Internette jogharghy biyliktegiler turaly alypqashpa әngime jiyilep ketti. Qaysysy ras, qaysysy ótirik, bile almay dal boldyq. Aytylghany aitylghan jerde qalghanmen, el ishi biraz dýrlikti.

Internetting de әlgi bir «boeviyk» kinolardaghy qúltemirler tәrizdi ekenin osy joly anyq sezindik qoy deymin. Bireuding ar-namysyna tiyetin, qaralaytyn, bolmasa arandatatyn aqparatty salyp jiberse, sol atys-shabys kinolardaghyday dýniyeni qoparuy mýmkin eken. Talaydyng tilersegi dirildedi, jauyryny qaltyrady. Viyse-premier Ómirzaq Shókeev, Bas prokuror Qayrat Mәmy sekildi ózine de, sózine de myghymdar bylq etpedi, biraq. Búryn mәselen, búl ekeuining de jaman aty shyqpaghan, sondyqtan el de asa sene qoymady. Alayda, elendegen qúlaq anyq jauap taba almay, elendegen qalpy qaldy.

Internette jogharghy biyliktegiler turaly alypqashpa әngime jiyilep ketti. Qaysysy ras, qaysysy ótirik, bile almay dal boldyq. Aytylghany aitylghan jerde qalghanmen, el ishi biraz dýrlikti.

Internetting de әlgi bir «boeviyk» kinolardaghy qúltemirler tәrizdi ekenin osy joly anyq sezindik qoy deymin. Bireuding ar-namysyna tiyetin, qaralaytyn, bolmasa arandatatyn aqparatty salyp jiberse, sol atys-shabys kinolardaghyday dýniyeni qoparuy mýmkin eken. Talaydyng tilersegi dirildedi, jauyryny qaltyrady. Viyse-premier Ómirzaq Shókeev, Bas prokuror Qayrat Mәmy sekildi ózine de, sózine de myghymdar bylq etpedi, biraq. Búryn mәselen, búl ekeuining de jaman aty shyqpaghan, sondyqtan el de asa sene qoymady. Alayda, elendegen qúlaq anyq jauap taba almay, elendegen qalpy qaldy.

Ózderi turaly qaueset taratushylardyng kimder ekenin, ne ýshin olay istegenin olar bilmey otyr dep saryauyzdyng sózin aitudan aulaqpyz. Sheteldik internet jýiesi arqyly ishki jýiege sóz jýgirtkenderding әr aqparatqa qansha aqsha tólegeni de belgili desedi. Bireuler tipti bir aqparattyng qúny elu myng dollar degendi aitady. Sonsha aqsha bir emes, birneshe mәrte jelge shashylghanda, Shókeev te, Mәmy de selt etpey, óz júmystaryn istep jýrdi. Bәlkim, «itpen it bolmayyq» degen shyghar, dese de olardyng atynan bәribir bireuding sóileui kerek qoy. Biri enbekting qaratorysy atanghan, ekinshisi de syralghy, syrminez eki azamat «jaman» degenge jaman bolyp qalghan joq, әriyne. Jaqsy azamattar búrynghyday óz isterin qaltqysyz atqaryp jýre berer, mәsele onda da emes. Internetpen taraghan osy qauesetterge baylanysty kónilde eptegen syz qalghany bolmasa.

Konstitusiyamyzdyng 20-babynda: «Qazaqstannyng kez kelgen azamatynyng erkin pikir bildiruge, jariyalaugha qúqyghy bar jәne ony jariyalaghany ýshin jauapqa tartylmaydy», - delingen. Bir әngimening basy qyltisa, әrkim osy bapqa sýienip, ózindik pikir aityp, boljam jasaydy. Sol pikir men boljamdar internette boy kórsetse boldy, bizding qogham ony pikir, boljam dep emes, shyndyq dep qabyldap qalyp jatady. Keyde múnday aqparattar rushyldyq pen jikshildikti, tipti últarazdyqty qozdyryp jiberui mýmkin. Diny arandatushylyq ta osydan bastau alady.

Kýn sayyn emes, saghat sayyn, sәt sayyn janalyqtarmen tolyghyp otyratyndyqtan, ghalamtordyng izdegenindi zamatta tauyp beretin ghajayyp mýmkindigin, paydasyn joqqa shygharugha bolmaydy, әriyne. Búl jaghynan onyng paydasy zor. Sonymen birge jat pighyldaghy kisi internetti ekstremistik, arandatushylyq, qoghamgha jat nәrseni nasihattau sekildi maqsattargha paydalanuy ghajap emes.

