Zayyrlylyqtyng dindegi dәstýri jәne ruhany bastaulary

Din jalpy adamzattyng mәdeny tarihynda eleuli yqpaly boluymen qatar, jeke adamnyng túlghalyq qalyptasuynda, sonday-aq qoghamdyq qatynastardyng zamanauy ýderisterinde de atqarar  manyzdy qyzmeti bar, kýrdeli qúbylys. Din adamnyng ruhany bolmysynan tamyr tartqandyghymen onyng ishki jan dýniyesin qalyptauymen qosa, adamdy qoghamdyq ortamen ýilesimge әkeletin  bilim jýiesi bolugha tiyisti. Din  qúbylysy – kiyeli qasiyettilik sipatqa ie aksiologiyalyq senimge negizdelgen, etikalyq normalary men moralidyq tújyrymy naqty jәne diny ghúryptyq qyry men qúlshylyq sharttylyqtary bar diny senim instituty. Din adamnyng ojdanymen tarazylanyp qabyldanatyn Qúdaylyq zan, biraq, din tek qana jeke adamdy ghana emes, tútastay qoghamdy, mәdeniyetti qalyptastyrushy kýsh ekendigi tarihy shyndyq. Dinning qoghamdyq-әleumettik mәni zor. Árbir qogham otbasynan, otbasy jeke adamdardan qúralatyn bolsa, әrbir adamnyng jeke basynyng ar-ojdany ony túlgha retinde ózine, әlemge, memleketke, әriyne, Jaratushygha baylanysty jauapkershiligi bar tirshilik iyesi dep biregeylendiredi. Ar-ojdan ýni – búl túlghanyng Ruhynyng qalauy. Osy túrghydan qarasaq dinning maqsaty adamnyng ar-ojdan ýnimen úshtasyp, adamgershilik qaghidalargha qayshy kelmeuge tiyisti.

                           «Álemdegi dinderding týp maqsúty,

                                    Ýsh nәrseden búljymay qúshaqtasar,

                                    Qúday bar, újdan dúrys, qiyamet shyn

Esh dinning maqsúty joq múnan asar»

Din adamdy bir bauyr qylmaq edi,
Ony bólip, dúspandyq qaru jasar.
«Injil» «Qúran» – bәri aityp túrsa-daghy,
Adasyp ardan kýsip qara basar.

(Sh. Qúdayberdiúly)

degen din ghúlamasynyng sózine qúlaq assaq ta osy aqiqatqa menzeydi. Degenmen, býgingi kýnning shyndyghy, din atyn jamylghan ekstremizmning beleng aluymen kórinis berip túr. Sondyqtan da, elimizde memleketimizdegi zayyrlylyq qaghidattaryn ghylymy negizdeu, din atyn jamylghan ekstremizmning aldyn alu oghan zandyq túrghyda tosqauyl qon, qoghamnyng ishki tútastyghy men túraqtylyghyna iritki salugha jol bermeu   mәseleleri ózektilikke iye.

Biyl Memleket basshysynyng tapsyrmasymen Diny ekstremizm men terrorizmge qarsy әreket jónindegi memlekettik baghdarlama iske qosyluy tiyis. 2017-2020 jyldargha arnalghan osynau manyzdy qújat jayynda Elbasy ózining songhy Joldauynda atap ótken bolatyn: «Qazirgi zamanda adamzat terrorizmning beleng aluymen betpe-bet kelip otyr. Búl rette destruktivti kýshterdi qarjylandyratyndargha, sheteldik terroristik úiymdarmen baylanys jasaytyndargha qarsy kýres jýrgizu isi negizgi mәsele bolyp sanalady.       Diny ekstremizmdi nasihattaudyng aldyn alu, әsirese internet pen әleumettik jelide onyng jolyn kesu júmysyn jýrgizu kerek.      Qoghamda, әsirese, diny qarym-qatynas salasyndaghy radikaldy kózqarasqa baylanysty kez kelgen әreketke «mýlde tózbeushilikti» qalyptastyruy kerek.  Bas bostandyghynan aiyru oryndarynda sottalghandardy teologiyalyq túrghydan sauattandyru qyzmetterining maqsatty júmysy úiymdastyrylugha tiyis. Óskeleng úrpaqty ruhani-adamgershilik ruhynda tәrbiyeleu ýshin qosymsha qadamdar jasau kerek. Búl iske memlekettik emes sektordy jәne diny birlestikterdi belsendi týrde tartu qajet»

Qazaqstanda tәuelsizdik alghan uaqyttan beri din men sayasat qatynasynda biraz tәjiriybe jinaqtaldy. Din turaly zandar qabyldanyp, zang jobalary men baptar tolyqtyrular men ózgeristerge úshyrady. Búlar qúqyqtyq jaghynan jasalyp jatqan is sharalar. Terrorizmmen kýres strategiyasy qabyldandy. Zanda Hanafy mektebi men Hristian pravoslav mektebining tarihy róli moyyndalatyndyghy kórsetildi. Negizinen búl sheshimder memleketting din sayasatynyng baghytyn da anyqtaydy.

