Elbasymyz N.Á.Nazarbaevtyng «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» baghdarlamalyq maqalasynda kórsetilgen «Jahandaghy zamanauy qazaqstandyq mәdeniyet» jobasyn negizge ala otyryp, «Áziret Súltan» memlekettik tarihiy-mәdeny qoryq-muzeyi Mәngilik El iydeyasyn ústanghan últymyzdyng tarihy men mәdeniyetin, ruhaniyatyn nasihattau júmystaryn  tyng serpinmen qolgha alyp otyr.

Býgingi tanda atalmysh joba ayasynda atqarylghan júmystar ózining ong nәtiyjesin berip otyr. Qanshama  tarihy nysandardyng orny anyqtalyp,  arheologiyalyq zertteuler jýrgizilip, tarihy oryndargha ashyq aspan astyndaghy ekspozisiyalar qúrugha mýmkindikter ashyluda. Arshylghan nysandardy qalpyna keltiru el iygiligine asyru maqsatynda «Áziret Súltan» memlekettik tarihiy-mәdeny qoryq-muzeyi aumaghynda ornalasqan «Han ordasy», «Han meshiti» oryndary men «Mýsәllә», «Tәkiya», «Jeti ata», «Darbaza» qaqpalary túrghyzylghan bolatyn. Endi  ótken tarihymyzdan syr shertetin oryndargha arnayy joldar salynyp, ekskursiyalyq baghyttar ashylatyn kýn de alys emes.

Osy orayda ortaghasyrlyq ruhany eskertkishterding biri «Qyluet» jerasty meshitining ekspozisiyasyn da jana zaman talabyna say etip qayta jasaqtau kezek kýttirmeytin mәsele.  Búghan deyin de Qyluet jerasty meshiti muzeyinde «Islam dinining tarihy» taqyrybynda ekspozisiya qúrylghan bolatyn. Alayda, islam dini tarihy keng auqymdy taqyryp bolghandyqtan ekspozisiya  óz dengeyinde tolyq ashylmaghandyghy, jәdigerleri de jetkiliksiz bolghandyghy da esh jasyryn emes. Osyghan oray, olqylyqtyng ornyn toltyrugha 2015 jyly Qyluet jerasty meshiti muzeyine birqatar reekspozisiya júmystary jýrgizildi. Áli de tómendegidey júmystar aldyn-ala atqarar kezegin kýtude:

1. Muzey edenine tóselgen qyshtardy qayta auystyryp janalau.

2. Ashyq aspan astynda ornalasqan oshaqtardyng oryndaryn qayta qalpyna keltiru.

3. Qazba kezinde tabylghan qúdyqtar men tashnaulardyng (septiyk) oryndaryn sol zamangha sәikestendiru.

Ayta ketu kerek ortaghasyrgha tiyesili búl  ruhany keshen erekshe tәrbiyelik mәnge iye. Keshen on segiz bólmeden túrady, kýn keshuge jәne qúlshylyq-ghibadatyn atqarugha qolayly jaghday jan-jaqty qarastyrylghan. Qyluette Qoja Ahmet Yasauy saldyrghan bir adamdyq «Ghar» bólmesine qosa «Meshit» bólmesi, «Jamaghathana» bólmesi,  «Sharuashylyq» bólmesi, «Qújyra» bólmeleri, ystyq su dayyndaytyn, «Taharathana» bólmeleri ereksheligimen kózge úrady.  Orys ghalymy V.A.Gordlevskiydin  «Konsepsiy istory Turkestanskogo svyatilisha» enbeginde «Qyluet» meshitining qonaq ýileri men jylqy baylaytyn at qoralary da bolghandyghy jayly mәlimet keltirilgen.

