وزىنە-ءوزى قول جۇمساپ، قاساقانا جانىن قيۋ جاعدايى الماتى وبلىس بويىنشا ازايماي وتىر. Əسىرەسە بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ، وسىنداي وقىس قادامعا بارعان بالالاردىڭ سانى دا جەتەرلىك. ەگەردە ەرەسەك ادامداردىڭ ءəرتۇرلى جان كۇيزەلىسى بولسا، الاڭسىز با-لالىق شاقتى باستان كەشىرىپ جاتقان مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ءوز-وزدەرىنە قول جۇمساۋىن توتەنشە جاعدايلار قاتارىنا جاتقىزۋ كەرەك. ءسۋيتسيدتى دəرىگەرلەر اۋرۋدىڭ ءبىر ءتۇرى دەسە، پسيحولوگتار بۇل جان كۇيزەلىسىنىڭ كورىنىسى دەگەن ءتۇيىن ايتادى. الماتى وبلىسى بويىنشا 2008 جى-لى 38 مەكتەپ وقۋشىسى ءوز-وزىنە قول جۇمساسا، 2009 جىلى بۇل كورسەتكىش 25 وقۋشىنى، 2010 جىلى دا بۇل اتا-اناسىنا قاسىرەت-قايعى əكەلگەن جاعداي سانى ازايماي تۇر.

سوڭعى ۋاقىت ىشىندە 17 بالا ءوز-وزىنە قول جۇمساسا، 2-ءۋىن دارىگەرلەر قۇتقارىپ قالعان. وبلىس بويىنشا سۋيتسيد فاكتىلەرى كوبىرەك تىركەلگەن اۋداندار قاتارىنا رايىمبەك، ەڭبەكشىقازاق، جامبىل، كوكسۋ، اقسۋ، سارقانت جاتادى. بارلىق بولعان قايعىلى وقيعالار قىلمىستى ىستەردىڭ بەتتەرىندە جازىلا بەرمەيتىن وزىندىك سىرى بار. وسىنداي جاعدايعا دۋشار بولعان وتباسىنىڭ اناسى جاڭىل مىنانى ايتتى.

وزىنە-ءوزى قول جۇمساپ، قاساقانا جانىن قيۋ جاعدايى الماتى وبلىس بويىنشا ازايماي وتىر. Əسىرەسە بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ، وسىنداي وقىس قادامعا بارعان بالالاردىڭ سانى دا جەتەرلىك. ەگەردە ەرەسەك ادامداردىڭ ءəرتۇرلى جان كۇيزەلىسى بولسا، الاڭسىز با-لالىق شاقتى باستان كەشىرىپ جاتقان مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ءوز-وزدەرىنە قول جۇمساۋىن توتەنشە جاعدايلار قاتارىنا جاتقىزۋ كەرەك. ءسۋيتسيدتى دəرىگەرلەر اۋرۋدىڭ ءبىر ءتۇرى دەسە، پسيحولوگتار بۇل جان كۇيزەلىسىنىڭ كورىنىسى دەگەن ءتۇيىن ايتادى. الماتى وبلىسى بويىنشا 2008 جى-لى 38 مەكتەپ وقۋشىسى ءوز-وزىنە قول جۇمساسا، 2009 جىلى بۇل كورسەتكىش 25 وقۋشىنى، 2010 جىلى دا بۇل اتا-اناسىنا قاسىرەت-قايعى əكەلگەن جاعداي سانى ازايماي تۇر.

سوڭعى ۋاقىت ىشىندە 17 بالا ءوز-وزىنە قول جۇمساسا، 2-ءۋىن دارىگەرلەر قۇتقارىپ قالعان. وبلىس بويىنشا سۋيتسيد فاكتىلەرى كوبىرەك تىركەلگەن اۋداندار قاتارىنا رايىمبەك، ەڭبەكشىقازاق، جامبىل، كوكسۋ، اقسۋ، سارقانت جاتادى. بارلىق بولعان قايعىلى وقيعالار قىلمىستى ىستەردىڭ بەتتەرىندە جازىلا بەرمەيتىن وزىندىك سىرى بار. وسىنداي جاعدايعا دۋشار بولعان وتباسىنىڭ اناسى جاڭىل مىنانى ايتتى.

