- اڭگىمەمىزدى تاريح قويناۋىنا كەتكەن بارىس جىلىنىڭ ەلىمىزدىڭ دەموگرافيالىق جاي-كۇيىنە قانشالىقتى اسەر ەتكەنىنەن باستاساق...
- بارىس دەگەنىمىز ەلىمىزدىڭ سيمۆولى عوي. جالپى العاندا، 2010 جىل جامان بولعان جوق. اعىمدى ستاتيستيكا بويىنشا 365 مىڭ بالا ومىرگە كەلدى. وكىنىشكە قاراي، 147 مىڭ ادام ومىردەن ءوتتى. ءاربىر كۇن سايىن قازاقستاندا مىڭ بالا تۋىپ وتىردى. ال الماتى قالاسىندا كۇن سايىن 100 بالا تۋادى. تابيعي ءوسىمدى ايتاتىن بولساق، 365 مىڭ بالا ومىرگە كەلسە، 147 مىڭ ادام قايتىس بولعانىن ەسەپكە العاندا، 218 مىڭ ادام تابيعي وسىمگە قول جەتكىزگەنبىز. بۇل تابيعي ءوسىم عانا، ال وعان كوشى-قوننان قوسىلاتىن ادام سانىن قوسايىق. بارىس جىلىندا ەلىمىزدەن 50 مىڭ ادام كەتسە، 80 مىڭ ادام كەلگەن. كەلگەن ادامداردىڭ كوپشىلىگى دەرلىك - ءوزىمىزدىڭ قانداستارىمىز. سوندا جالپى سانى 250 مىڭعا، ياعني شيرەك ميلليون ادامعا وسكەنبىز.وسى ۇردىسپەن كەتەتىن بولساق، ءار ءتورت جىل سايىن 1 ميلليون ادامعا وسەتىن بولامىز. قازىرگى كەزدە، 2011 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ، قازاق حالقى تابيعي وسىممەن ميگراتسيالىق ءوسىمدى قوسا ەسەپتەگەندە، 10 ميلليون 620 مىڭ ادامعا جەتىپ وتىر. پايىزدىق ولشەممەن العاندا، 65 پايىزعا جەتىپ وتىرمىز. ۋاقىت توقتاپ قالعان جوق قوي. امانشىلىق بولسا، ەندى شامالى جىلدان سوڭ جالپى حالىقتىڭ ۇشتەن ەكىسىن قۇرايتىن بولامىز. بۇۇ-نىڭ كريتەريى بويىنشا مەملەكەتتىڭ حالقىنىڭ ۇشتەن ەكىسى جەرگىلىكتى حالىقتان قۇرالعان بولسا، ول مەملەكەت كوپۇلتتى مەملەكەت بولىپ ەسەپتەلىنبەيدى.

- اڭگىمەمىزدى تاريح قويناۋىنا كەتكەن بارىس جىلىنىڭ ەلىمىزدىڭ دەموگرافيالىق جاي-كۇيىنە قانشالىقتى اسەر ەتكەنىنەن باستاساق...