Tariyhqa ýnilsek, «Qyluet» degen úghym H ghasyrda payda bolghan. «Qyluet» sózi arabsha «Haluәtun» - jalghyz, jeke ómir sýruge úmtylu» degen sózden shyqqan, sonymen týrkimen tilinde «Qyluet» - «qúpiya» degen maghyna beretindigin ghalym S.M.Davydov ózining «Sufizm v Turkmenii» degen enbeginde jazady. «Islam, Ensiklopediya slovari» kitabynda «Qyluet» úghymy sufizmning bir salasy retinde H ghasyrdan bastap týrki tildes halyqtar arasynda payda bolyp, HIV ghasyrgha deyin Tayau shyghys pen býkil músylman әlemine keng etek jayghandyghy jazylady. Alayda payghambarlyq uahy bolghangha deyin Múhammed (s.a.u.) jeke ýngirde jiyi-jii oqshaulanghandyghyn da әste esten shygharmauymyz qajet sekildi.

Qoja Ahmet Yasauy ómir sýrgen HII ghasyr túsynda sopylyq ilimning qarapayym halyq qana emes iri din ókilderi men biyleushi top ókilderi de moyyndaghanyn, islam dinining týrki halyqtary arasynda taraluy men ornyghuyna ýlken әser etkendigi bayqalady. Qoja Ahmet Yasauiyding shәkirti әri tuysy Mәulana Safy ad-din Oryn Qoylaqynyng «Nasabnama» qoljazba shejiresinde Ahmet Yasauiyding әkesi Ibrahim shayyqtyng ózi otyzgha juyq «Qyluet» meshitterine shәkirt baulyghyndyghy aitylady. Al, Qoja Ahmet Yasauiyding ózi eluden asa «Qyluet»  júmysyna basshylyq jasap, tól  shәkirtterin shartarapqa diny bilim beru ýshin attandyryp otyrghandyghy aitylady.  Sonymen qatar, atalmysh qoljazbada   Sadr shayyqtyng balasy Danyshpan Zarnúqy (Qoja Ahmet Yasauiyding inisi әri shәkirti) «Týrkistanda qyryq jyl qyluet meshitinde qyzmet etip, ústazy Qoja Ahmet Yasauy ony Otyrargha jiberip, onda qyryq jyl qyluet meshitterin basqaryp, jetpis jyl Qyzyrmen súhbatta bolghandyghyn jәne Otyrarda mәngige tynys tapqandyghyn» jazady.

Tarihshy, ghalym M.Túyaqbaev «Týrkistan syrlary» kitabynda týrli dengeyde «Qyluet» meshitterining mindetin atqarghan «Kishi Qyluet», «Qúmshyq ata», «Shildehana», Shәmet Ishan meshiti, «Imam Marghuzi» meshiti qúrylystarynyng qaldyghy osy kýnge deyin saqtalghandyghyn, songhy jyldary «Qúmshyq ata», «Shildehana», Shәmet Ishan meshiti,  «Imam Marghuzi» meshitteri qayta qalpyna keltirgendigin, «Kishi Qyluet» «Ýlken Qyluet» siyaqty tarihy oryndardyng 1942 jyly búzylyp, kirpishteri may zavodyn («Antibiotiyk») salugha júmsalghandyghyn jazghan.

Qyluet meshitine jýrgizilgen arheologiyalyq qazbalardyng esebine sýiensek, ekinshi dýniyejýzilik soghysy jyldarynan keyin  «Qyluet» jerasty meshitine birneshe arheologiyalyq zertteuler jýrgizilgen eken. 1972-1973 jj. Arheologiya instituty men Mәdeniyet ministrligi birlesip, belgili arheolog T.N.Senigovagha qazba júmysyn jýrgizudi tapsyrghan. T.N. Senigova 1942 jyly búzylyp alynghan qabyrghalarynyng izin tabu maqsatynda arheologiyalyq barlau — (transheyalyq әdispen) jýrgizgen. Qazba nәtiyjesinde tabylghan keramikalyq jәne  stratigrafiyalyq materialdargha sýiene otyryp, búl qúrylystyng salynu merzimin HV-HVI ghgh. dep anyqtaydy. Alayda, T.N.Senigova «Qyluet» meshitining eng kóne bóligi dep esepteletin jer astyndaghy «Ghar» bólmesining ishi-syrtyna stratigrafiyalyq zertteu jýrgizbegendigin, osynyng saldarynan alyp keshenning datasyn anyqtauda óreskel qatelik jibergenin keyingi zertteushi arheologtar E.Smaghúlov, Q.IYtenov, M.Túyaqbaevtar anyqtap berdi.