- بالام سامات وتە سىمباتتى، قابىلەتتى ەدى. سپورتپەن دە شۇعىلداناتىن، وقىسام، ماماندىق السام دەپ قاتتى ارماندايتىن. 9-سىنىپقا كوشكەن سوڭ، ءوزى ءبىر ءتۇرلى تۇيىق بولىپ، وزگەرىپ كەتتى. جاسىرىپ قايتەيىن، اكەسى قاتتى ىشىمدىككە سالىنىپ، كوشە كەزىپ كەتەتىن بولدى. ەرجەتىپ قالعان بالام وعان دا قاتتى نامىس-تاناتىن. ۇيدە دە ۇرىس-جانجال كوبەيدى، مەنىڭ العان كىشكەنە زەينەتاقىم جەتپەي جاتادى. ءبىر كۇنى ۇلىم مەكتەپ-تە جيناۋعا اقشا سۇراعاندا، مەن وعان بەرەتىن اقشام جوق ەكەنىن ايتتىم. بولعانى سول، ارى نە بولعانىن بىلمەيمىن، قوراعا بارىپ اسىلىپ قالىپ-تى. مۇعالىمدەردىڭ بارلىعى ءبىراۋىزدان ءبىز اقشا سۇراعان جوقپىز، ول وتىرىك اڭگىمە دەپ بەت باقتىرمادى. مەيلى عوي، بىرەۋدى جازالاپ، قارالاعاندا بالام قايتا ءتىرىلىپ كەلمەيدى، بىراق جانىمىز اۋىرىپ، قاتتى كۇيزەلىسكە ۇشىرادىق، - دەپ كوز جاسى كول بولىپ، ۇزاق جىلادى.

ەرجەتىپ قالعان بالاسىنىڭ وزىنە-ءوزى قول جۇمساپ، ءومىرى قىرشىنىنان قيىلعانى ءبىزدىڭ دە قابىرعامىزعا باتىپ، بۇل جەردە ەشكىمنىڭ كىناسى جوق، سۋيتسيد دەگەن اۋرۋ بار ەكەنىن ايتىپ ءتۇسىندىرىپ، انانىڭ قايعىسىن جەڭىلدەتۋگە تىرىستىق.

- قىزىم-اۋ، ول اۋرۋ بولسا ءدارى-گەرلەر نەگە ەمدەمەيدى؟ - دەپ كوزىنە جاس تولعان ايەل ارقايسىسىمىزدىڭ بەتىمىزگە جالتاق-جالتاق ەتىپ قاراي بەردى. ءبىز جاۋاپ بەرە الماي جەرگە قارادىق.

وسىنداي جاعدايعا ۇشىراعان ەكىنشى وتباسىنىڭ التىنشى سىنىپتا وقيتىن قىزى ءوز-وزىنە قول جۇمساعان. ۇيىندە كەشكىلىك تەلەديدار كورىپ وتىرعان قىزىن اكەسى الدەقانداي جاققا جۇمساسا كەرەك. كينو كورىپ وتىرعان قىزى ءتىل الا قويماعان سوڭ، اكەسى قاتتى اشۋلانىپ، تەلەديداردى ءوشىرىپ، ءسوز قايتارعان قىزىن شاپالاقپەن ءبىر سالسا كەرەك. بولعانى سول، ۇيدەن جىلاپ شىعىپ كەتكەن قىز ءبىر ساعاتقا جەتپەي اسىلىپ قالعان. بۇكىل وتباسى قاتتى كۇيزەلىسكە ءتۇسىپ، سوڭى مۇنداي قايعىعا ۇلاساتىنىن بىلمەگەن اكەسى قولىنا پىشاق الىپ، مەن دە ولەمىن دەگەندە، بۇكىل اۋىل ارەڭ الىپ قالعان. ودان كەيىنگى وتباسىنىڭ قانداي قارالى كۇندەردى باستان كەشىرگەنىن ايتۋعا ءتىل جەتپەيتىن شىعار.