Bizding elimizdegi dinge basty qatysty qaghida búl zayyrlylyq ústanymy. Ata Zanymyzdyng 1-baby, 1-tarmaghynda «Qazaqstan Respublikasy ózin demokratiyalyq, zayyrly, qúqyqtyq jәne әleumettik memleket retinde ornyqtyrady, onyng eng qymbat qazynasy – adam jәne adamnyng ómiri, qúqyqtary men bostandyqtary» degen qasterli qaghidattar qazaq dalasynyng san ghasyrlyq tarihiy-ruhany tәjiriybesinen bastau alyp, býgingi ýderistermen toghysyp jatyr.Zayyrly memleketting zandaryna say adamnyng diny senim bostandyghy qorghalatyndyqtan, kóp konfessionaldy jәne kópetnosty elimizding jaghdayynda qanday da bir diny senimning kózqarastaryn tanugha tyiym salynatyndyqtan «din memleketten  bólek» degen ústanym bar. Búl dinning qogham ómirindegi ornyn joqqa shygharu ýshin emes, dinning memleket sayasatyna qol súqpay, beytaraptyq saqtaytyndyghyn bildiredi jәne dinning sayasilanuy arqyly belgili bir mýddeli toptardyng iydealogiyalyq qúralyna ainaluynan saqtanudaghy basty qaghida bolyp sanalady.

Zayyrly qúqyq – diny sharttargha negizdelmegen qúqyq, al zayyrly memleket – diny senim aqidalaryna sýienbegen memleket dep bilemiz.  Zayyrlylyq orys tilindegi «svetskosti» úghymy, batystaghy «laisizm», «sekuliyarizm» ústanymdarynyng balamasy retinde qoldanyluda. Sayasy biylikting quatyn dinnen almauy, konstitusiyasyn dinge negizdemeui, belgili bir dindi qoldamauy, barlyq din ókilderine teng qúqyq berui, din jәne memleket isterining ajyratyluy siyaqty negizgi ústanymdardyng osy laisizmge tәn basty qaghidattar ekeni belgili. Osynday funksiyalardy qamtyghan - laisizmning mazmúnynda din jәne dýniye, jamaghat jәne qoghamnyng ózara ajyratyluy, bir birine aralaspauy, adamdardyn  dinine nemese ateist boluyna qarap baghalanbauy, tómendetilmeui, erkin qúlshylyqtaryn oryndauyna mýmkindik berilui nemese oryndaugha mәjbýrleuding bolmauyn qarastyrghan.

Alayda, zayyrlylyq tek qana qúlshylyq pen senim bostandyghy nemese memleket pen dinning ózara ajyratyluymen shektelmeydi, onyng negizgi maqsaty jeke túlghany syrttan tanylghan dinderding jәne iydelogiyalardyng qysymynan qorghaudy qútqarudy kózdeydi. Búl túrghydan kelgende Qazaqstangha keyingi uaqytta belsendiligimen kózge týsken, әrtýrli terorlyq әreketke barushylar óz әreketin diny túrghyda negizdeuge qoldanghan «salafiylik» aghymnyng iydeologiyalyq qúrsauyna óz azamattaryn baqylausyz berip qoiy memleketting ishki túraqtylyghy men qauipsizdigine núqsan keltiredi. Basqa da kóptegen diny aghymdar men hristian missionerlerge diny iydeologiyalyq kenistikti berip, baqylausyz qaldyru memleket qauipsizdigine zor qauip tóndiredi.