- بارىس دەگەنىمىز ەلىمىزدىڭ سيمۆولى عوي. جالپى العاندا، 2010 جىل جامان بولعان جوق. اعىمدى ستاتيستيكا بويىنشا 365 مىڭ بالا ومىرگە كەلدى. وكىنىشكە قاراي، 147 مىڭ ادام ومىردەن ءوتتى. ءاربىر كۇن سايىن قازاقستاندا مىڭ بالا تۋىپ وتىردى. ال الماتى قالاسىندا كۇن سايىن 100 بالا تۋادى. تابيعي ءوسىمدى ايتاتىن بولساق، 365 مىڭ بالا ومىرگە كەلسە، 147 مىڭ ادام قايتىس بولعانىن ەسەپكە العاندا، 218 مىڭ ادام تابيعي وسىمگە قول جەتكىزگەنبىز. بۇل تابيعي ءوسىم عانا، ال وعان كوشى-قوننان قوسىلاتىن ادام سانىن قوسايىق. بارىس جىلىندا ەلىمىزدەن 50 مىڭ ادام كەتسە، 80 مىڭ ادام كەلگەن. كەلگەن ادامداردىڭ كوپشىلىگى دەرلىك - ءوزىمىزدىڭ قانداستارىمىز. سوندا جالپى سانى 250 مىڭعا، ياعني شيرەك ميلليون ادامعا وسكەنبىز.وسى ۇردىسپەن كەتەتىن بولساق، ءار ءتورت جىل سايىن 1 ميلليون ادامعا وسەتىن بولامىز. قازىرگى كەزدە، 2011 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ، قازاق حالقى تابيعي وسىممەن ميگراتسيالىق ءوسىمدى قوسا ەسەپتەگەندە، 10 ميلليون 620 مىڭ ادامعا جەتىپ وتىر. پايىزدىق ولشەممەن العاندا، 65 پايىزعا جەتىپ وتىرمىز. ۋاقىت توقتاپ قالعان جوق قوي. امانشىلىق بولسا، ەندى شامالى جىلدان سوڭ جالپى حالىقتىڭ ۇشتەن ەكىسىن قۇرايتىن بولامىز. بۇۇ-نىڭ كريتەريى بويىنشا مەملەكەتتىڭ حالقىنىڭ ۇشتەن ەكىسى جەرگىلىكتى حالىقتان قۇرالعان بولسا، ول مەملەكەت كوپۇلتتى مەملەكەت بولىپ ەسەپتەلىنبەيدى.
- ال ەسىگىن ەندى عانا اشقان قويان جىلىنا قانداي دەموگرافيالىق بولجام ايتاسىز؟
- قويان جىلى قازاق ءۇشىن جامان جىل ەمەس. «قويان-قولتىق ارالاسىپ جاتىرمىز» دەپ جاتادى. قويان جىلى كوك كورپە بۇلكىلدەپ جاتۋ كەرەك. قىز-كەلىنشەكتەر ونىڭ شاڭىن بەكەر شىعارماۋ كەرەك. كوك كورپەنىڭ استىنان كوپتەگەن «كوجەكتەر» شىعۋى كەرەك. قويان - وتە تەز وسەتىن جا­ن­ۋار. قۇداي بۇيىرتسا، وسى جىلى كەم دەگەندە 370 مىڭ بالا تۋادى. ءومىر عوي، 150 مىڭ ادام دۇنيەدەن ءوتۋى مۇمكىن. سوندا 220 مىڭ ادامعا تابيعي ءوسىم بولادى. وعان كوشى-قوننان كەلەتىن بيىلعى 40 مىڭداي ءوسىمدى قوسايىق، سوندا 260 مىڭداي وسەمىز.
- قازاق حالقىنىڭ جالپى سانى بويىنشا قاي وبلىس الدىڭعى ورىندا كەلەدى؟
- قازاقتاردىڭ جالپى سانى مەن ولاردىڭ ۇلەستىك پايىزى جوعارى بولىپ وتىرعان وبلىس، ول - وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى بولىپ وتىر. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى 1 ملن. 785 مىڭ 992 اداممەن 72,32 پايىزدى الىپ، وبلىستار اراسىندا ءبىرىنشى ورىندا كەلەدى. وسى 72,32 پايىز ءبىزدىڭ بولاشاعىمىزدى كورسەتەدى.