بالا كۇنىمىزدە ءبىز دە توبەلەسەتىنبىز، اكە-شەشەمىزدەن تاياق جەپ، جىلاعانىمىز دا بار، بىراق اشۋمەن ءوز جانىن قيىپ جىبەرگەن قارشاداي قىزدىڭ مىنا قادامى ادام جانىن شوشىتارى انىق. وسىنداي جاعدايلاردى كورىپ، ءبىلىپ جۇرگەن كوپ اتا-انا بالالارىنا «ءاي» دەۋگە قورقىپ جۇرەتىنىن جاسىرمايدى. بىردە جامال دەگەن ۇلكەن شەشەي نەمەرەسىنە:

- قاراعىم، اشۋلانىپ نە بولدى؟ جۇيكەڭ نەدەن جۇقاردى، سوعىس كوردىڭ بە، اشارشىلىق كوردىڭ بە؟ - دەپ ۇرىسقانى بار.

شىنىندا دا، قازىرگى كەزدەگى بالا-لاردىڭ پسيحولوگياسى ءبىر ءتۇرلى ەكەنىن ءاربىر سويلەسە قالعان اتا-انا دا مويىنداپ وتىر. كوپ جاعدايدا تۇرمىس دەڭگەيى تومەن وتباسىلاردىڭ بالالارى بۇگىنگى دۇكەندە جايناپ تۇرعان كيىم مەن تەحنيكالىق قۇرالدارعا قول جەتكىزە المايدى. ونىڭ ۇستىنە وتباسىندا دا باي مەن كەدەي تۋرالى اڭگىمەلەر ءجيى-ءجيى ايتىلا بەرگەندىكتەن، بالالار بارلىعىن سول كۇيىندە قابىلداپ، ءومىر بويى ءبىز كەدەي، ال باسقالار باي بولىپ ءومىر سۇرەدى دەگەن ءبىر ىشكى كۇيىنىش پەن كۇيزەلىستى باستان كەشىرەتىنى انىق. بار-لىق جاعىمسىز قۇبىلىستاردى قالىڭ بوياۋىمەن قابىلدايتىن بالالاردىڭ وزدەرىنە دەگەن سەنىمى جوعالىپ، الداعى بولاشاق تەك قانا اقشالى ادامداردىڭ ەنشىسىندە دەگەن ءبىر وعاش پىكىر پايدا بولاتىنىن بولجاۋ قيىن ەمەس. ءبىز وسى جاعدايلاردى تاعى بالالارى قايتىس بولعان اتا-انالارمەن سويلەسۋ بارىسىندا انىقتادىق.

ال ءوز-وزىنە قول جۇمساپ، ولىمگە باس تىككەن اسان ۇلدىڭ دا وزىندىك جان كۇيزەلىسى بولعانعا ۇقسايدى. بىرگە وقىپ، ءوزى ۇناتقان ون التى جاسار گۇلبارشىن جول اپاتىنان قايتىس بولادى. ارينە، بۇل جاسوسپىرىمگە اۋىر سوققى بولىپ تيگەن. ون ەكىدە ءبىر گۇلى اشىلماعان جاس قىزدىڭ و دۇنيەلىك بولۋى ءجاسوسپىرىمنىڭ اقىلىنا سىيماسا كەرەك. بۇل قازانى ادىلەتسىزدىك دەپ قابىلداعان. ىشكى اۋىر جان كۇيزەلىسىنە ەشكىم ۇڭىلمەگەن، تۇيىقتالىپ، ءوزىنىڭ ساناسىنداعى سانسىز ويلارىمەن جالعىز قالا بەرگەن، ومىرگە دەگەن بارلىق قۇشتارلىعىن جوعالتىپ، دەپرەسسياعا ۇشىراعان، ءومىر بار دا ءولىم بار ەكەنىن مويىنداماعان. ەگەر دەر كەزىندە اتا-اناسى نەمەسە جانىنداعى جولداستارى بايقاپ، پسيحولوگ جالداپ ەمدەتسە، جازىلىپ كەتەر مە ەدى، كىم بىلەدى؟ بىراق، ويىن بولىسەر جاناشىر جولدا-سى جانىندا بولماعان، اكە-شەشەمەن اشىق اڭگىمەگە ەش ۋاقىتتا بارماعان. ەندى تۋعان-تۋىسقان، اتا-انا قايعىعا دۋشار بولىپ، «نەگە؟» دەگەن جاۋابى جوق جالعىز سۇراقپەن كۇيىنىشتى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر.