Din men memleket arasyndaghy zayyrlylyq ústanymynyng ayasy men qyzmetteri, tarihi, bolmystyq qatynasy, qoldanu tetikteri ghylymy teoriyalyq, praktikalyq jaghynan kórinis tabuy ýshin Qazaqstannyng eshkimdi qaytalamaytyn ózindik zayyrlylyq konsepsiyasy, diny bilim beru jýiesi janghyrtylyp qayta qalyptastyryluy tabighy shart. Islam sharighaty ayasynda da zayyrlylyqqa tәn qúndylyqtar kórinis tapqany mәlim. Onyng eng manyzdysy – diny senim bostandyghy qaghidasy. Islam ilimin eng kemel, eng aqiqat senim dep bilu, ózge dindi ústanushylargha shek qoymaydy, zәbir kórsetpeydi, qamqorlyqsyz qaldyrmaydy. «Dinde zorlyq joq» degen qaghida  Qúran ayattarynan bastau alyp, Múhammed payghambardyng ónegesine negizdelip, ózge din ókilderine degen qúrmetke, islamnyng ruhani-adamgershilik ústanymdaryna negiz bolghan. Dinaralyq qatynas qaghidattaryn, diny senim men ar-ojdan bostandyghyn bekitken alghashqy qújattar «Mәdina kelisiminde» kórinis tauyp, ózge din ókilderine qamqorlyq jasaudan, mal-mýlkine qol súqpaudan, músylman memleketindegi qogham mýsheleri bolyp tabylatyn ózge din ókilderimen beybit, teng kórshilik qatynasta bolu ýlgisinen kórindi.  Q. A. Yasauiydin: «Sýnnet eken, kәpir de bolsa berme azar» degen ústanymy qoghamdaghy ruhany tepe-tendik pen kelisimdi saqtaugha baghyttalghan. «Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep» degen Abaydyng dinning ózegin Haqqa mahabbattan, meyirimnen izdeui   býginde ózektililigin joymaghan aqiqat.  Búl dәstýrdi janghyrtu egemen elimizding bayandylyghy ýshin jasaluy tiyis: sayasilanghan dinnen saqtanu ýshin, dindi sayasattyng qúralyna ainaldyrudan aulaq bolu ýshin qajet. Biraq, dinning negizgi mәnine de, manyzyna da basa nazar audara otyryp, ony qoghamdaghy jana zaman talaptaryna say oryndy paydalana biluge úmtylys jәne onyng dәstýri qazaq qoghamynda búrynda da bar edi. Mәselen, Alash qozghalysynyng iri reformatory B.Syrtanov  1911 jyly «Qazaq eli» ustavyn jazyp shyqty. Onda «Adam balasynyng qúqy turasynda» dep atalatyn II tarauynyng 10 babynda: «Qazaq elinde adam balasynyng bәri teng qúqyly. Dinine, qanyna, tegine, nәsiline qarap adamdy qorlaugha jol joq. Adam tek zakon hәm Qúday aldynda jauap beredi» dep jazdy. «Alash» partiyasynyng 1917 jyly túratyn Baghdarlamasynyng IV tarauynda: «Din isi memleket isinen aiyryluy boluy. Din bitkenge teng qúqyq. Din janggha erik. Kiru-shyghu jaghyna bostandyq. Muftiylik qazaqta óz aldyna boluy. Neke, talaq, janaza, balagha at qoiy siyaqty ister mollada boluy, jesir dauy sotta qaraluy» degen qúqyqtyq norma kórsetildi. Baghdarlamadaghy «Din isi memleket isinen aiyryluy boluy» degen norma zayyrlylyqtyng negizgi ústanymy ekendigi belgili. Zayyrlylyq ústanymyn negizge almaytyn memleketterde diny fanatizm nemese sayasy lankestikting biylikke ýstemdik etu mýmkindigi jogharylaydy. Diny fanatizm - nadan dindardyng óz diny aqidalaryn absoluttik aqiqat retinde qabyldatyp, basqa diny tanymdaghylardyng jolyna «shirk» retinde ýkim shygharyp, sayasy biylikti óz yqpalyna alyp, Allanyng atynan sóileuge beyimdeledi. Sondyqtan din erkindigin diny jәne sayasy fanatizmge qarsy qorghanudyng birden bir joly zayyrlylyq ústanymy jәne onyng kópqyrly funksiyalary bolu kerek «Biz búqara sanasyndaghy dinshildikting artuyna әzir boluymyz kerek, onda túrghan qaterli eshtene joq. Jalpy din ózdiginen ónegeli aqiqattan bóten eshtene ýiretpeydi. Jalghyz-aq, bizge qauip tóndiretini: diny bilimimizding dengeyi onsha joghary bolmay otyrghany»  dep atap kórsetti elbasy Núrsúltan Nazarbaev «Álemdik jәne dәstýrli dinder kóshbasshylarynyng II sezinde sóilegen sózinde.