- جالپى، قازاقستاندا وتباسى ساياساتى قالاي جۇرگىزىلۋدە؟ دەموگرافيانىڭ وسىمىنە وتباسى ساياساتىنىڭ اسەرى قانشالىقتى ىقپال ەتەدى؟ كوپ بالالى انالار كوبەيۋدە مە، الدە ازايۋدا ما؟
- بۇل ساۋالىڭ وتە ورىندى. وتباسىعا، ايەلگە، بالاعا دەگەن قامقورلىق بىزدە جوق ەمەس، ارينە، بار. بىراق جەتكىلىكتى دارەجەدە ەمەس. بىزدەگى بالاعا بەرىلەتىن جاردەماقى­نى سالىستىرمالى تۇردە ايتساق، ۋكرايناعا قاراعاندا 1,5 ەسە، بەلورۋسسياعا قاراعاندا 2 ەسە، ال رەسەيگە قاراعاندا 5 ەسە تومەن ەكەن. قۇر انشەيىن «بەرىپ جاتىرمىز، الىپ جاتىرمىز» دەپ ايتامىز، شىنىن ايتقان­دا، جاس وتباسىلارعا، انالارعا جاعداي جاساۋ جاعى كەمشىن بولىپ وتىر. ماسەلەن، رەسەيدە «انالىق كاپيتال» - 10 مىڭ دوللار. ءبىزدىڭ ايەلدەرگە 10 مىڭ دوللار بەرشى، 10 بالا تۋىپ تاستايدى اۋىلدىق جەردە. سول سەبەپتى ەلىمىزدىڭ دەموگرافيالىق احۋالىن ودان ءارى جاقسارتا ءتۇسۋ ءۇشىن وتباسىلىق ساياساتتا الەۋمەتتىك جاعدايدى كوتەرۋ كەرەك. ءدال وسىعان بايلانىستى مەن وتە قاجەتتى ۇسىنىسىمدى ايتايىن. مىسالى، التىن القانى جەتىنشى بالاعا بەرەدى، كۇمىس القانى التىنشى بالاعا بەرەدى. ال ءتورتىنشى، بەسىنشى بالا قايدا قالادى سوندا؟ نەگىزگى ەلدى وسىرەتىن وسى ءتورتىنشى جانە بەسىنشى بالا ەمەس پە؟ قالادا جوعالىپ كەتكەن ءتورتىنشى بالا مەن اۋىلدا سيرەك كەزدەسەتىن بەسىنشى بالانى قازىر قايتا قالىپتاستىرۋ كەرەك. نەگىزى، ءوسىم بەرەتىن ءتورتىنشى جانە بەسىنشى بالانى وتىزدان اسقان، قىرىققا تاياۋ قالعان ايەلدەر بوسانادى. مىنە، سولارعا جاعداي جاساۋ استە قاجەت بولىپ وتىر. التىن مەن كۇمىس بار بولسا، نەگە قولا القانى شىعارماسقا. ماسەلەن، سپورتتاعىداي التىن، كۇمىس، قولا دەگەندەي. بەس بالانى بوسانعان اناعا قولا القانى تاعايىق. البەتتە، ول التىن القا مەن كۇمىس القانىڭ دارەجەسىن­دەي بولا قويماس، بىراق كوپ وتباسىعا الەۋمەتتىك تۇرعىدا كومەك بولۋعا ءتيىس. بالالارىن بالاباقشاعا ورنالاستىرۋدا، اۋرۋحاناعا قارالۋدا جەڭىلدىكتەر بەرىلسە، سونىڭ ءوزى جەتەر ەدى، ازىرگە. بۇدان بولەك، وتباسىندا ءتورت-بەس بالانىڭ اكەسى بولىپ وتىرعان ەرلەردى دە ىنتالاندىرۋ كەرەك-اۋ. بۇل ۇسىنىسىمدى «نۇر وتان» حدپ توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى نۇرلان نىعماتۋلينگە ايتتىم. ول مەنىڭ شاكىرتىم بولىپ كەلەدى. ول ريزاشىلىعىن جانە تاندانىسىن بىلدىرە وتىرىپ: «ال ەرلەردى قايتەمىز؟» دەدى. مەن ويلانىپ قالدىم. سودان كەيىن: «ەرلەردى دە ماراپاتتاۋ كەرەك» دەدىم. ماسەلەن، ءتورت بالاسى بار ەرلەردى ارنايى «ارداقتى اكە» سياقتى بەلگىمەن ماراپاتتاۋ كەرەك. «ال ورىسشاسى قالاي بولادى ەندى؟» دەدى. ورىسشاسىن «وتەتس مولودەتس!» دەپ اتاۋ كەرەك دەدىم. وسىنداي ۇسىنىستار ەنگىزىلىپ جاتسا، بۇل قوعامدا جاعىمدى پىكىر تۋدىرار ەدى. ناعىز «بەبي بۋمدى» جاساۋعا بولادى مۇنىمەن. كوپتەگەن وتباسىندا كوپ بالالى بولۋعا نيەت بار، بىراق «اتتەڭ، توننىڭ كەلتەسى-اي» دەگەندەي، الەۋمەتتىك جاعداي بولماي وتىر. وسى باعىتتاعى جۇمىستار ۇدەمەلى تۇرعىدا جۇرگىزىلۋى قاجەت.