Byltyrghy jyly internet turaly Zang jobasy mәjiliste talqylanghanda birqatar BAQ ókilderi, qoghamdyq úiymdar sóz bostandyghy shekteledi dep qarsy boldyq. Sóz bostandyghy, demokratiya degenimizben de, internet te qúltemir siyaqty ekenin jogharyda aittyq. Qúltemirge «essizder» iyelik etip, aqparattyq aitysu internettik, aqparattyq soghysqa úlasyp, eldi eliktirip әketui de mýmkin ghoy. Mysaly, jogharydaghy internettik iytis-tartystan kónilde qalghan syz - «ontýstik top», «soltýstik top» degen pәle taghy qozdady. Shókeevi bolsyn, Mәmii bolsyn, «ana jaqtyng adamy», «myna jaqtyng adamy» deuge esh kelmese kerek. Olardyng ekeui de býkil Qazaqstangha qatysty joghary lauazymdy qyzmet atqaryp otyr jәne biluimizshe, adal atqaryp otyr. Álgindey qaueset taratushylardyng jekelegen sheneunikterdi ruyna, jýzine qarap bólu arqyly el-júrtty da bólu, bólshekteu maqsaty bolmaghanyna kim kepil?!

Japonnyng saray manyndaghylarynyng ózderinen oiy ozyq bir samuraydy imperatorgha jamandap-jamandap, aqyry sendirip tynatyny turaly bir ertegisi bar. Sonda әlgi samuray: «Basymdy ózenge laqtyrtynyz» degen eken. Ol endi ertegi ghoy, әitse de aghyspen tómen aqpay, órge aqqan bas memleket isine adal berilgenin aqyry dәleldep shyqqan kórinedi. Mine, el isine, memleket isine berilgendikting belgisi.

Mening oiymsha, qansha degenmen jogharyda attary atalghan eki azamat osy memleketshildigi jaghynan ana samurayday kózsiz bolmasa da, talaydan ilgeri ekenin júrtshylyq biledi. Olar jәne bireu, ekeu emes, sondyqtan jappay jamanday beruden keyde sanaly týrde ayaq tartqan da jón shyghar. Ásirese, erge de, elge de abyroy әpere qoymaytyn jogharydaghyday arandatushy aqparatty qabyldau immuniytetimizge syn ekenin de úmytpaghanymyz abzal.

«Qúltemirler soghysy» degende osyny aitqymyz kelgen. Aqparattyq qauipsizdigi әli damyp ýlgermegen eldi «qúltemirler soghysy» kýiretip ketpesin. Internetke erip, ózimiz de qúltemir bolyp ketpeyik, sózding qysqasy.

Taqyrypqa túzdyq:

Ghaliya Ájenova, Halyqaralyq «Ádil sóz» sóz bostandyghyn qorghau qorynyng janyndaghy Qoghamdyq saraptama ortalyghynyng jetekshisi:

Internet sekund sayyn jana aqparatpen tolyghyp otyrady. Saytty arandatu maqsatynda bireuler internetke últqa, ózge dinge, belgili bir túlghagha nemese bir oqighagha qatysty aqparatty komment arqyly jaudyrtady. Osy kezde ósek-ayangha qúrylghan, bireuding әdeyi jasalghan jaman pighyldaghy әreketinen tughan týrli maqsattaghy aqparattar da týsedi. Gazetke kelgen materialdardy tilshi nemese redaktor qadaghalap, tek keregin gazet betine shygharsa, saytta óitip qadaghalaugha mýmkindik tipten bolmaydy. Tolassyz aqparatpen jantalasyp jatqanda, barlyq dýniyeni oqyp otyrugha moderatorgha uaqyt jetpey de jatady. Sol sebepten de shyghar, qazir sayttarda qadaghalaudyng ýsh týri bar: birinshi - aldyn ala komment týsken kezde qarap shyghu (premoderasiya), ekinshi - fakti oryn alghannan keyin moderasiya jasau, ýshinshi - kommentterding avtoryn tirkeu arqyly olargha óz pikirin jazugha mýmkindik jasau. Moderasiya degenimiz - redaksiyalau, týzeu emes, ol tek qana zangha qayshy keletin kommentterdi jibermeu, tosqauyl qoy. Biraq, onday júmyspen ainalysu ýshin moderator memlekettik tilmen qatar resmy tildi de bilgeni jón. Ol óte sauatty adam boluy kerek. Zangerlik bilimi bolsa, tipten jaqsy. Tәptishtep búghan nege asa nazar audaryp otyrmyn? Óitkeni, bireuding sauatsyzdyghynyng sebebinen sayttyng bolashaghyna, oqyrmanyna ziyan boluy mýmkin. Kóp jaghdayda múnday aqparattar býrkenshek atpen beriledi de, kim jazghanyn taba almay, sayt kinәli bolyp shyghady. Internet turaly Zang jobasy talqylanghanda BAQ-tyng qúqyghyn qorghaytyn úiymdar birauyzdan: sayt, blog, komment - qadaghalaugha kelmeytin tehnologiya. Ertengi kýni aram pighylmen saytty jabu maqsatynda diyversiya úiymdastyryluy mýmkin dep eskertkenbiz. Ári bireuding qasaqana jasaghan әreketine baylanysty sayttardy jabugha jol bermeu ýshin internetti BAQ-tyng qataryna qospaudy ótingen bolatynbyz. Alayda, bizding uәjimiz eskerilmedi.

Ghalamtordy «býkildýniyejýzilik shyrmauyq» dep beker aitpaghan. Mәselen, saytta jariyalanghan aqparat 1 sekundta myndaghan shaqyrym jerge jetedi. Birneshe minuttyng ishinde aqparat san myndaghan shaqyrymgha, barlyq aimaqqa taraydy. Saytta jariyalanghan aqparat últarazdyqty qozdyruy mýmkin. Saralausyz shyghyp ketkenin sayt moderatory bilip, artynsha alyp tastaghannyng ózinde aqparat talay jerge tarap, kóp adam oqyp ýlgeredi. Biraq, búl últqa qatysty eshtene jazbandar degendi bildirmeydi.

Degenmen, internet Zany qarastyrylghannan keyin internetting jauapkershiligi de ósti dep aitugha bolady. Ol da songhy ózgeristerge baylanysty BAQ esebine kirdi. Barlyq BAQ-qa qatysty jauapkershilik, qúqyq mәseleleri internetke de tikeley qatysty. Jariyalanghan materialdardy saraptap, kýmәndi aqparattardy anyqtap, kóz jetkizetin bolsa, eshbir zang búzylmas edi. Adamdar da qúqyqty jaqsy biletin, sanaly azamat retinde bir-birimen jaqsy qarym-qatynasta bolar edi. Jalpy biylikte jýrgen adamdar da týrli ghoy. Birazy ózi turaly ana jurnalist bylay depti, myna BAQ bylay dep jazypty dep jurnalisterdi sotqa sýirey bermeydi. Kópshiligi BAQ-ta týrli ósek-ayang da, bireulerding әdeyi taratyp jibergen mәlimetteri de jýredi dep sanaydy. Ókinishke qaray, qit etse, qoyylghan saual, kýmәn, boljam nemese jay pikir ýshin jurnalisterdi qayta-qayta sotqa sýireleytinder de az emes. Kýmәndanugha, súraq qoygha jurnalisting tolyq qúqy bar. Belgili bir mәselege qatysty ózindik saualy, oi-pikiri, boljamy ýshin jauapqa tartylmaydy. Biraq, pikir aitqanda dәleli joq bola túra tújyrym jasap, bireuding zang búzghany jayly kesim aityp, moraldyq normalardan auytqysa, jauapqa tartylady.

Aydos Sarym, sayasattanushy:

Eger memlekettik organdardyn, basshylardyng baspasóz qyzmetteri dúrys júmys jasaytyn bolsa, internette ósek-ayan, alypqashpa әngimeler bolmas edi. Qoghamda shynayy demokratiyalyq kýres, demokratiyalyq kózqaras qalyptasuy kerek. Ókinishke qaray, sayasy partiyalardyng bәri marginaldanyp jatyr. Sondyqtan, ósek-ayang býgingi kýnning basty taqyrybyna ainalyp shygha keledi.