تاعى ءبىر انىقتالعان جاعداي ءتورتىن-ءشى سىنىپ وقۋشىسى ەربولدى ەرەسەك بالالار كۇنبە-كۇن اتا-اناسىنان اقشا اكەلۋىن تالاپ ەتىپ وتىرعان. ءبىراز كۇن اقشا اكەلىپ وتىرعان بالا قورقىپ، اتا-اناسىنا بۇل جايدى ايتپاعان. اقىرى مەكتەپكە كىرگىزبەي جولىن توسقان بۇزىق بالالار كۇنبە-كۇن قورقىتا بەرگەن سوڭ، امالسىز ءوز-وزىنە قول جۇمساپ، اسىلىپ ولگەن. بولعان بىتكەنى سول، ەندى كەلىپ كىنالىلەردى ىزدەپ تاۋىپ كور. بىردە-ءبىر ەرەسەك بالالار مۇنى مويىنداعان جوق، قىلمىستى ءىستى جابۋعا تۋرا كەلگەن.

وتكەن حح عاسىردىڭ باسىندا اۆستريالىق پسيحولوگ زيگمۋند فرەيد العاش رەت ادامنىڭ وزىنە-ءوزى قول جۇمساۋ پسيحولوگيالىق تانىم تeورياسىن جاساعان ەكەن. ول بۇل جاعداي ادامنىڭ ءوز-وزىنە ىزاقورلىق، اگرەسسيادان بولاتىنىن مالىمدەگەن. ال، امەريكالىق پسيحولوگ كارل مەننيندەر فرەيدتىڭ ويىن ودان ءارى تالداي تۇسكەن. ول ءسۋيتسيدتىڭ بارلىعى سانادان تىس جاسالاتىن ءوزارا بايلانىستى ءۇش نەگىزگى سەبەپكە بولگەن. ونىڭ ءبىرى: ءوش الۋ - جەك كورۋشىلىك ء(ولتىرۋ نيەتى), دەپرەسسيا (تىعىرىقتان شىعاتىن جول تاپپاعاندىقتان ولگىسى كەلۋ) جانە كى-ءنالى سەزىمنىڭ كۇشتىلىگى سونشالىقتى، ءوزىن-ءوزى ولتىرۋگە بارۋ.

ەكىنشى ءبىر امەريكالىق پسيحولوگ ەدۆين شنەيدمان ءسۋيتسيدتىڭ وتە ماڭىزدى سەبەپتەرىن جازعان. مۇنىڭ ىشىندە ادام توزگىسىز جان اۋرۋى، قوعامعا قاجەتسىز بولىپ قالۋ قورقىنىشى، دارمەنسىزدىك پەن ۇمىتسىزدىك جانە بارلىق كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشەتىن اجال دەپ قالىپتاسقان پىكىر ەكەنىنە توقتالىپ وتكەن.

ال شىن مانىندە، وزىنە-ءوزى قول جۇمساۋدى ويلاعان ادامدار ءومىر ءسۇر-گىسى كەلىپ، كومەك ىزدەيتىن كورىنەدى. بىراق، ولىمگە باس تىگە وتىرىپ، ولاردىڭ اراسىندا اينالاسىنداعىلارعا الدەنەنى دالەلدەۋدى ماقسات ەتىپ قوياتىندارى، وسىلايشا وزدەرىنە كوڭىل اۋدارعىسى كەلەتىندەرى دە جەتەرلىك. كەي جاعدايدا وزىنە-ءوزى قول جۇمساۋدى ادام ەرلىك پەن كۇشتىلىك دەگەنگە سىيعىزادى.