- بۇل ۇسىنىستار جۇزەگە اسىپ جاتسا، 2020 جىلعا دەيىن 20 ميلليون حالىققا جەتۋ ماقساتىن ورىنداي الامىز دەيسىز عوي...
- البەتتە، بولاتىن شارۋا. 2020 جىلعا قاراي قازاقتىڭ دەموگرافيا­لىق مىنەز-قۇلقى بۇزىلماسا، 2023-2024 جىل­دارى 20 ميلليون حالىققا جەتىپ قالاتىنىمىز انىق.
- دەموگرافيالىق مىنەز-قۇلىق قاي ۋاقىتتا بۇزىلادى؟
- ەگەر ءار وتباسىندا 2 بالادان ارتىق ءسابي دۇنيەگە كەلمەسە، وندا بۇزىلدى دەپ ايتۋعا بولادى. ال ەكى بالادان تومەن بولسا، ول حالىق قۇردىمعا كەتتى دەگەن ءسوز. وسىعان دەيىن دە تالاي ايتتىم، ءبىرىنشى بالا ۇل بولسا، اكەسىنىڭ ورنىن باسادى. ەكىنشى بالا قىز بولسا، شەشەسىنىڭ ورنىن باسادى. ال بىراق قوعامدا بىرەۋى ۇيلەنبەي قالادى، بەلسىزدەر بار، بەدەۋلەر بار، مۇگەدەك جاندار بار، ءتىپتى قىزتەكەلەر بار جانە تاعى باسقا. مىنە، وسىنىڭ ءبارىنىڭ ورنىن تولتىراتىن - ءۇشىنشى بالا. ءوسىم بەرەتىن - ءتورتىنشى بالا، كوبەيتەتىن - بەسىنشى بالا، ارتتىراتىن - التىنشى بالا، جەتكىزەتىن - جەتىنشى بالا.
- دەموگرافيالىق ءوسىمنىڭ قانداي جاۋى بار؟
- دەموگرافيالىق ءوسىمنىڭ جاۋى - حالىقتىڭ دەموگرافيالىق مىنەز-قۇل­قىنىڭ باتىستانىپ كەتۋى. وسىعان وراي ايتىلعان «باتىسقا بارامىن دەپ، باتىستىڭ باتپاعىنا باتىپ كەتپە!» دەگەن ءسوزىم بار. قازىرگى تاڭدا باتىستان دەموگرافيالىق تۇرعىدا الار ۇلگىمىز شامالى. سەبەبى باتىستىڭ دەموگرافيالىق مىنەز-قۇلقى بۇزىلعان قازىر.
- وسى قازاق حالقىنىڭ دەموگرافيالىق مىنەز-قۇلقى قانداي؟
- جالپى العاندا، حالقىمىزدىڭ دەموگرافيالىق مىنەز-قۇلقى ورنىقتى، بالاجاندى حالىق. بىراق «ۇلتجاندى بولماساڭ دا بالاجاندى بولۋعا ءتيىستىسىڭ!» دەگەن ءسوزىمدى قايتا كوتەرۋگە تۋرا كەلىپ وتىر. سەبەبى بالانىڭ قۇندىلىعى ءتو­مەندەپ بارا جاتىر. وعان جاھاندىق سيپاتتاعى ءتۇرلى اقپاراتتىق يدەولوگيالار اسەر ەتۋدە. سونىڭ سالدارىنان ادامنىڭ بالاعا دەگەن پيعىلى وزگەرۋدە. بالا ورنىنا ماتەريالدىق قۇندىلىقتاردى ال­دىعا ماقسات ەتىپ قويۋ بىزگە باتىستان جۇعىپ وتىر. ال ءداستۇرلى قازاق وتباسىندا ماتەريالدىق قۇندىلىق بالادان ارتىق بولماعان. بالاعا «بالا - باۋىر ەتىم» دەپ، ەرتەڭگى قاراشاڭىراقتىڭ يەگەرى رەتىندە قاراعان. ءتىپتى قازاقتىڭ نەبىر زۇلماتتاردى باستان كەشىرىپ وتىرىپ، دەموگرافيا­لىق وسىمگە قول جەتكىزۋى وسى بالاجاندىلىق­تىڭ ارقاسى دەر ەدىم. بارلىق نارسەنى الەۋمەتتىك فاكتورعا تىرەپ قويۋعا بولمايدى. كەيبىر وبلىستاردا بالانىڭ سانى ءار ايەلگە شاققاندا ۇشەۋدەن اسىپ، تورتەۋگە جەتىپ وتىر. بۇل ءوسىم قىزىلوردا، وڭتۇستىك قازاقستان، جامبىل جانە ماڭعىستاۋ وبلىستارىندا كورىنىس تاۋىپ وتىر. بۇل ءۇردىستى سولتۇستىك وڭىرلەر جالعاستىرىپ الىپ كەتسە جاقسى بولار ەدى.
- الەمدىك ساراپشىلار 2050 جىلعا قاراي جىلدام دامىپ كەلە جاتقان قازاقستاندا بالا تۋ كورسەتكىشى تومەندەپ، ەل حالقى 13 ميلليوننان استام ادامدى قۇرايدى دەپ وتىر. بۇعان نە دەيسىز؟
- نەگىزى، ونداي ساراپتامالار سىرتتاي، كورشىلەس ەلدەردەگى احۋالعا بايلانىستى ايتىلا بەرەدى. ولار ەلىمىزدىڭ ىشكى جاعدايىن زەرتتەمەستەن مۇنداي تالداۋدى پوستكەڭەستىك كەيبىر شەكارالاس مەملەكەتتەردىڭ دەموگرافيالىق وسىمىنە بايلانىستى ايتۋى دا مۇمكىن. بۇل ساراپشىلار مەحانيكالىق تۇرعىدا ويلايدى. نەگە؟ سەبەبى ولار قازاقستاندى رەسەيمەن شەكارالاس ەل بولعاننان كەيىن سول ەلدەگى دەموگرافيالىق احۋال ەلىمىزدە دە قايتالانادى دەپ توپشىلايدى. قازىر ەۋروپا مەن رەسەيدە تۋعاندار سانىنىڭ ولگەندەردىڭ ورنىن تولتىرا الماۋى قاتتى بايقالادى. ەلىمىزدەگى كەيبىر ەۋروپالىق دياسپورالار، ورىستار، نەمىستەر، ۋكراين­دەر، تاتارلار بالا تۋدا قۇردىمعا كەتىپ بارا جاتىر. ونى عىلىمي تىلدە «دە-پوپۋلياتسيا» دەيدى. ونى قازاق تىلىمەن ايتقاندا، قۇردىم دەپ اتاساق بولادى. سەبەبى باتىس ەلدەرىندە قالىپتاسقان بالا تۋدى ازايتۋ ءۇردىسى اتالعان ۇلتتارعا دا قاتىستى بولىپ وتىر. بىراق بۇل ءۇردىس قازاق حالقىن اينالىپ وتەتىنىنە مەندە ۇلكەن سەنىم بار. مەنىڭ ساراپتامام بويىنشا 2050 جىلى، بۇيىرتسا، قازاقستان حالقى 32 ميلليونداي بولادى.
- ايتقانىڭىز كەلسىن. اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

اڭگىمەلەسكەن
سۇلتان تايعارين

«انا ءتىلى» گازەتى