Belgili túlghalardy internet arqyly qaralau, ósek-ayangha iliktiru әldekimderding әdeyi jasaghan әreketteri boluy mýmkin. Gazet pen teledidar arqyly múnday aqparatty taratu mýmkin emes. Internet belgili dengeyde erkin pikir alany. Sol sebepti, keybir adamdar ony óz mýddelerine paydalanyp jatady. Shetelde sayt arqyly sayasatkerlerdi qaralaudyng belgili dengeyde stavkasy da bar kórinedi. Eger bireudi qaralaytyn aqparatqa tapsyrys beriler bolsa, bizding elde de sonday jýiening payda boluy әbden yqtimal. Internetke aqparat saludyng tehnikalyq týrli joldary bar. Múny әlemdik tәjiriybeden jaqsy bilemiz. Qoghamdaghy býkil mәsele, aitystar, teke tirester ashyq talqylanar bolsa, ghalamtordaghy aqparattyng jarylghan bomba tәrizdi әseri bolmas edi.

Internetti BAQ-qa teneu dúrys emes. Múny kezinde internet turaly Zang jobasy qarastyrylyp jatqanda da aitqam. Memlekettik organdardyng internetti qadaghalaugha qauqary da, mýmkindigi de joq. Internet turaly Zang jobasy kezinde birqatar belgili túlghalardyng aqparattyq resursyna qatysty bolyp, soghan qarsy jasalghan. Onyng qoghamgha tiygizer paydasy da, asa bir ziyany da joq.

Internetting shyghu tarihy

1957 jyly Kenester Odaghy jasandy jer serigin gharyshqa úshyrghanda, AQSh Qorghanys ministrligi «eger soghys bola qalghan jaghdayda Amerikagha senimdi aqparat almasu jýiesi qajet bolady» dep eseptegen. Búl jýieni әlemdi dýr silkindirgen sol oqighadan keyin AQSh-tyng Ortalyq barlau basqarmasynyng qyzmetkerleri oilap tapqan kórinedi. Osy maqsatta Los-Andjeles, Yuta jәne Kaliforniya shtattaryndaghy uniyversiytetterge jәne Stenford zertteu ortalyghyna kompiuterlerdi bir-birimen jalghaytyn jeli jasau tapsyrylady. ARPANET dep atalatyn joba 1969 jyly 29-qazanda tórt mekemening kompiuterin telefon arqyly baylanystyrady. 1973 jyly búl jelige telefon symynyng kómegimen Úlybritaniya men Norvegiyanyng úiymdary qosylyp, jeli halyqaralyq sipat alady. Múnan song ARPANET damyp-jetilip, ony týrli ghylym salalarynda paydalana bastaydy. 1983 jyly ARPANET internet úghymyna auystyrylady. 1984 jyly ARPANET-ke bәsekeles NSFNet atty jeli payda boldy. Al 1988 jyly internetpen naqty uaqytta sóilesu (chat) mýmkindigi tuady.

1989 jyly Europada býkilәlemdik tor konsepsiyasy dýniyege keledi. Ony aghylshyn ghalymy Tim Berners-Ly úsynyp, eki jyl ishinde internetke aqparat salugha qoldanylatyn HTTP protokolyn, HTML tilin jәne URI iydentifikatorlaryn oilap tabady. 1990 jyly ARPANET jelisi NSFNet jelisimen bәsekelestikke shyday almay, óz júmysyn toqtatady. Alayda, ARPANET joyylghanmen, internet úghymy joghalmaydy. Osy jyly ózge jelilermen internetke qosylu oilap tabylady. 1991 jyly internette býkilәlemdik tor payda bolady. 1996 jyldan bastap býkilәlemdik tor internet dep ataldy deuge bolady. 1990 jyldary ghalamtor sol uaqyttaghy jelilerding kópshiligin biriktirdi. Onyng tehnikalyq standarttary ashyq, basqaratyn belgili bir kompaniya joq bolghandyqtan, internetting damuy jekelegen jelilerding biriguine kóp әserin tiygizdi. 1997 jyly internetke 10 million kompiuter qosylyp, 1 millionnan astam domendik attar tirkelgen bolatyn. Sodan bastap internet aqparat almasudyng eng tiyimdi qúralyna ainaldy.

Elektrondy poshtanyng tarihy

Elektrondy poshtanyng payda boluyn 1965 jylgha jatqyzugha bolady. Osy jyly Massachusetk tehnologiyalyq institutynyng qyzmetkerleri Noeli Morris pen To Van Vlek, CTSS (Compatible time sharing system) operasiyalyq jýiesine arnalghan MAIL baghdarlamasyn jasaghan. Ol eng alghash IBM 7090/7094 kompiuterine ornatylghan.

Týpnúsqadaghy taqyryp: ««Qúltemirler» soghysy kýiretip ketpesin »

«Aq jelken» jurnaly», 16-19-better, №11, 2010