بالالار اراسىنداعى ءسۋيتسيدتىڭ الدىن الۋ جونىندە وبلىستا بەكىتىلگەن 2009-2010 جىلدارعا ارنالعان ارنايى جوسپار بار. بۇگىنگى كۇنى سۋيتسيد ماسەلەسىن تۇپكىلىكتى جويۋ مۇمكىن بولماسا دا، اتالعان جاعدايدى ازايتۋ ماقساتىندا بالالار ءومىرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قاداعالاۋ، سونىمەن قاتار وقۋشىلار، اتا-انالار اراسىندا تۇسىندىرمە جۇمىستارىن جۇرگىزۋ، وسى بارىستا مەكتەپ ۇجىمدارىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ تۋرالى ءبىراز شارالار جۇزەگە اسىرىلعان.

ارينە، ءبىز ءبىلىم سالاسىنداعى جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردى كىنالاۋدان اۋلاقپىز. بىراق، ءجاسوسپىرىمنىڭ جانى شىنى سەكىلدى بايقاماسا شىتىناپ، جارىلىپ كەتەتىنىن ولار جاقسى بىلۋگە ءتيىس. جالپى، كوپتەگەن مەكتەپتەردە پسيحولوگ دەگەن ماماندىقتى اتقارىپ وتىرعان ادامداردىڭ ءبىلىمى سايكەس كەلمەيتىنىن ءبىلىم سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى دە مويىنداپ وتىر. وبلىس بويىنشا پسيحولوگ ماماندىعىنا كوپتەگەن مەكتەپ ۇجىمى ءزارۋ بولىپ وتىرعانى انىق. وسى سالاعا اۋداندىق ءبىلىم ءبولىمىنىڭ باستىقتارى، مەكتەپ ديرەكتورلارى اسا نازار اۋدارىپ، جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ كەرەك. بالالاردىڭ مىنەز-قۇلقىنداعى بايقالعان وزگەرىسكە، قۇبىلىسقا زەر سالا قاراپ، اتا-اناسىنىڭ كومەگىمەن اشىق اڭگىمەگە شاقىرىپ، سەبەپتەرىن انىقتاۋ سياقتى شارۋالاردىڭ باسى-قاسىندا پسيحولوگتار ءجۇرۋى ءتيىس ەكەنىن ۋاقىت تالاپ ەتىپ وتىر. قاجەت بولعان جاعدايدا اقىلى پسيحولوگتاردىڭ قىزمەتىنە جۇگىنۋ جولدارىن دا قاراستىرعان ءجون. ويتكەنى تەرەڭ دەپرەسسياعا ۇشىراعان، جۇيكەسى اۋىرعان بالانى الدىمەن كۇندەلىكتى ساباققا كەلەتىن ۇستازدار ۇجىمى بايقايتىنى بەلگىلى. بىردە-ءبىر مۇنداي بالانى نازاردان تىس قالدىرۋعا بولمايدى. ال اتا-انالار ءوز بالالارىنىڭ ءبىرىنشى دوسى، سىرلاسى بولۋى ءدال قازىر اسا قاجەت بولىپ وتىر. بارلىق بالالار قينالعان ساتتە ۇل بولسا اكەسى، قىز بولسا شەشەسىمەن اشىق اڭگىمە جاساۋى ءوزارا سەنىمدىلىككە اكەلەتىنى ءسوزسىز. ويتكەنى جاسوسپىرىمدەر كوپ جاعدايدا جان كۇيزەلىسىن «ۇرسادى» دەپ اتا-اناسىنان جاسىرىپ قالۋعا تىرىسادى. ونىڭ ارتى نە بولاتىنىن جوعارىدا كەلتىرىلگەن فاكتىلەردەن ءبىلىپ وتىرمىز.

ال تاعى ءبىر ايتارىمىز - يسلام دىنىندە وزىنە-ءوزى قول جۇمساۋ كۇنا ەكەنىن وسى بالالاردىڭ كوپشىلىگى بىلە بەرمەيدى؟ اللانىڭ بەرگەن سىيى - قىمبات ءومىرىن قىرشىنىنان ءوز ەركىمەن قيۋ حارام ءىس دەپ ايتىلادى. وسىنداي حالدە قايتىس بولعان ادامداردىڭ جانازاسى شىعارىلمايدى. بۇل جايىندا دا بالالار اراسىندا تۇسىنىك جۇمىستارى جۇرگىزىلۋى ءتيىس شىعار. ءاربىر اۋىلداعى مەشىت يمامدارى دا قولىنان كەلگەن كومەگىن جاسايدى.