«Ghar» siyaqty jeke adamnyng ómir sýruine arnalghan bólmeler Týrkistandaghy Qarnaq eldi mekeninde, Sayram meshit qúrylysynda, Manghystau ónirindegi Shopan ata meshiti, Beket ata meshiti, Shaqpaq ata meshiti, Súltan Ýpi meshiti,  Búharadaghy Bahauitdin qúrylys kesheninde, Piskent audanyndaghy «Yantaq» selosynda, Samarqandaghy Shahy Zinda qúrylysynda, Tashkenttegi Zaynutdin – baba kesenesinde jәne Qúsam inb-Abbas kesenesinde kezdesedi. Sonday-aq, Mәulana Safy ad-din Oryn Qoylaqynyng «Nasabnama» enbeginde múnday meshitter Otyrarda jәne Syrdyng batys betindegi Zernúq (Uәsidys) qalasynda da bolghandyghy aitylghan.

Arheolog, ghalym M.Túyaqbaev «Týrkistan syrlary» kitabynda: «Qoja Ahmet Yasauy ómir sýrgen «Ghar» bólmesining ereksheligi «balh» әdisimen qalanghan tórt qyrly kýmbezben jabylghan. Qabyrghalarynyng úzyndyghy 135h135 sm., biyiktigi 175 sm. Qúrylys 25H25 sm kiripishterden bir jarym qatar qalyndyqpen qalanghan, jer betinen 4-4,5 metr terendiktegi asa ylghaldy bólme. Qabyrghanyng eki shetinde may sham qoyatyn oryn  da qarastyrylghan dep jazghan.

1929 jyly orys ghalymy V.A.Gordlevskiyding týrkistandyqtardan estigen deregine sýiensek, qysqy shilde (25 jeltoqsan – 5 aqpan aralyghy) kezinde Týrkistangha Orta Aziya men Kavkazdan 25 mynday adam jyl sayyn jinalyp, Qyluetke týsetin bolghan. Qyluette qyryq kýn qúlshylyq jasaghan. Sol kezde býkil Týrkistan halqy ziyaratshylargha as-su tasyghan. Odan bólek Qúmshyq ata meshiti, Shildehana meshiti jәne  Qarnaqtaghy Shәmet ishan meshiti, Shobanaq eldi mekeninde ornalasqan «Imam Marghuzi» meshitterinde de osy ýrdis  jalghasqandyghyn atap ótken. Mәulana Safy ad-din Oryn Qoylaqynyng «Nasabnama» enbeginde de qyluetke adamdar jazghy shilde jәne  qysqy shildede týsip, onda qyryq kýn diny bilimin jetildirip, qyryq birinshi kýn shyghatyndyghyn atap ótken.

Osynday qúrylystyng qayta qalpyna keltirilip, múrajay retinde ashyluyna nemis skuliptory, A.L.Shmidting sinirgen enbegi orasan. Ol  1940 jyly qúrylystyng maketin aghash, papie-mashe, qaghaz ben sazdy paydalanyp jasap qaldyrdy. Maketting týpnúsqasy muzeyde әli saqtauly. Qyluet jer asty meshiti HII ghasyrda negizi qalanyp, 1942 jylgha deyin orny saqtalghan. Bolashaqta qúrylghaly otyrghan muzey ekspozisiyasynyng әr bólmesi sol zamanda atqarghan qoldanysyna sәikestendirilip, Qoja Ahmet Yasauiyding ómiri men artynda qalghan múralary, shәkirtteri jayly mәlimetter ekspozisiyada aiqyn kórinis tabatyn bolady. Qyluet jer asty meshiti muzeyi ótken tarihymyzben ruhany mol múralarymyzdy býgingi úrpaqqa ýzilmes asyl tinimen jetkizeri dausyz.

Baybolov Berik, Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz