- Ángimemizdi tarih qoynauyna ketken barys jylynyng elimizding demografiyalyq jay-kýiine qanshalyqty әser etkeninen bastasaq...
- Barys degenimiz elimizding simvoly ghoy. Jalpy alghanda, 2010 jyl jaman bolghan joq. Aghymdy statistika boyynsha 365 myng bala ómirge keldi. Ókinishke qaray, 147 myng adam ómirden ótti. Árbir kýn sayyn Qazaqstanda myng bala tuyp otyrdy. Al Almaty qalasynda kýn sayyn 100 bala tuady. Tabighy ósimdi aitatyn bolsaq, 365 myng bala ómirge kelse, 147 myng adam qaytys bolghanyn esepke alghanda, 218 myng adam tabighy ósimge qol jetkizgenbiz. Búl tabighy ósim ghana, al oghan kóshi-qonnan qosylatyn adam sanyn qosayyq. Barys jylynda elimizden 50 myng adam ketse, 80 myng adam kelgen. Kelgen adamdardyng kópshiligi derlik - ózimizding qandastarymyz. Sonda jalpy sany 250 myngha, yaghny shiyrek million adamgha óskenbiz.Osy ýrdispen ketetin bolsaq, әr tórt jyl sayyn 1 million adamgha ósetin bolamyz. Qazirgi kezde, 2011 jyldyng 1 qantarynan bastap, qazaq halqy tabighy ósimmen migrasiyalyq ósimdi qosa eseptegende, 10 million 620 myng adamgha jetip otyr. Payyzdyq ólshemmen alghanda, 65 payyzgha jetip otyrmyz. Uaqyt toqtap qalghan joq qoy. Amanshylyq bolsa, endi shamaly jyldan song jalpy halyqtyng ýshten ekisin qúraytyn bolamyz. BÚÚ-nyng kriyteriyi boyynsha memleketting halqynyng ýshten ekisi jergilikti halyqtan qúralghan bolsa, ol memleket kópúltty memleket bolyp eseptelinbeydi.

- Ángimemizdi tarih qoynauyna ketken barys jylynyng elimizding demografiyalyq jay-kýiine qanshalyqty әser etkeninen bastasaq...
- Barys degenimiz elimizding simvoly ghoy. Jalpy alghanda, 2010 jyl jaman bolghan joq. Aghymdy statistika boyynsha 365 myng bala ómirge keldi. Ókinishke qaray, 147 myng adam ómirden ótti. Árbir kýn sayyn Qazaqstanda myng bala tuyp otyrdy. Al Almaty qalasynda kýn sayyn 100 bala tuady. Tabighy ósimdi aitatyn bolsaq, 365 myng bala ómirge kelse, 147 myng adam qaytys bolghanyn esepke alghanda, 218 myng adam tabighy ósimge qol jetkizgenbiz. Búl tabighy ósim ghana, al oghan kóshi-qonnan qosylatyn adam sanyn qosayyq. Barys jylynda elimizden 50 myng adam ketse, 80 myng adam kelgen. Kelgen adamdardyng kópshiligi derlik - ózimizding qandastarymyz. Sonda jalpy sany 250 myngha, yaghny shiyrek million adamgha óskenbiz.Osy ýrdispen ketetin bolsaq, әr tórt jyl sayyn 1 million adamgha ósetin bolamyz. Qazirgi kezde, 2011 jyldyng 1 qantarynan bastap, qazaq halqy tabighy ósimmen migrasiyalyq ósimdi qosa eseptegende, 10 million 620 myng adamgha jetip otyr. Payyzdyq ólshemmen alghanda, 65 payyzgha jetip otyrmyz. Uaqyt toqtap qalghan joq qoy. Amanshylyq bolsa, endi shamaly jyldan song jalpy halyqtyng ýshten ekisin qúraytyn bolamyz. BÚÚ-nyng kriyteriyi boyynsha memleketting halqynyng ýshten ekisi jergilikti halyqtan qúralghan bolsa, ol memleket kópúltty memleket bolyp eseptelinbeydi.
- Al esigin endi ghana ashqan qoyan jylyna qanday demografiyalyq boljam aitasyz?
- Qoyan jyly qazaq ýshin jaman jyl emes. «Qoyan-qoltyq aralasyp jatyrmyz» dep jatady. Qoyan jyly kók kórpe býlkildep jatu kerek. Qyz-kelinshekter onyng shanyn beker shygharmau kerek. Kók kórpening astynan kóptegen «kójekter» shyghuy kerek. Qoyan - óte tez ósetin ja­n­uar. Qúday búiyrtsa, osy jyly kem degende 370 myng bala tuady. Ómir ghoy, 150 myng adam dýniyeden ótui mýmkin. Sonda 220 myng adamgha tabighy ósim bolady. Oghan kóshi-qonnan keletin biylghy 40 mynday ósimdi qosayyq, sonda 260 mynday ósemiz.
- Qazaq halqynyng jalpy sany boyynsha qay oblys aldynghy orynda keledi?
- Qazaqtardyng jalpy sany men olardyng ýlestik payyzy joghary bolyp otyrghan oblys, ol - Ontýstik Qazaqstan oblysy bolyp otyr. Ontýstik Qazaqstan oblysy 1 mln. 785 myng 992 adammen 72,32 payyzdy alyp, oblystar arasynda birinshi orynda keledi. Osy 72,32 payyz bizding bolashaghymyzdy kórsetedi.
- Jalpy, Qazaqstanda otbasy sayasaty qalay jýrgizilude? Demografiyanyng ósimine otbasy sayasatynyng әseri qanshalyqty yqpal etedi? Kóp balaly analar kóbengde me, әlde azangda ma?
- Búl saualyng óte oryndy. Otbasygha, әielge, balagha degen qamqorlyq bizde joq emes, әriyne, bar. Biraq jetkilikti dәrejede emes. Bizdegi balagha beriletin jәrdemaqy­ny salystyrmaly týrde aitsaq, Ukrainagha qaraghanda 1,5 ese, Belorussiyagha qaraghanda 2 ese, al Reseyge qaraghanda 5 ese tómen eken. Qúr әnsheyin «berip jatyrmyz, alyp jatyrmyz» dep aitamyz, shynyn aitqan­da, jas otbasylargha, analargha jaghday jasau jaghy kemshin bolyp otyr. Mәselen, Reseyde «analyq kapital» - 10 myng dollar. Bizding әielderge 10 myng dollar bershi, 10 bala tuyp tastaydy auyldyq jerde. Sol sebepti elimizding demografiyalyq ahualyn odan әri jaqsarta týsu ýshin otbasylyq sayasatta әleumettik jaghdaydy kóteru kerek. Dәl osyghan baylanysty men óte qajetti úsynysymdy aitayyn. Mysaly, Altyn alqany jetinshi balagha beredi, Kýmis alqany altynshy balagha beredi. Al tórtinshi, besinshi bala qayda qalady sonda? Negizgi eldi ósiretin osy tórtinshi jәne besinshi bala emes pe? Qalada joghalyp ketken tórtinshi bala men auylda siyrek kezdesetin besinshi balany qazir qayta qalyptastyru kerek. Negizi, ósim beretin tórtinshi jәne besinshi balany otyzdan asqan, qyryqqa tayau qalghan әielder bosanady. Mine, solargha jaghday jasau әste qajet bolyp otyr. Altyn men kýmis bar bolsa, nege qola alqany shygharmasqa. Mәselen, sporttaghyday altyn, kýmis, qola degendey. Bes balany bosanghan anagha qola alqany taghayyq. Álbette, ol Altyn alqa men Kýmis alqanyng dәrejesin­dey bola qoymas, biraq kóp otbasygha әleumettik túrghyda kómek bolugha tiyis. Balalaryn balabaqshagha ornalastyruda, auruhanagha qaraluda jenildikter berilse, sonyng ózi jeter edi, әzirge. Búdan bólek, otbasynda tórt-bes balanyng әkesi bolyp otyrghan erlerdi de yntalandyru kerek-au. Búl úsynysymdy «Núr Otan» HDP tóraghasynyng birinshi orynbasary Núrlan Nyghmatulinge aittym. Ol mening shәkirtim bolyp keledi. Ol rizashylyghyn jәne tandanysyn bildire otyryp: «Al erlerdi qaytemiz?» dedi. Men oilanyp qaldym. Sodan keyin: «Erlerdi de marapattau kerek» dedim. Mәselen, tórt balasy bar erlerdi arnayy «Ardaqty әke» siyaqty belgimen marapattau kerek. «Al orysshasy qalay bolady endi?» dedi. Orysshasyn «Otes molodes!» dep atau kerek dedim. Osynday úsynystar engizilip jatsa, búl qoghamda jaghymdy pikir tudyrar edi. Naghyz «beby bumdy» jasaugha bolady múnymen. Kóptegen otbasynda kóp balaly bolugha niyet bar, biraq «әtten, tonnyng keltesi-ay» degendey, әleumettik jaghday bolmay otyr. Osy baghyttaghy júmystar ýdemeli túrghyda jýrgizilui qajet.
- Búl úsynystar jýzege asyp jatsa, 2020 jylgha deyin 20 million halyqqa jetu maqsatyn orynday alamyz deysiz ghoy...
- Álbette, bolatyn sharua. 2020 jylgha qaray qazaqtyng demografiya­lyq minez-qúlqy búzylmasa, 2023-2024 jyl­dary 20 million halyqqa jetip qalatynymyz anyq.