كوپتەگەن اتا-انا مەن ۇستازدار ۇجىمىمەن اڭگىمەلەسۋ بارىسىندا ەلىمىزدە پسيحولوگ كومەك كورسەتۋ ور-تالىعىن اشۋ قاجەتتىلىگى ماسەلەسى كوتەرىلىپ وتىرعانىن ايتپاسقا بول-مايدى. بۇل تەك بالالارعا عانا ەمەس، ەرەسەكتەرگە دە اسا قاجەت ەكەنىن ۋاقىت دالەلدەپ وتىر. قازىرگى كەزدەگى جەكەمەنشىك پسيحولوگتارعا بارىپ، ەمدەلۋدى كوپتەگەن وتباسىلاردىڭ، اسىرەسە اۋىلدى جەردە تۇراتىن ادامداردىڭ قالتاسى كوتەرە بەرمەيدى. ونىڭ ۇستىنە وسىنداي قىزمەت بولاتى-نىن كوپ ادامداردىڭ بىلەتىنىنە كۇمانىم بار. ءاربىر بالانىڭ دەنساۋلىعى، ءومىرى ءۇشىن كۇرەسەتىن كەز كەلگەن سياقتى. بۇل ءۇشىن قارجىنى اياماۋ كەرەك. ويتكەنى دارىگەرلەر ءسۋيتسيدتى ەمدەۋ قاجەت اۋرۋلار قاتارىنا جاتقىزىپ وتىر. مۇنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى - ادامدار ءتانى اۋىرسا دارىگەرگە بارادى، ال جان اۋىرسا قايدا بارارلارىن بىلمەيدى. سوندىقتان دا بۇل اۋرۋعا كوڭىل اۋداراتىن مەزگىل جەتكەن سياقتى. دۇنيەگە كەلگەن بالالاردى ساقتاۋ ءۇشىن شارا قولدانباساق، ۇلتىمىزدى كوبەيتەيىك، ساقتايىق دەگەن جالعان سوزدەردىڭ قۇنى جوق ەكەنىن بىلەمىز.

ءبىز بۇل بارىستا شەتەلدەردىڭ وزىق ۇلگىلەرىنە كوڭىل اۋدارعانىمىز ءجون. باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداماي-اق، كىشكەنە عانا كۇيزەلىسكە تۇسسە، ولاردىڭ ادامدارى پسيحولوگيالىق قىزمەتكە جۇگىنىپ، كومەك الىپ وتىرادى. وي مەن سانالارىندا جۇرگەن سان مىڭداعان كۇدىكتەرىنە، جاندارىن سىزداتقان كۇردەلى ماسەلەلەرىن پسيحولوگتىڭ الدىندا جايىپ سالىپ، تىعىرىقتان شىعار جولدى بىرگە ىزدەيدى. قاراڭعى-قاپاس ومىرلەرىنىڭ سوڭىندا جارىق ساۋلە جاعۋعا تىرىسقان دارىگەر-پسيحولوگتاردىڭ اقىلىن تىڭدايدى. بۇل جۇمىس ولاردا وتە جوعارى دەڭ-گەيدە ۇيىمداستىرىلعان. بارلىق ادامدار پسيحولوگتىڭ قىزمەتىن ۇنەمى پايدالانىپ وتىرادى.

بۇل ماسەلەنى شەشۋدىڭ الدەقاشان ۋاقىتى كەلدى. ءسۋيتسيدتى اۋرۋلار قاتا-رىنا رەسمي تۇردە جاتقىزىپ، مەملەكەت تاراپىنان قارجى بولىنۋىنە ىقپال ەتۋ رەسپۋبليكالىق دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ قۇقىنا جاتادى. ەگەر اۋرۋدىڭ الدىن الۋ تۋرالى شارالار جۇزەگە اسىرىلا باستاسا، «نەگە، نەگە ءولدى؟» دەگەن سۇراق ازاياتىنىنا سەنىمدىمىز.

(ماقالاداعى كەيىپكەرلەردىڭ اتى-ءجونى بەلگىلى سەبەپتەرمەن وزگەرتىلىپ الىندى)

«قازاقستان-زامان» گازەتى