otyr. Oblys boyynsha psiholog mamandyghyna kóptegen mektep újymy zәru bolyp otyrghany anyq. Osy salagha audandyq bilim bólimining bastyqtary, mektep diyrektorlary asa nazar audaryp, jauapkershiligin arttyru kerek. Balalardyng minez-qúlqyndaghy bayqalghan ózgeriske, qúbylysqa zer sala qarap, ata-anasynyng kómegimen ashyq әngimege shaqyryp, sebepterin anyqtau siyaqty sharualardyng basy-qasynda psihologtar jýrui tiyis ekenin uaqyt talap etip otyr. Qajet bolghan jaghdayda aqyly psihologtardyng qyzmetine jýginu joldaryn da qarastyrghan jón. Óitkeni tereng depressiyagha úshyraghan, jýikesi auyrghan balany aldymen kýndelikti sabaqqa keletin ústazdar újymy bayqaytyny belgili. Birde-bir múnday balany nazardan tys qaldyrugha bolmaydy. Al ata-analar óz balalarynyng birinshi dosy, syrlasy boluy dәl qazir asa qajet bolyp otyr. Barlyq balalar qinalghan sәtte úl bolsa әkesi, qyz bolsa sheshesimen ashyq әngime jasauy ózara senimdilikke әkeletini sózsiz. Óitkeni jasóspirimder kóp jaghdayda jan kýizelisin «úrsady» dep ata-anasynan jasyryp qalugha tyrysady. Onyng arty ne bolatynyn jogharyda keltirilgen faktilerden bilip otyrmyz.

Al taghy bir aitarymyz - Islam dininde ózine-ózi qol júmsau kýnә ekenin osy balalardyng kópshiligi bile bermeydi? Allanyng bergen syiy - qymbat ómirin qyrshynynan óz erkimen qii haram is dep aitylady. Osynday halde qaytys bolghan adamdardyng janazasy shygharylmaydy. Búl jayynda da balalar arasynda týsinik júmystary jýrgizilui tiyis shyghar. Árbir auyldaghy meshit imamdary da qolynan kelgen kómegin jasaydy.

Kóptegen ata-ana men ústazdar újymymen әngimelesu barysynda elimizde psiholog kómek kórsetu or-talyghyn ashu qajettiligi mәselesi kóterilip otyrghanyn aitpasqa bol-maydy. Búl tek balalargha ghana emes, eresekterge de asa qajet ekenin uaqyt dәleldep otyr. Qazirgi kezdegi jekemenshik psihologtargha baryp, emdeludi kóptegen otbasylardyn, әsirese auyldy jerde túratyn adamdardyng qaltasy kótere bermeydi. Onyng ýstine osynday qyzmet bolaty-nyn kóp adamdardyng biletinine kýmәnim bar. Árbir balanyng densaulyghy, ómiri ýshin kýresetin kez kelgen siyaqty. Búl ýshin qarjyny ayamau kerek. Óitkeni dәrigerler suisidti emdeu qajet aurular qataryna jatqyzyp otyr. Múnyng bir ereksheligi - adamdar tәni auyrsa dәrigerge barady, al jan auyrsa qayda bararlaryn bilmeydi. Sondyqtan da búl aurugha kónil audaratyn mezgil jetken siyaqty. Dýniyege kelgen balalardy saqtau ýshin shara qoldanbasaq, últymyzdy kóbeyteyik, saqtayyq degen jalghan sózderding qúny joq ekenin bilemiz.

Biz búl barysta shetelderding ozyq ýlgilerine kónil audarghanymyz jón. Basy auyryp, baltyry syzdamay-aq, kishkene ghana kýizeliske týsse, olardyng adamdary psihologiyalyq qyzmetke jýginip, kómek alyp otyrady. Oy men sanalarynda jýrgen san myndaghan kýdikterine, jandaryn syzdatqan kýrdeli mәselelerin psihologtyng aldynda jayyp salyp, tyghyryqtan shyghar joldy birge izdeydi. Qaranghy-qapas ómirlerining sonynda jaryq sәule jaghugha tyrysqan dәriger-psihologtardyng aqylyn tyndaydy. Búl júmys olarda óte joghary den-geyde úiymdastyrylghan. Barlyq adamdar psihologtyng qyzmetin ýnemi paydalanyp otyrady.

Búl mәseleni sheshuding әldeqashan uaqyty keldi. Suisidti aurular qata-ryna resmy týrde jatqyzyp, memleket tarapynan qarjy bólinuine yqpal etu respublikalyq Densaulyq saqtau ministrligining qúqyna jatady. Eger aurudyng aldyn alu turaly sharalar jýzege asyryla bastasa, «nege, nege óldi?» degen súraq azayatynyna senimdimiz.

(Maqaladaghy keyipkerlerding aty-jóni belgili sebeptermen ózgertilip alyndy)

«Qazaqstan-Zaman» gazeti