- Demografiyalyq minez-qúlyq qay uaqytta búzylady?
- Eger әr otbasynda 2 baladan artyq sәby dýniyege kelmese, onda búzyldy dep aitugha bolady. Al eki baladan tómen bolsa, ol halyq qúrdymgha ketti degen sóz. Osyghan deyin de talay aittym, birinshi bala úl bolsa, әkesining ornyn basady. Ekinshi bala qyz bolsa, sheshesining ornyn basady. Al biraq qoghamda bireui ýilenbey qalady, belsizder bar, bedeuler bar, mýgedek jandar bar, tipti qyztekeler bar jәne taghy basqa. Mine, osynyng bәrining ornyn toltyratyn - ýshinshi bala. Ósim beretin - tórtinshi bala, kóbeytetin - besinshi bala, arttyratyn - altynshy bala, jetkizetin - jetinshi bala.
- Demografiyalyq ósimning qanday jauy bar?
- Demografiyalyq ósimning jauy - halyqtyng demografiyalyq minez-qúl­qynyng batystanyp ketui. Osyghan oray aitylghan «Batysqa baramyn dep, batystyng batpaghyna batyp ketpe!» degen sózim bar. Qazirgi tanda Batystan demografiyalyq túrghyda alar ýlgimiz shamaly. Sebebi Batystyng demografiyalyq minez-qúlqy búzylghan qazir.
- Osy qazaq halqynyng demografiyalyq minez-qúlqy qanday?
- Jalpy alghanda, halqymyzdyng demografiyalyq minez-qúlqy ornyqty, balajandy halyq. Biraq «Últjandy bolmasang da balajandy bolugha tiyistisin!» degen sózimdi qayta kóteruge tura kelip otyr. Sebebi balanyng qúndylyghy tó­mendep bara jatyr. Oghan jahandyq sipattaghy týrli aqparattyq iydeologiyalar әser etude. Sonyng saldarynan adamnyng balagha degen pighyly ózgerude. Bala ornyna materialdyq qúndylyqtardy al­dygha maqsat etip qoi bizge Batystan júghyp otyr. Al dәstýrli qazaq otbasynda materialdyq qúndylyq baladan artyq bolmaghan. Balagha «bala - bauyr etim» dep, ertengi qarashanyraqtyng iyegeri retinde qaraghan. Tipti qazaqtyng nebir zúlmattardy bastan keshirip otyryp, demografiya­lyq ósimge qol jetkizui osy balajandylyq­tyng arqasy der edim. Barlyq nәrseni әleumettik faktorgha tirep qonggha bolmaydy. Keybir oblystarda balanyng sany әr әielge shaqqanda ýsheuden asyp, tórteuge jetip otyr. Búl ósim Qyzylorda, Ontýstik Qazaqstan, Jambyl jәne Manghystau oblystarynda kórinis tauyp otyr. Búl ýrdisti soltýstik ónirler jalghastyryp alyp ketse jaqsy bolar edi.
- Álemdik sarapshylar 2050 jylgha qaray jyldam damyp kele jatqan Qazaqstanda bala tuu kórsetkishi tómendep, el halqy 13 millionnan astam adamdy qúraydy dep otyr. Búghan ne deysiz?
- Negizi, onday saraptamalar syrttay, kórshiles elderdegi ahualgha baylanysty aityla beredi. Olar elimizding ishki jaghdayyn zerttemesten múnday taldaudy postkenestik keybir shekaralas memleketterding demografiyalyq ósimine baylanysty aituy da mýmkin. Búl sarapshylar mehanikalyq túrghyda oilaydy. Nege? Sebebi olar Qazaqstandy Reseymen shekaralas el bolghannan keyin sol eldegi demografiyalyq ahual elimizde de qaytalanady dep topshylaydy. Qazir Europa men Reseyde tughandar sanynyng ólgenderding ornyn toltyra almauy qatty bayqalady. Elimizdegi keybir europalyq diasporalar, orystar, nemister, ukraiyn­der, tatarlar bala tuuda qúrdymgha ketip bara jatyr. Ony ghylymy tilde «de-populyasiya» deydi. Ony qazaq tilimen aitqanda, qúrdym dep atasaq bolady. Sebebi Batys elderinde qalyptasqan bala tuudy azaytu ýrdisi atalghan últtargha da qatysty bolyp otyr. Biraq búl ýrdis qazaq halqyn ainalyp ótetinine mende ýlken senim bar. Mening saraptamam boyynsha 2050 jyly, búiyrtsa, Qazaqstan halqy 32 millionday bolady.
- Aytqanynyz kelsin. Ángimenizge rahmet!

Ángimelesken
Súltan Tayghariyn

«Ana tili» gazeti