Sondyqtan «din memleketten bólingendigi» biylikting dinge beytarap qarauy emes, zayyrlylyqtyng búl ústanymyna say – din sayasatqa qúral bolmauy ýshin memlekettik biylik pen diny biylikting ajyratyluy. Bizding elimizge layyqty zayyrlylyq konsepsiyasy qazaq halqynyng jýrip ótken tarihymen tyghyz baylanysty bolugha tiyisti. Elbasynyng «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» atty maqalasynda kóterilgen ózekti mәseleler әlemdegi jana tarihy kezenning dýbirli ýderisterine kósh týzep, birtútas últ retinde qadam basuymyzgha baghyt siltegen. Sanadaghy taptauryndardan arylu, jahandanudyng dauylyna tótep bere otyryp, janghyrudyng jaghymdy jaqtaryn qoldana bilu. Onyng basty sharty: «Ájeptәuir janghyrghan qoghamnyng ózining tamyry tarihynyng tereninen bas­tau alatyn ruhany kody bolady. Jana túrpatty janghyrudyng eng basty sharty – sol últtyq kodyndy saqtay bilu» dep úsynyluy jәne onyng sebebi «Eger janghyru elding últtyq-ruhany tamyrynan nәr ala almasa, ol adasugha bastaydy» dep tújyrymdaluy últtyq iydeologiyanyng ózektiligi arta týsuining taghy bir kuәsi. Maqalada «últtyq biregeylikti saqtau men Últtyq janghyru degen úghymdardy úshtastyra otyryp, onyng ózin últtyq sananyng kemeldenuining sharty» dep tújyrymdap «Onyng eki qyry bar. Birinshiden, últtyq sana-sezimning kókjiyegin keneytu. Ekinshiden, últtyq bolmystyng ózegin saqtay otyryp, onyng birqatar sipattaryn ózgertu» dep týiindeydi.  Patriottyq tәrbiyeni «Tughan jer» baghdarlamasy ayasynda damytu jәne ruhany dәstýrding basty negizderining biri retinde «Qazaqstanyng qasiyetti ruhany qúndylyqtary» nemese «Qazaqstannyng kiyeli jerlerining geografiyasy» jobasy kerek» degen iydeyany úsyna otyra «IYdeyanyng týpki tórkini Úlytau tórindegi jәdigerler keshenin, Qoja Ahmet Yasauy mav­zoleyin, Tarazdyng ejelgi eskertkishterin, Beket ata kesenesin, Altaydaghy kóne qorymdar men Jeti­sudyng kiyeli mekenderin jәne basqa da jerler­di ózara sabaqtastyra otyryp, últ jadynda birtútas keshen retinde ornyqtyrudy menzeydi. Múnyng bәri tútasa kelgende halqymyzdyng últ­tyq biregeyligining myzghymas negizin qúray­dy» tarihy nysandardy da naqty ataydy. «Qazaqstannyng qasiyetti jerlerining mәdeniy-geografiyalyq beldeui – neshe ghasyr ótse de bizdi kez kelgen ruhany jútandyqtan saqtap, aman alyp shyghatyn simvoldyq qalqanymyz әri últtyq maqtanyshymyzdyng qaynar búlaghy. Ol – últtyq biregeylik negizderining basty elementterining bir» dey kele maqalada bolashaqta osy baghytta atqarylar oqu-aghartu, aqparattyq nasihat, turistik baghyttardy anyqtau mәseleleri naqtyly bayandalady. Elbasynyng osynau zor baghdarlamalyq maqalasynan ruhany janghyrudyng bizding tarihy ruhany tamyrymyzdan qol ýzbeu arqyly atqarylar is ekendigine qózimiz jetedi. Sondyqtan әrbir ruhany janghyrudyng diny dәstýrmen sabaqtastyghy barlyghyn eskere otyryp, elimizdegi dәstýrli dinning negizgi qaghidattarynyng jana zaman talabyna say qayta qaralyp, ruhaniy-diny dәstýrimizge say janghyrtyluy manyzdy ekendigine nazar audaramyz.

          Paydalanghan әdebiyetter:

1. Nazarbaev N.Á. Álemdik jәne dәstýrli dinder kóshbasshylarynyng II sezinde sóilegen sózi. Álemdik jәne dәstýrli dinder liyderlerining «II siezi». –Almaty, 2006. – 147 b.
2. Nazarbaev N.Á. «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru»
3. Nazarbaev N.Á. «Qazaqstannyng ýshinshi janghyruy: jahandyq bәsekege qabilettilik»

  A. Meyirmanov, QR BGhM GhK Filosofiya,

 sayasattanu jәne dintanu institutynyn

 agha ghylymy qyzmetkeri

Abai.kz